«Δεν με κεντρίζει πια το κήρυγμα στους προσηλυτισμένους»

Με το που μπαίνεις στο σπίτι του Τζόναθαν Κόου στο Λονδίνο, συναντάς μια κιθάρα - «είναι λίγο σκονισμένη αυτόν τον καιρό» σχολίασε στη συνάντησή μας πριν από λίγες μέρες. Μετά, βλέπεις έναν μεγάλο τοίχο με βινύλια, το πιάνο και ένα μίνι καναπεδάκι.

Σε υποδέχεται με κάλτσες, και εκμυστηρεύεται ότι όταν νιώθει κουρασμένος διαβάζει μερικές σελίδες από τον «Αρχοντα των δαχτυλιδιών» - άλλωστε τελείωσε το ίδιο σχολείο με τον Τόλκιν στο Μπέρμιγχαμ. Μετά την παρουσίαση του «Bournville», στην Αθήνα (28/4, Μέγαρο Μουσικής, διοργάνωση εκδόσεις Πόλις και ETERON), του έδειξα μια φωτογραφία από το 2011 που τον πρωτοσυναντήσαμε με τον Ανταίο Χρυσοστομίδη για την εκπομπή «Κεραίες της Εποχής μας». «Ωωωωχ! Φοράω το ίδιο σακάκι!» είπε αμήχανα. Ποιος ξέρει; Πάντως καθόλου δεν έχει αλλάξει από τότε.

Βλέμμα ευθύ, χαμόγελο ντροπαλό, παρουσία χαμηλότονη, αλλά τα σχόλιά του όταν συζητά είναι στοχευμένα και αιχμηρά. Δεν είναι δημόσιος διανοούμενος ο Κόου, όπως κάποιοι Ευρωπαίοι ομότεχνοί του. Το είδος δεν ευδοκιμεί στη Βρετανία. «Νομίζω πως πλησιάζω περισσότερο την αλήθεια με τη λογοτεχνία παρά με την αρθρογραφία, διότι μπορώ να εκφράσω ό,τι θέλω με περισσότερες αποχρώσεις».

Το «Bournville» (η γειτονιά του στα νιάτα του) είναι το επιστέγασμα σε έναν δρόμο που ο ίδιος χάραξε με διεισδυτικά μυθιστορήματα για τη μεταπολεμική «κατάσταση των πραγμάτων» στη χώρα του («state of the nation» novels), μέχρι την αποχώρησή της από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Ομως αυτή τη φορά εστιάζει περισσότερο στις νοοτροπίες που διαμορφώνουν τις πολιτισμικές, κοινωνικές και πολιτικές επιλογές. Το κέντημά του πάνω στους χαρακτήρες είναι μοναδικό. Από αυτή τη γωνία παρακολουθεί τις μεταλλάξεις της μεσαίας τάξης και «όλο αυτό το πατιρντί» (all that caper) σε τρεις γενιές της οικογένειας Λαμπ μέχρι τον μοναχικό και οδυνηρό θάνατο στην πανδημία της μητέρας του, της Τζάνετ Κόου ή άλλως Μαίρης Λαμπ.

● «Στην εποχή μας δεν νομίζω ότι μπορείς να κρατάς για πάντα ουδέτερη στάση, αυτό είναι το θέμα. Ερχεται η στιγμή που όλοι αναγκάζονται να διαλέξουν στρατόπεδο». Ετσι κλείνει το «Bournville», με ένα δυνατό μήνυμα από τα χείλη της Μπρίτζετ, μιας μαύρης Βρετανίδας δικηγορίνας, πρώην μέλους του Ευρωκοινοβουλίου, που έχει τρία σοκολατένια παιδιά με τον μεσαίο των Λαμπ, και έχει μόλις απολυθεί.

«Η Μπρίτζετ αναφέρεται καταρχήν στον ρατσισμό, ζήτημα που παραμένει ανοιχτό όπως πολλά άλλα στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ωστόσο, αυτή ειδικά τη φράση την έγραψα τον Μάρτιο του 2022 που είχε γίνει η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία: ένα γεγονός που έπρεπε να προβληματίσει ολόκληρο τον κόσμο… Ειδικότερα στο πλαίσιο του μυθιστορήματος ήθελα να επισημάνω το συγκρουσιακό κλίμα στη Βρετανία. Ο λαός πια δυσφορεί έντονα με την πόλωση.

