Αναζητώντας το θαύμα

«Δώσε μου τη δύναμη να παλέψω». Με τη φράση αυτή κλείνει την επιστολή του προς την Παναγία ο επιστολογράφος στο λυκαυγές του 20ού αιώνα (1901). Απευθύνεται στην Παναγία της Τήνου που εόρταζε τον Δεκαπενταύγουστο. Ηδη, ο Ναός της Ευαγγελιστρίας είχε επιβάλει τα πρωτεία του στην αγιολογική ταξινόμηση, γεγονός με πολλαπλές αναγνώσεις.

Το αξιοπερίεργο, για όσους δυσκολεύονται να κατανοήσουν την πολυπλοκότητα -και αντιφατικότητα- της ανθρώπινης υπόστασης, έγκειται στο γεγονός ότι η επιστολή υπογράφεται από έναν τρόφιμο των φυλακών Ναυπλίου, καταδικασμένο σε θάνατο.

Η πληροφορία παρέχεται από τον Αλέκο Φλωράκη, συγγραφέα του δίτομου έργου «Το Προσκύνημα της Παναγίας Τήνου», που εκδόθηκε το 2023. Αποτελείται από χίλιες σελίδες και μπορεί να χαρακτηριστεί έργο ζωής. Η διαπίστωση αυτή έχει δίσημη ανάγνωση. Χρειάστηκε ο Φλωράκης σαράντα χρόνια να διατρέξει, από το 1983 που ξεκίνησε τη μελέτη του «Προσκυνήματος» έως το 2023 που απέκτησε το έργο υλική υπόσταση. Πάνω από τη μισή βιολογική του ηλικία την αφιέρωσε στην ολοκλήρωση του συγγραφικού του έργου. Πέρα απ’ αυτό, «Το Προσκύνημα» συνιστά έργο ζωής από την οπτική του αρχειακού υλικού που συγκέντρωσε, με το οποίο τεκμηριώνει όσα ανιστορεί. Οι δύο τόμοι, ιδίως ο Β’, είναι ένα αποθετήριο υλικού για τους ερευνητές/τριες.

Επιπλέον, η ανάγνωση του έργου επιφυλάσσει αναγνωστικές εκπλήξεις και αναμετράται με στερεότυπα και διπολισμούς στη διαχείριση θεμάτων που ασχολούνται με την πίστη και τη θρησκευτικότητα. Ο Φλωράκης διαθέτει τα θεωρητικά και ερευνητικά εργαλεία, ως εθνογράφος/λαογράφος, ώστε να διεξέλθει ένα πολυσύνθετο ζήτημα. Δεν παγιδεύεται από την εντοπιότητά του -είναι Τηνιακός- και αυτό το οφείλει στην αποστασιοποίηση από συναισθηματισμούς και μονομέρειες. Σ’ αυτό συνδράμει και η ποιητική του ιδιότητα, η οποία λειτουργεί ως μέσο για κατάδυση στην ψυχή των ανθρώπων. Αναδεικνύει τα υπαρξιακά και οντολογικά ζητήματα, τα οποία προβάλλονται στις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες που τα μορφοποιούν.

Ο Φλωράκης με συνέπεια και εμμονική προσήλωση στο θέμα του διερευνά εξονυχιστικά κάθε πλευρά του «Προσκυνήματος». Ενας βασικός άξονας είναι η συγκρότηση του ιερού τόπου, ο οποίος συνδέεται άρρηκτα με τις ιστορικές περιστάσεις. Η εικόνα της Μεγαλόχαρης ανευρίσκεται στις 30 Ιανουαρίου 1823, σε μια εποχή που ο αγώνας για την εθνική ανεξαρτησία είναι σε εξέλιξη - αν όχι σε διακινδύνευση. Ο συγγραφέας αναδεικνύει το πώς η Παναγία αναδύεται σε ηγετική φυσιογνωμία διερμηνεύοντας το εθνικό αίτημα για ανεξάρτητο ελληνικό κράτος ή και ολοκλήρωσή του. Ενδεχομένως, η θέση της Παναγίας στο λαϊκό φαντασιακό, που υπερβαίνει κάθε άλλη μορφή αγιολογική, να οφείλεται και στη μητρική της υπόσταση, μιας και είναι γνωστό ότι στη λαϊκή αντίληψη η γυναίκα, ως μητέρα και ως γιαγιά (η Παναΐα μας, η γριά μας), είναι η πιο σεβάσμια μορφή στον λαϊκό πολιτισμό.

