Ενα εικαστικό «εργαλείο» αμεσοδημοκρατίας

Σκεφτείτε ότι απαντάτε σε ένα σύντομο ερωτηματολόγιο για τη σχέση σας με τη διακυβέρνηση: «Πιστεύετε ότι παίρνετε μέρος στις αποφάσεις;» «Οτι οι κυβερνώντες λαμβάνουν υπόψη τα προβλήματα της κοινωνίας;» «Οτι οι πολιτικές κάνουν καλύτερη τη ζωή σας;» Και κάθε απάντηση, που μπορεί να εκφράζει από μεγάλη ικανοποίηση έως μεγάλη δυσαρέσκεια (ασφαλώς και το γνωστό δεν ξέρω/δεν απαντώ), σηματοδοτείται από ένα χρώμα που θα φωτίζει ένα έργο τέχνης. Κάθε απάντηση και ένα χρώμα, κάθε σύνολο απαντήσεων και μια απόχρωση που θα φωτίζει όλη τη νύχτα την πλατεία Κοτζιά μπροστά από το δημαρχείο, οπτικοποιώντας τα μηνύματα των ανθρώπων που βιώνουν την κρίση της πολιτικής εκπροσώπησης, που θέλουν να είναι ενεργοί πολίτες και να βρίσκονται στο κέντρο των αποφάσεων που λαμβάνονται για το παρόν και το μέλλον τους.

Πρόκειται για τη διαδραστική φωτιστική εγκατάσταση «MOODBOARD» (Πίνακας Διαθέσεων), που ενώνει την επιστήμη με την τέχνη, στη συνεργασία του διεθνούς εικαστικού Γιώργου Δρίβα με τον διακεκριμένο καθηγητή Κοινωνιολογίας του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Νίκο Παναγιωτόπουλο. Αυτή η συνεργασία είχε ως αφετηρία τα αποτελέσματα μιας μεγάλης έρευνας του Νίκου Παναγιωτόπουλου και τα οποία δημοσιεύτηκαν στο βιβλίο του με τίτλο «Οι πολίτες μιλούν για την Ελλάδα» (Πεδίο, 2021) με στόχο να συμβάλει στον εορτασμό των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση.

Πρωτότυπο, παρεμβατικό, συμμετοχικό, αυτό το εικαστικό έργο σε δημόσιο χώρο, από τους πολίτες για τους πολίτες, έχει μια ρεαλιστική βάση, την κρίση της πολιτικής εκπροσώπησης στη χώρα μας. Χρηματοδοτείται από το υπουργείο Πολιτισμού, ενώ το αγκάλιασε από την πρώτη στιγμή ο Δήμος Αθηναίων και θα εγκαινιαστεί στις 8 Οκτωβρίου, στην πλατεία Κοτζιά, από τον δήμαρχο Αθηναίων Χάρη Δούκα. Την απογευματινή εκδήλωση θα χαιρετίσει ο πρύτανης του ΕΚΠΑ, παρεμβάσεις θα γίνουν με προβολή σε οθόνη από προσωπικότητες –όχι μόνο της ακαδημαϊκής κοινότητας– και θα ακολουθήσει συναυλία και πάρτι.

O «Πίνακας Διαθέσεων» αποσκοπεί να σηματοδοτήσει την ανάγκη εφεύρεσης και δημιουργίας ενός είδους ανοιχτού λαϊκού βήματος έκφρασης των πολιτών, νέων μορφών Αγοράς του Δήμου, όπου οι πολίτες θα δηλώνουν και θα καταγράφουν τη σχέση τους με τους φορείς εκπροσώπησης και διαχείρισης των ζητημάτων που απασχολούν τη ζωή τους. Συγκεκριμένα, στο τέλος της κάθε συνέντευξης του ερωτηματολογίου που θα πραγματοποιείται από δύο ειδικούς, υπολογίζεται ο βαθμός ικανοποίησης του ερωτώμενου με βάση το άθροισμα των απαντήσεών του. Η συνολική ικανοποίηση κάθε ατόμου παίρνει μια τιμή που αντιστοιχεί σε ένα χρώμα, που επηρεάζει το φως του γλυπτού, δεδομένου του ότι προβάλλεται πάνω του. Το γλυπτό έχει κάθε φορά τον φωτισμό που προκύπτει ως ανάμειξη όλων των μέχρι τότε αποχρώσεων από τις απαντήσεις και αλλάζει κάθε φορά που προστίθεται μια νέα απάντηση. Στο τέλος της ημέρας ο βαθμός ικανοποίησης του συνόλου των συμμετασχόντων, ως μέση τιμή για την ημέρα αυτή, αποτυπώνεται ως χρώμα που θα παραμένει για ολόκληρη την νύχτα. Με αυτόν τον τρόπο βλέπουμε τον «απόηχο» της στάσης των πολιτών που καταγράφεται την κάθε ημέρα. Την επόμενη μέρα η διαδικασία συνεχίζεται από το χρωματικό χαρακτηριστικό της προηγούμενης και με αυτόν τον τρόπο το γλυπτό, μετατρεπόμενο σε μια συνεχή οπτικοποιημένη καταγραφή της αίσθησης που είχαν για τα κοινά όλοι οι θεατές του, επιτελεί τον σκοπό του.