Το παραμικρό ζήτημα πολιτικοποιείται, ακόμη και τα εμβόλια για τον κορονοϊό. Είναι κάτι που σε εξαντλεί, αλλά ίσως να είναι αναγκαίο. Θα έπρεπε να το περιμένουμε όταν είδαμε το 2016 τα πρώτα αποτελέσματα, αυτό το 52%-48%, στο δημοψήφισμα για το Brexit. Το βασίλειο είναι διαιρεμένο, όπως λέει ο τίτλος στην ελληνική έκδοση, και οι αντιθέσεις ήταν μπροστά στα μάτια μας, αλλά ως χώρα δεν τις αντιμετωπίσαμε ποτέ. Ενώ η Μαίρη Λαμπ, ο χαρακτήρας που παραπέμπει στη μητέρα μου, το έκανε. Είπε ότι “πρέπει να μιλάμε γι’ αυτά”».

● Ναι, αλλά μήπως ήρθε η ώρα για ένα βήμα παραπέρα; «Ποια πλευρά διαλέγεις;», Which side are you on, τραγουδούσε από το ’60 ο Αμερικανός Πιτ Σίγκερ, στην κορύφωση της μάχης των δικαιωμάτων…

«Η “πλευρά” ίσως να μην είναι η πιο κατάλληλη λέξη σήμερα. Διότι τα επιχειρήματα είναι πολλά και έχουν πολλές ερμηνείες το καθένα. Αυτό που χρειάζεται είναι να γίνεται συζήτηση, αλλά όχι με τις ύβρεις και τον αφοριστικό τρόπο που γίνεται στο FB. Να γίνεται συζήτηση που να μπαίνει στα δύσκολα, να είναι έξυπνη, όχι εξυπνακίστικη, και πολιτισμένη».

● Στο διεθνές κοινό γίνατε διάσημος με μυθιστορήματα οργισμένα, κριτικά προς τον Θατσερισμό, τον Μπλερισμό και το πολιτικο-κοινωνικό αποτύπωμά τους, όπως η τριλογία της «Λέσχης των τιποτένιων» με το ομότιτλο μυθιστόρημα για το Μπέρμιγχαμ του ’70, γραμμένο στα 40 σας (2001), με τον «Κλειστό κύκλο» (2004) και τη «Μέση Αγγλία» (2018). Γράψατε όμως και έργα πιο ενδοσκοπικά που τα βαφτίζετε «μυθιστορήματα της Αναταραχής». Το «Σαν τη βροχή πριν πέσει» (2007), το αδίκως παραγνωρισμένο «Expo 58» (2013), το αναστοχαστικό για τη συνθήκη του δημιουργού «Ο κύριος Γουάιλντερ κι εγώ» (2020), και τώρα το «Bournville». Πώς αντιλαμβάνεστε την «Αναταραχή»;

«Η “αναταραχή” εκφράζει την υποβόσκουσα δυσαρέσκεια του πληθυσμού. Ξεκίνησε πριν από τα μέσα του ’80 που πήγα στο Πανεπιστήμιο, και έχει νόημα πολιτικό. Παραπέμπει όμως και σε κάτι προσωπικό, σε μια εσωτερική δυσανεξία με την κατάσταση της ζωής μου, σε ένα επίμονο αίσθημα ανικανοποίητου που το αντιμετώπισα με τη συγγραφή. Το “Unrest” ήταν πάντως και ο τίτλος ενός άλμπουμ αναφοράς για μένα στην εφηβεία μου, που το ηχογράφησε το 1974 η πρωτοποριακή, αριστερή, τζαζ μπάντα Henry Cow. Ο,τι έχω εκδώσει μέχρι σήμερα έχει τις απαρχές του σ’ εκείνες τις ιδέες μου του ’70 και του ’80, όταν μεγάλωνα στο Μπέρμιγχαμ.

Ηταν η δεύτερη σε πληθυσμό πόλη της Βρετανίας κι όμως δεν είχε αλαζονεία, είχε μια σεμνότητα, είχε συναίσθηση ότι ήταν κατώτερη από την πρωτεύουσα κι αυτό της καλλιέργησε μια στάση αυτοκριτικής, χρήσιμη αρετή, αλλά και μια έντονη αίσθηση του χιούμορ. Μπορεί να μπήκα με υποτροφία σε ένα πολύ καλό σχολείο, όχι ιδιωτικό, που μου άνοιξε τις πόρτες για το Κέμπριτζ, τον ναό του κατεστημένου, κι από εκεί πέρασα στη λονδρέζικη λογοτεχνική σκηνή, αλλά με διαμόρφωσε το Μπέρμιγχαμ. Και είμαι περήφανος γι’ αυτό».