Ωστόσο, ο ρόλος της Παναγίας στην Ευαγγελίστρια της Τήνου διαφοροποιείται ιστορικά. Από την εύρεση της εικόνας έως το 1922, η μετάβαση στην Τήνο και το τάμα σ’ αυτήν λειτουργούν ως υλική έκφραση της Μεγάλης Ιδέας. Το νησί είναι το επίκεντρο για τους πιστούς που το επισκέπτονται, όχι μόνο για θρησκευτικούς λόγους, αλλά, μέσω του προσκυνήματος, και ως διαδικασία ανανέωσης των δεσμών με την ελληνική επικράτεια. «Η μεγάλη αύτη εορτή του Ευαγγελισμού χρησιμεύει αποκλειστικώς ίνα συγκεντρώνη εν Τήνω τους έξω της Ελευθέρας Πατρίδος και αδελφοποιεί τούτους προς την ελευθέραν γωνίαν οικούντας», γράφει η εφημερίδα της Τήνου «Πρόοδος» στις 5 Μαρτίου 1904.

Μετά το 1922 η Παναγία της Τήνου αναγορεύεται σε αιχμή του δόρατος του νεοελληνικού κράτους για την αντιμετώπιση των εξωτερικών κινδύνων. Παρατίθενται αρκετά οράματα στρατιωτών στο Αλβανικό Μέτωπο, ότι δηλαδή είδαν την Παναγία να ηγείται -ψιλόλιγνη, αλαφροπερπάτητη- της πολεμικής επίθεσης. Πρόκειται, ουσιαστικά, για επανάχρηση των παραδόσεων για τον ρόλο της στη διάσωση της Κωνσταντινούπολης από εχθρικές στρατιωτικές επιθέσεις στο Βυζάντιο.

Το Προσκύνημα, λοιπόν, συμβάλλει στη συγκρότηση των ορίων αλλά και των σχέσεων ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και το Νεοελληνικό Κράτος, καθώς συνέχει τους πιστούς όχι μόνο ως θρησκευτικό αλλά και ως εθνικό κέντρο. Κι ενώ διαμορφώνεται ο αιγαιοπελαγίτικος χώρος ως αποτέλεσμα υπέρβασης των γραφειοκρατικών εμποδίων στην αναπαράστασή του ως ολότητας, ο συγγραφέας φωτίζει και τις παράλληλες ενδοτοπικές διαφορές τόσο στις Κυκλάδες όσο και μέσα στην ίδια την Τήνο.

Στις Κυκλάδες υπάρχουν τέσσερες σημαντικές «Παναγίες» που διεκδικούν την πρωτοκαθεδρία στο Αιγαίο, την ανάδειξή τους σε κορυφαίο προσκύνημα στη διάρκεια του καλοκαιριού. Πρόκειται εκτός από την Ευαγγελίστρια για την Εκατονταπυλιανή στην Πάρο, την Τουρλιανή στη Μύκονο και την Κανάλα στην Κύθνο. Οι Τηνιακοί τις αντιμετωπίζουν ως εν δυνάμει αντιπάλους στην κατοχή των πρωτείων και τον προσπορισμό των οικονομικών ευεργετημάτων που θα προκύψουν από την τελική επικράτηση. Ανταγωνισμός εκδηλώνεται και μεταξύ των ενοριών στην Τήνο ανάμεσα στις Παναγίες της Ευαγγελίστριας και της Μαλαματένιας, η οποία διεκδικούσε την πρωτεύουσα θέση στον εορτασμό του Δεκαπενταύγουστου. Η θεαματική αύξηση του προσκυνηματικού τουρισμού και η υιοθέτηση των διακοπών το καλοκαίρι όξυναν και τις τοπικιστικές αντιθέσεις, μιας και το επίδικο δεν ήταν μόνο η διαχείριση της ιερότητας του τόπου αλλά τα ποικιλώνυμα πλεονεκτήματα εξ αυτού.

