Ο Λακάν και οι αξίες

Ο Γάλλος ψυχαναλυτής και στοχαστής Ζακ Λακάν (1901-1981) διακήρυξε και ανέλαβε μια «επιστροφή στον Φρόιντ». Λόγω της μεγάλης σημασίας του φροϋδικού έργου για την επιστήμη, τη φιλοσοφία και την κουλτούρα, η εν λόγω επιστροφή έχει πολύ μεγαλύτερο αντίκτυπο απ’ όσο μια αναδόμηση της κλινικής πρακτικής της ψυχανάλυσης. Η προσπάθεια του Λακάν πήρε ιδιαίτερα πολεμικούς τόνους όταν αυτός επιτέθηκε με δριμύτητα ενάντια στην ψυχανάλυση ως ψυχολογία του Εγώ (όπως αυτή εφαρμόστηκε στις ΗΠΑ), στην οποία διέβλεπε ένα εγχείρημα διάπλασης της ψυχικής σφαίρας με σκοπό την (και κοινωνική) προσαρμογή του ατόμου. Η λακανική «επιστροφή» πήρε αποστάσεις και από τον φροϋδομαρξισμό, στον οποίο αναγνώριζε τη διαφωτιστική αντίληψη μιας αντίθεσης ανάμεσα στην (αυθεντική) επιθυμία και τον νόμο. Στην αντίθεση αυτή, εξάλλου, βάσισε μεγάλο μέρος του έργου του ο Χέρμπερτ Μαρκούζε. Ο Λακάν, αντίθετα, ερμηνεύοντας τον Φρόιντ, τοποθετούσε τον Νόμο στον πυρήνα της ίδιας της επιθυμίας προτείνοντας μια, κατ’ αυτόν, πιο ψυχαναλυτικά πιστή εικόνα του ψυχικού μηχανισμού.

Ωστόσο, υπάρχει μια διαφορά μεταξύ του θεμελιωτή πατέρα (Φρόιντ) και του πιστού γιου (Λακάν). Η λακανική ανάγνωση, παρ’ όλο τον αξιολογικά ουδέτερο χαρακτήρα της ψυχανάλυσης στον οποίο επέμενε ο Φρόυντ (βλ. το κείμενό του «Για την κοσμοθεωρία» από το βιβλίο του, Νέα σειρά των παραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανάλυση) ενέχει σημαντικά στοιχεία αξιολογίας.

Η σφαίρα της αξιολογίας γενικώς διακρίνεται σε επιμέρους περιοχές: (α) τις κυρίαρχες αξίες, (β) τις αξίες που αντιστέκονται στις πρώτες ή αντι-αξίες και (γ) τις ιδεώδεις ή ιδεατές αξίες. Ο Λακάν πρόσθεσε ένα στοιχείο το οποίο τέμνει εγκάρσια τις τρεις αυτές περιοχές. Πρόκειται για ένα πρωταρχικό σημαίνον το οποίο είναι παρόν σε όλη την αξιολογική σφαίρα, και στα τρία τμήματά της. Με τον τρόπο αυτό, η σχέση των αξιών με το αξιακό υποκείμενο αδυνατίζει και το τελευταίο εξορίζεται από την κεντρική θέση την οποία κατέχει στις φιλοσοφίες της συνείδησης. Το αξιακό υποκείμενο δεν είναι πλέον ο κύριος παράγων της αξιολογικής σφαίρας και τη θέση του έχει καταλάβει το προαναφερθέν πρωταρχικό σημαίνον. Η λακανική προσπάθεια, βέβαια, δεν περιορίζεται σε μια επαναταξινόμηση της αξιολογίας, αλλά στοχεύει την ίδια τη φύση του πραγματικού και τις κανονιστικές όψεις της. Την αντίθεση ανάμεσα στη θρησκεία, τη φιλοσοφία και την επιστήμη, που αναλύει ο Φρόιντ στο προαναφερθέν κείμενό του για την κοσμοθεωρία, τασσόμενος ανυποχώρητα με το επιστημονικό όραμα, ο Λακάν τη μεταφράζει σε μια φιλοσοφική διαφορά η οποία εντάσσεται στο εγχείρημα αποδόμησης της μεταφυσικής που αναπτύχθηκε με ιδιαίτερη ένταση μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Λακάν, επεξεργαζόμενος το καρτεσιανό αξίωμα «σκέπτομαι άρα υπάρχω» (το cogito), το αντικαθιστά με το «σκέπτομαι όπου υπάρχω», τοποθετώντας μια τοπο-λογία στη θέση της υποκειμενικής διαφάνειας προς τον εαυτό που υποστήριζε ο Ντεκάρτ. Η τοπο-λογία αυτή είναι, βέβαια, εκείνη της φροϋδικής διάκρισης του ψυχικού χώρου σε επιμέρους περιοχές (συνείδηση, υποσυνείδητο, ασυνείδητο και, αργότερα, Υπέρ-Εγώ, Εγώ, Αυτό).

Τη συγγένεια αυτή της λακανικής ψυχανάλυσης προς το αποδομητικό εγχείρημα τονίζει και αναλύει ο Samuel Weber στο βιβλίο του Επιστροφή στον Φρόιντ. Η μετα-τόπιση της ψυχανάλυσης από τον Ζακ Λακάν (εκδ. Σμίλη, 2021). Το βιβλίο δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στα γερμανικά το 1978 και σε εμπλουτισμένη μορφή το 1990, ενώ το 1991 παρουσιάστηκε σε αγγλική μετάφραση. Το έργο, εκτός από μια μελέτη του Λακάν, συνιστούσε μια αντίδραση στον «πάλαι ποτέ ένδοξο φροϋδομαρξισμό». Ο ίδιος ο τίτλος του εκφράζει μερικά από τα στοιχεία στα οποία αναφερθήκαμε προηγουμένως, την «επιστροφή» και την «τοπο-λογία».

Η μετα-τόπιση για την οποία μιλά ο Weber εκκινεί ήδη από ένα πρώιμο και διάσημο κείμενο του Λακάν για το «στάδιο του καθρέφτη» (1936). Οπως γράφει ο Weber: «το εγώ [κατά τον Λακάν] συγκροτείται μόνο μέσω της ταύτισης με μια εικόνα, της οποίας η ετερότητα παραβλέπεται βέβαια κατά τη διαπίστωση της ομοιότητας, αλλά εξακολουθεί να παραμένει ενεργή, διότι η ετερότητα είναι αυτή που αποτέλεσε το κίνητρο της ταύτισης» (σελ. 17). Η εικόνα αυτή του Εγώ «παράγει μια επιθετικότητα η οποία, σύμφωνα με την αντίληψη του Λακάν, δεν είναι αρχικά προϊόν των κοινωνικών συνθηκών, ούτε επίσης μπορεί να κατανοηθεί διυποκειμενικά αλλά ενδοϋποκειμενικά, μέσα από τη συστατική επίπλαστη-χιμαιρική σχέση του υποκειμένου με τον εαυτό του και με το εγώ του» (σελ. 18). Η θέση αυτή έρχεται ολοφάνερα σε αντίθεση με τις θεωρίες του Εριχ Φρομ. Επιπλέον, σε μια εποχή η οποία διακρίνεται από την επιστροφή της θετικότητας των αξιών, παρ’ όλη την εμφανή ηθική αμφισημία της, η λακανική αντίληψη συνιστά μια καίρια διορθωτική κίνηση στο επίπεδο της αξιολογίας.

Στο βιβλίο, σε ωραία μετάφραση του Λευτέρη Αναγνώστου, προηγείται του κειμένου μια λεπτομερής και χρησιμότατη Εισαγωγή των επιμελητών του τόμου, Διονύση Καββαθά και Χάρη Ράπτη.

*Καθηγητής φιλοσοφίας, ΕΚΠΑ