Αρχικά μαθητής και στη συνέχεια στενός συνεργάτης του κορυφαίου Γάλλου κοινωνιολόγου Πιερ Μπουρντιέ, στο ίδρυμα του οποίου είναι σήμερα αντιπρόεδρος, Ιππότης των Γραμμάτων και των Τεχνών της Γαλλικής Δημοκρατίας, με πλούσιο διδακτικό και ερευνητικό έργο, ο Νίκος Παναγιωτόπουλος εδώ και 15 χρόνια ασχολείται με τη δημόσια κοινωνιολογία «προσπαθώντας ένα κομμάτι των εργασιών μου να μην μένουν σε έναν κύκλο ακαδημαϊκό, αλλά να διαχέονται στους πολίτες», με τον θεατρικό λόγο, τη μουσική, με ντοκιμαντέρ και άλλες δράσεις. Συνοδοιπόρος του αυτή τη φορά είναι ο Γιώργος Δρίβας, ο οποίος με το περίφημο «Εργαστήριο Διλημμάτων» εκπροσώπησε την Ελλάδα στην Μπιενάλε της Βενετίας το 2017, ενώ το έργο του παρουσιάστηκε στο Annex M του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Αθήνας αλλά και στο Εθνικό Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Ρώμης.

«Απέναντι στο μείζονος σημασίας φαινόμενο της κρίσης της πολιτικής εκπροσώπησης που αποτέλεσε το ερέθισμά μας για να δημιουργηθεί το Μοοdboard, με την αφορμή των 50 ετών από την αποκατάσταση της δημοκρατίας στη χώρα μας και των 80 χρόνων από την απελευθέρωση της Αθήνας, και με την κοινή πεποίθηση πως είναι ο καιρός να φανταστούμε και να δημιουργήσουμε ανοικτούς χώρους αλλά και τρόπους που θα είναι ικανοί να φιλοξενήσουν μια ποικιλία προσεγγίσεων και αναμετρήσεων με τα φλέγοντα κοινωνικά ζητήματα, επιχειρήσαμε να δημιουργήσουμε μια γλώσσα η οποία επικοινωνεί την ανάγκη να ληφθεί υπόψη και να διασφαλιστεί από τους κυβερνώντες η αξιοπρέπεια και αυθεντικότητα των απόψεων των καθημερινών ανθρώπων που αποκλείονται από τον δημόσιο λόγο και τη δημόσια θέα», επισημαίνει ο Νίκος Παναγιωτόπουλος. «Μια εικαστική γλώσσα η οποία σε συνεργασία με το κοινωνιολογικό βλέμμα επιδιώκει να μετατραπεί σε εργαλείο αποκατάστασης και χειραφέτησης με συμβολική ισχύ, συμβάλλοντας στην ανάδυση ενός απολύτως νόμιμου και αναγκαίου σκοπού: να βγουν οι πολίτες από την αφάνεια, από την ανυπαρξία, να μεταμορφωθούν σε δρώντες πολίτες, σε μετόχους της διακυβέρνησής τους».

Η απογοήτευση των πολιτών αυξάνεται

Η πολύ ενδιαφέρουσα έρευνά του «διαπίστωσε και εξέτασε και το γεγονός της συνεχώς αυξανόμενης απογοήτευσης των πολιτών εξαιτίας της αίσθησής τους πως οι οδύνες τους δεν έχουν χώρο για να εκφραστούν, πως δεν κατανοούνται από τους κυβερνώντες οι νέες μορφές αλλοτρίωσης που τους κατοικούν αποστερώντας τους, πολύ συχνά πια, τόσο τους όρους όσο και τους λόγους ύπαρξής τους, πως καμιά εξουσία που τους κυβερνά δεν επιμελείται την έλλειψη ελπίδας από την οποία υποφέρουν», συνεχίζει.