Συχνά, οι παρατηρητές και σχολιαστές του θρησκευτικού αισθήματος περιορίζονται σε μια μικροσκοπική προσέγγιση των επιφαινομένων. Αποστρέφουν την κεφαλή τους από την ιστορικότητα και τους μετασχηματισμούς. Ως εκ τούτου, η συγχρονική οπτική της ένταξης των πανηγυριών του καλοκαιριού (ιδίως της Ευαγγελιστρίας στην Τήνο και της Σουμελά) στο πελατειακό σύστημα της πολιτικής, μετά το 1990, αδυνατίζει την καταβύθιση στο παρελθόν. Ο Χαρίλαος Τρικούπης, ήδη από το 1880, διαπίστωσε τη δυναμική της θρησκευτικότητας στην ενδυνάμωση της κυβερνητικής αίγλης και την ενίσχυση της πολιτικής επιρροής του κόμματός του. Διαβάζοντας τη μελέτη Φλωράκη, γίνεται εμφανές πως λίγα πράγματα άλλαξαν έκτοτε. Και τότε και τώρα, πρωθυπουργοί και υπουργοί, βουλευτές και πολιτευτές χρησιμοποιούν τις «Παναγίες» για τα μικροκομματικά τους συμφέροντα. Εκαναν τις «Παναγίες» μέρος της πολιτικής τους τακτικής.

Η ισχυρότερη διάσταση στο «Προσκύνημα» είναι η λαϊκή πίστη ως δύναμη που πυροδοτεί την εκδήλωση του θρησκευτικού αισθήματος. Πρόκειται για τα θαύματα που ιεροποιούν και ταξινομούν τους ιερούς τόπους στη συνείδηση των πιστών και στη θρησκευτική ιεράρχηση. Ισως είναι και το πιο ενδιαφέρον για όσους δημοσιολογούν, δεδομένου ότι μπορούν να κατανοήσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά ως μια ολότητα που σύγκειται από αλληλοαναιρούμενες αντιφατικότητες.

Ο συγγραφέας εστιάζει στην άρνηση του θαύματος, που θέτει υπό αμφισβήτηση και την ονειρική Παναγιοφάνεια αλλά και την εύρεση της εικόνας το 1823. Ωστόσο, η σχέση με τη θεότητα και η προσπάθεια συμμετοχής στην ιαματική δύναμή της είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο, το οποίο εκδηλώνεται με ένταση σε περιόδους ψυχοσωματικών ασθενειών. Αυτό λαμβάνει τη μορφή προσκυνηματικού ταξιδιού από τον τόπο κατοικίας του προσκυνητή/τριας στον ιερό τόπο.

Πρόκειται για την ιερή αποδημία ή το χατζηλίκι, που προσδιόριζε και το πρώτο συνθετικό σε πολλά επίθετα (Χατζη- ). Είναι μια πορεία ατομική πρωτίστως - αλλά και συλλογική. Με όρους τελετουργίας, το ταξίδι είναι η προσωπική αναμέτρηση με τις δυσκολίες του ταξιδιού και τους ελλοχεύοντες κινδύνους στη θάλασσα σε παλαιότερες εποχές. Ακόμη και η άνοδος από την παραλία της Τήνου ώς το ιερό κέντρο, την εικόνα της Μεγαλόχαρης, μπουσουλώντας και κουβαλώντας τα αφιερώματα, συνιστά την κορύφωση των δοκιμασιών, ώστε ο πιστός να αποκαθαρθεί καθιστάμενος άξιος του θεϊκού ελέους.

Ο Φλωράκης έγραψε ένα βιβλίο αναφοράς για τους μελλοντικούς ερευνητές/τριες. Θα έλεγα ότι θα ήταν χρήσιμο να υπάρχει στο κομοδίνο, δίπλα από την κρεβατοκάμαρα εκείνων που οφείλουν να κατανοήσουν τη διαμόρφωση των συμπεριφορών.

*Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας