«Ο πεσιμισμός του Ονέτι είναι ο πεσιμισμός του κόσμου»

Πολύ ιδιαίτερη και μοναχική περίπτωση της λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας ο σπουδαίος Ουρουγουανός Χουάν Κάρλος Ονέτι (Μοντεβιδέο 1909 - Μαδρίτη 1994), θεωρείται παρ’ όλα αυτά ένα κομβικό πρόσωπο για την ισπανόφωνη λογοτεχνική «έκρηξη» της δεκαετίας του ’60. Είναι εκείνος στον οποίο «είναι υποχρεωμένοι αιωνίως όλοι οι Λατινοαμερικανοί συγγραφείς», κατά τον Μάριο Βάργκας Λιόσα.

Στην Ελλάδα δυστυχώς έχει μεταφραστεί ελάχιστα: κυκλοφορούν τα μυθιστορήματα «Το ναυπηγείο» (Καστανιώτης 1993) και «Σύντομη ζωή» (Καστανιώτης, 2000), σε μετάφραση Αγγελικής Αλεξοπούλου, ενώ πολύ πρόσφατα, μόλις τον Απρίλιο, κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Μάγμα «Το πηγάδι», σε μετάφραση Ελευθέριου Μακεδόνα - ο οποίος υπογράφει και το κατατοπιστικό Επίμετρο που περιλαμβάνει η έκδοση. «Το πηγάδι» είναι το πρώτο έργο του Ονέτι αλλά κι ένα εμβληματικό μυθιστόρημα όχι μόνο για την εργογραφία του, αλλά και για ολόκληρη τη λατινοαμερικανική λογοτεχνία: γράφτηκε για πρώτη φορά στις αρχές της δεκαετίας του 1930, αλλά το χειρόγραφο χάθηκε. Ο Ονέτι το ξανάγραψε και τελικά το βιβλίο εκδόθηκε το 1939, σε 500 αντίτυπα, στο Μοντεβιδέο.

Σήμερα, πολλοί θεωρούν ότι το «Πηγάδι», έργο που συνδυάζει στοιχεία υπαρξισμού και υπερρεαλισμού, είναι το βιβλίο που εγκαινίασε το νέο λατινοαμερικανικό μυθιστόρημα και, ειδικότερα, τη λεγόμενη «λογοτεχνία της απομάγευσης». Κεντρικός ήρωας είναι ο Ελάδιο Λινασέρο που, «κλεισμένος σε ένα μικρό διαμέρισμα, εποπτεύει τον κόσμο γύρω του, αναμοχλεύοντας τις αναμνήσεις του. Αλλοτε αφηγείται στιγμιότυπα από τον κόσμο των πραγματικών γεγονότων κι άλλοτε διηγείται τις εξωπραγματικές περιπέτειες που τον επισκέπτονται απρόσκλητες στα νυχτερινά του όνειρα. Κι όταν καταφέρνει να τις εκμυστηρευτεί μονάχα σε δύο ανθρώπους, διαπιστώνει πως δεν υπάρχει κανείς γύρω του με καθαρή ψυχή, μπροστά στον οποίο μπορεί να ξεγυμνωθεί χωρίς να νιώσει ντροπή. Κεντρικό μοτίβο αυτών των περιπετειών είναι οι πολυδιάστατες πτυχές του έρωτα, εξαιτίας των οποίων ο Λινασέρο είτε μισεί είτε λατρεύει το γυναικείο φύλο».

Για την καλύτερη γνωριμία με την προσωπικότητα και το έργο του Ονέτι, ο μεταφραστής του «Πηγαδιού», Ελευθέριος Μακεδόνας, απευθύνθηκε στην κατεξοχήν μελετήτρια του έργου αυτού του ιδιοσυστασιακού λογοτέχνη, την Ουρουγουανή δημοσιογράφο, συγγραφέα και καθηγήτρια Gloria Helena Corbellini Troche (Γκλόρια Ελένα Κορμπεγίνι Τρότσε). Και παραχώρησε στην «Εφ.Συν.» την ενδιαφέρουσα συζήτηση που είχαν.

● Αγαπητή κυρία Κορμπεγίνι, είστε μελετήτρια του έργου του Ονέτι. Φέτος συμπληρώνονται τριάντα χρόνια από τον θάνατό του. Στο πλαίσιο αυτό, εκδόθηκε πρόσφατα στην Ελλάδα ένα από τα αριστουργήματά του, «Το πηγάδι», σε μετάφρασή μου. Τι σημαίνει το όνομα Ονέτι για την ουρουγουανή, τη λατινοαμερικανική και την παγκόσμια λογοτεχνία;

Χαίρομαι ιδιαίτερα που έχεις μεταφράσει «Το πηγάδι» στα ελληνικά, μια γλώσσα η οποία για όλους εμάς συνδέεται με το λίκνο του δυτικού πολιτισμού. Σίγουρα κι ο ίδιος ο Ονέτι χαίρεται, όπου κι αν βρίσκεται, πιθανότατα στον παράδεισο των συγγραφέων. Ο Ονέτι είναι ένας από τους μεγάλους συγγραφείς της παγκόσμιας λογοτεχνίας κι ένας από τους μεγαλύτερους που έχουν γράψει στην ισπανική γλώσσα. Ισως ο μεγαλύτερος, αν σκεφτούμε πόσο καλά χειριζόταν τη γλώσσα˙ όχι τυχαία άλλωστε τιμήθηκε με το Βραβείο Θερβάντες το 1980. Πρόκειται για έναν συγγραφέα ο οποίος γράφει πρόζα, αλλά ταυτόχρονα γράφει και ποίηση. Αυτό το χαρακτηριστικό του τον κάνει αρκετά σκοτεινό κι ερμητικό, προσιτό μόνο στους πιο παθιασμένους αναγνώστες.

● Ας εξετάσουμε λίγο το κοινωνικοπολιτικό συγκείμενο της εποχής στην οποία εμφανίζεται «Το πηγάδι»: μετά την περίοδο του μπατγίσμο –ενός πολιτικού συστήματος το οποίο σήμερα θα μπορούσαμε να ονομάσουμε σοσιαλδημοκρατικό– όλα διολισθαίνουν προς τον φασισμό και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ευθύνονται αυτοί οι παράγοντες για τον χαρακτηριστικό πεσιμισμό που διατρέχει «Το πηγάδι» ή πιστεύετε ότι αυτός σχετιζόταν περισσότερο με την ιδιοσυγκρασία του Ονέτι;

Δεν τον γνώρισα προσωπικά ώστε να ξέρω τα στοιχεία του χαρακτήρα του από πρώτο χέρι, ωστόσο υπήρξε προφανώς ένας άνθρωπος εσωστρεφής, με δύσκολο χαρακτήρα, που δεν εξωτερίκευε εύκολα τις σκέψεις του, παρότι στον στενό του κύκλο ήταν πολύ τρυφερός. Ο πεσιμισμός του Ονέτι είναι ο πεσιμισμός του κόσμου.

● Το «Πηγάδι» έχει χαρακτηριστεί ως η πρώτη λατινοαμερικανική νουβέλα που εντάσσεται στο κίνημα του υπαρξισμού, πριν ακόμη εμφανιστεί η «Ναυτία» του Σαρτρ στην Ευρώπη˙ και αρκετά χρόνια πριν από τα πρώτα δείγματα λογοτεχνικού υπαρξισμού στη Λατινική Αμερική. Και σκέφτομαι κυρίως τον Ερνέστο Σάμπατο και το «Τούνελ» του. Είχε έρθει ο Ονέτι σε επαφή με το τότε εν τη γενέσει του κίνημα του ευρωπαϊκού υπαρξισμού; Ή με άλλους Λατινοαμερικανούς υπαρξιστές σαν τον Σάμπατο;

Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε ούτε ένας διανοούμενος που να μην είχε διαβάσει Σαρτρ ή Καμί. Δεν γνωρίζω αν είχε διαβάσει Σάμπατο, ωστόσο είναι παροιμιώδης η αντιπάθεια που έτρεφε ο Μπόρχες για τον Ονέτι. Ο Ονέτι πάλι μιλούσε μόνο για την αγάπη του για τον Φόκνερ.

● Εχω όμως την αίσθηση ότι στο «Πηγάδι» εντοπίζονται και επιρροές από κάποια πιο ακραία φιλοσοφικά κινήματα, όπως αυτό του μηδενισμού, ο οποίος εκπροσωπούνταν από φιλοσόφους σαν τον Εμίλ Σιοράν. Πιστεύετε ότι υπάρχουν όντως τέτοιες επιρροές στον Ονέτι;

Φυσικά και ήταν μηδενιστής, όλες οι συγκρούσεις των ηρώων του επιλύονται τελικά μόνο μέσω του θανάτου. Ή τουλάχιστον ο θάνατος είναι το βασικό τους χαρακτηριστικό, όπως συμβαίνει στη νουβέλα του «Για έναν τάφο χωρίς όνομα», την οποία θεωρώ και την καλύτερή του. Οι γυναίκες τρελαίνονται γιατί έχουν χάσει τον άντρα που αγάπησαν, η κατάσταση της χήρας ή της «νύφης που της πήραν τον άντρα» είναι το πεπρωμένο τους. Οι δε άντρες υποφέρουν ενόψει του δικού τους θανάτου ή του θανάτου των σχεδίων τους, όπως συμβαίνει με τον Λάρσεν στο «Ο τυμβωρύχος» (Juntacadáveres).