«Η απογοήτευση αυτή ενδυναμώνεται από την απομάγευση της πολιτικής στην οποία όλο και περισσότεροι πολίτες οδηγούνται εξαιτίας της συνειδητοποίησης πως ο πολιτικός κόσμος κλείνεται στον εαυτό του απασχολούμενος με τα παιχνίδια και τις διακυβεύσεις της αναπαραγωγής του. Οι πολίτες αισθάνονται όλο και περισσότερο στο περιθώριο του κράτους, το οποίο το αντιμετωπίζουν ως αδιάφορη και ενίοτε ως εχθρική δύναμη στον βαθμό που δεν αποσκοπεί στη φιλία τους, δεν τους ζητά τίποτε άλλο πέρα από τη συνεχή επαφή με τις οικονομικές του υπηρεσίες, και, σε κάθε περίπτωση, δεν τους ζητά την αφοσίωσή τους σε μια συλλογική οργανική αλληλεγγύη και την ενθουσιώδη συμμετοχή τους σε μια καθολικά αναγνωρισμένη συλλογική προσπάθεια. Και πώς να μην αισθάνονται έτσι όταν μέσα από τις καθημερινές πολιτικές διαδικασίες οι πολίτες αναγνωρίζουν την πρακτική ακύρωση της πολιτικής ευθύνης για την ηθική κατάπτωση του κράτους, με τη διπλή έννοια της λέξης, της απώλειας του ηθικού και της ηθικής. Με δυο λόγια καταγράφτηκε μια βαθιά κρίση πολιτικής εκπροσώπησης».

«Γιατί συμβαίνει αυτό;» τον ρωτάμε. «Σταδιακά ο πολιτικός κόσμος κλείνεται όλο και πιο πολύ στον εαυτό του, στα δικά του διακυβεύματα. Μετατρέπεται το “ζω για”, σε “ζω από” την πολιτική. Αντιλαμβάνεται ο πολίτης ότι όταν μπαίνει σε αυτό το σύστημα της πολιτικής εκπροσώπησης, σιγά σιγά παράγονται παιχνίδια και συμφέροντα που είναι εντελώς ξένα από τα συμφέροντα για να παραμείνει εκεί. Αυτό οδηγεί σε μια απομάγευση», μας απαντά. «Απομαγευμένοι εντελώς από ένα σύστημα που δεν έχει ούτε ηθική ούτε ηθικό, το μόνο που τους ενώνει είναι... να πας στην Εφορία. Δεν υπάρχει κάτι που να τους εντάσσει ως κοινούς μετόχους σε ένα σχέδιο ηθικό και ο καθένας σταδιακά, με τον τρόπο που εκπροσωπείται οδηγείται στην πολιτική κατάσταση... για την πάρτη του».

Να επανεφεύρουμε την ουσιαστική συμμετοχή

Αυτή η κατάσταση ευνοεί την άνοδο της Ακροδεξιάς, τη βία, την παραβατικότητα, υπονομεύει την ανάπτυξη και αυξάνει, ιδιαίτερα από το 1990 και μετά, σταδιακά, μια μορφή αποχής που στις μέρες μας έχει καθιερωθεί, διαπιστώνει ο Νίκος Παναγιωτόπουλος: «Στις τελευταίες εκλογές το μεγαλύτερο ποσοστό ήταν η αποχή».

Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί αυτή η κρίση; «Δεν μπορούμε να απαντήσουμε με ένα μότο, αλλά εν πάση περιπτώσει θα πρέπει να υποχρεώσουμε, με κάποιον τρόπο, η πολιτική να θυμηθεί τον ορισμό της. Δηλαδή, ότι ο πολιτικός είναι εκεί για να εκπροσωπεί και επιπλέον ότι καθιστά το πιθανό, δυνατό. Αυτός δεν είναι ο βασικός ορισμός της πολιτικής; Αυτά τα δυο, ότι είμαι εδώ, και είμαι εδώ για να υλοποιήσω κάτι, να κάνω μια ανατροπή ρεαλιστική, να αλλάξω τα πράγματα, έχουν χαθεί εντελώς. Πρέπει να επανεφεύρουμε το πώς θα μπορέσουν οι πολίτες να αναλάβουν ξανά. Θέλω να σηματοδοτήσω την ανάγκη αυτή, ότι είναι στο χέρι των πολιτών και στους πολιτικούς ότι θα πρέπει να μας λαμβάνουν υπόψη».

Γι’ αυτό κίνητρο για την εικαστική παρέμβαση στην πλατεία Κοτζιά είναι «να μπορέσω να βάλω σε μια διαδικασία τους υπεύθυνους περί πολιτικής να δημιουργήσουν νέους όρους παραγωγής νέων μορφών συμμετοχικότητας των πολιτών», τονίζει ο καταξιωμένος κοινωνιολόγος. Το σίγουρο, οι απαντήσεις τους στο ερωτηματολόγιο της διαδραστικής φωτιστικής εγκατάστασης «Moodboard», θα δώσει υλικό για μια ακόμα μελέτη, μετά το τέλος της έκθεσης.