● Στο Επίμετρο που έχω γράψει για την ελληνική έκδοση, κατατάσσω το έργο του Ονέτι σ’ αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί «λογοτεχνία της απομάγευσης». Συμφωνείτε με τον όρο;

Βρίσκω πολύ ακριβή τον όρο σου: λογοτεχνία της απομάγευσης. Ο Χουάν Ρούλφο θα είχε επίσης μια θέση εδώ.

● Η πολιτική κατέχει κεντρική θέση στην ιστορία της Λατινικής Αμερικής και της Ουρουγουάης. Ο Ονέτι ενεπλάκη σ’ αυτήν μάλλον από ατύχημα: φυλακίστηκε από τη χούντα διότι σε κάποιον λογοτεχνικό διαγωνισμό ψήφισε υπέρ του διηγήματος «Ο σωματοφύλακας του Νέλσον Μάρα». Τελειώνει εκεί η σχέση του με την πολιτική;

Υποθέτω πως ναι. Η ενέργειά του να ψηφίσει υπέρ αυτού του διηγήματος ήταν κίνηση πολιτικού χαρακτήρα και δεν αντιστοιχούσε σ’ έναν άνθρωπο σαν αυτόν, ο οποίος δήλωνε ανοιχτά οπαδός του μπατγίσμο και δεν είχε ενταχθεί ποτέ στην Αριστερά.

● Σχολιάστε μας λίγο τη σκοτεινή εποχή της αιματηρής δικτατορίας της Ουρουγουάης.

Είναι αδύνατο να μιλήσεις «λίγο» για το σκότος. Γενικά, προτιμάει κανείς να παραμείνει σιωπηλός. Το 20% του πληθυσμού είχε φυλακιστεί εκείνη την περίοδο. Υπήρξαν διακόσιες χιλιάδες δολοφονημένοι άνθρωποι και σχεδόν άλλοι τόσοι που καταγράφηκαν ως φυλακισμένοι-εξαφανισμένοι.

● Στην Ελλάδα γνωρίζουμε κάποια πράγματα για την πολιτική ιστορία της Ουρουγουάης, για τον τρόμο της δικτατορίας και για τους Τουπαμάρος. Επίσης για τις κυβερνήσεις του Frente Amplio, τον Ταμπαρέ Βάσκες, τον Πέπε Μουχίκα.

Εδώ γίνεται συχνά ένα σημαντικό λάθος: επ’ ουδενί δεν αποτέλεσαν οι Τουπαμάρος την αντίσταση κατά της χούντας. Αντιθέτως, υπήρξαν ένα αντάρτικο πόλεων την εποχή της δημοκρατίας. Εμπνέονταν από το μοντέλο της Κουβανικής Επανάστασης, αλλά απέτυχαν. Οταν έγινε το πραξικόπημα, οι περισσότεροι ήταν ήδη φυλακισμένοι. Την αντίσταση την κάναμε εμείς οι πολίτες, που παλέψαμε στην παρανομία για την ανασύσταση των συνδικάτων, την ανάκτηση των ελευθεριών, την επάνοδο των εξόριστων, την απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων. Υπήρχε μια ολόκληρη μυστική οργάνωση στην παρανομία κι όταν πια νιώσαμε πιο δυνατοί, αρχίσαμε να βγαίνουμε σε διαδηλώσεις, στον δρόμο.

● Αγαπάτε την Ελλάδα και τον πολιτισμό της. Για ποιον λόγο;

Εχω επισκεφθεί δύο φορές την Ελλάδα, αναζητώντας τους μύθους που είχα ακούσει από τον πατέρα μου και είχαν πλημμυρίσει την παιδική μου φαντασία. Ξέρω ότι το παρόν δεν είναι τόσο μυθικό, αλλά σκληρά πραγματικό, ωστόσο υπάρχει ακόμη κάτι από κείνη τη σοφία, η οποία επιζεί στην αξιοπρέπεια των ανθρώπων και στην ατμόσφαιρα συγκεκριμένων χώρων, όπως οι Δελφοί.

♦ Η Ελένα Κορμπεγίνι (1959) είναι Ουρουγουανή καθηγήτρια Λογοτεχνίας και συγγραφέας. Τα δύο πρώτα μυθιστορήματά της ήταν αυτοβιογραφικά: «Λάουρα Σπάρσι» και «Η κρυφή ερωμένη του Κόρτο Μαλτές». Αργότερα στράφηκε στο ιστορικό μυθιστόρημα. Αλλα έργα της αναφέρονται στους μεγάλους Ουρουγουανούς συγγραφείς Οράσιο Κιρόγα και Μάριο Λεβρέρο και στον Αργεντινό Ρομπέρτο Αρλτ. Σήμερα ζει στην Ισπανία.