● Η γραφή σας πάντως έχει εξελιχθεί προς ποικίλους δρόμους από το 1994 που καθιερωθήκατε με το σατιρικό μυθιστόρημα «Τι ωραίο πλιάτσικο». Ηταν ανελέητη η κριτική σας στην πολιτική της Θάτσερ και των Συντηρητικών καθώς και στα συμφέροντα που εξυπηρετούσαν μέχρι τον πρώτο βομβαρδισμό του Ιράκ…

«Δεν βλέπω πια τον εαυτό μου ως σατιρικό συγγραφέα, και δεν με κεντρίζει πια το κήρυγμα στους προσηλυτισμένους. Εκείνο το μυθιστόρημα απευθυνόταν σε ένα κοινό που μοιραζόταν στο μεγαλύτερο ποσοστό του τις απόψεις μου. Στη “Μέση Αγγλία”, που φώτιζε το ηλεκτρισμένο κλίμα της διαμάχης πριν από την αποχώρηση της Βρετανίας από την Ε.Ε., ακολούθησα διαφορετικό δρόμο.

Παρότι υποστήριζα σθεναρά την παραμονή στην Ε.Ε., προσπάθησα να ακούγομαι αμερόληπτος. Και υπήρξαν αναγνώστες μου -όχι πολλοί- που ψήφισαν υπέρ του Brexit. Σήμερα δεν με ενδιαφέρει μια λογοτεχνία πολεμικής. Προτιμώ να παρατηρώ τη ζωή, τα πρόσωπα και τα πολιτικά γεγονότα, την άμεση ή έμμεση απήχησή τους, και να προκαλώ προβληματισμό. Ηθελα το “Bournville” να παρουσιάζει ένα ήπιο πορτρέτο της Βρετανίας που όμως να λειτουργεί υπονομευτικά.

Παρουσιάζω λοιπόν τη Βρετανία με έναν τρόπο που κερδίζει την εμπιστοσύνη του αναγνωστικού κοινού, δημιουργώντας αυτή την επίπλαστη αίσθηση ασφάλειας που το καθησυχάζει. Ωσπου κάποια στιγμή βρίσκεται αντιμέτωπο με μια διαφορετική πραγματικότητα που θα το αναγκάσει να την πάρει σοβαρά υπόψη του. Αυτό το νόημα έχει η ομοερωτική σκηνή μεταξύ δύο ανδρών που εκτυλίσσεται σε ένα διαμέρισμα ενώ η τηλεόραση προβάλλει την κηδεία της πριγκίπισσας Νταϊάνα. Μέσα από την περίπτωση του Πίτερ, τριτότοκου γιου της Μαίρη, ο οποίος με καθυστέρηση πολλών χρόνων αποκαλύπτει την ομοφυλοφιλία του, συζητώ την εξέλιξη της βρετανικής κοινωνίας».

● Τέσσερα από τα επτά κεφάλαια έχουν την αφετηρία τους στη βιτρίνα της βασιλείας, σε στέψεις, γάμους ή κηδείες. Ομως αυτά τα γεγονότα, παρότι τράβηξαν πάνω τους εκατομμύρια μάτια, δεν λειτούργησαν σαν ενοποιητικός κρίκος στην κοινωνία. Τι είναι αυτό που καλλιεργεί τις ανισότητες στις πολυπολιτισμικές δυτικές δημοκρατίες; Οι ταξικές ή οι πολιτισμικές διαφορές;

«Το μυθιστόρημά μου αναφέρεται στη μεσαία τάξη, και ρίχνει μόνο κλεφτές ματιές στην εργατική τάξη, και λίγες στην ανώτερη. Ομως το βρετανικό ταξικό σύστημα βρίσκεται παντού, το αναπνέουμε καθημερινά, δεν άλλαξε καθόλου τα τελευταία 75 χρόνια, και θα αργήσει πολύ να αλλάξει. Εξακολουθούμε να έχουμε μια Βουλή των Λόρδων που δεν εκλέγονται, και θα αποκτήσουμε έναν βασιλιά που, στα 74 του, σε εποχή κρίσης, είναι έτοιμος να ξοδέψει εκατό εκατομμύρια λίρες για την (σ.σ. σημερινή) τελετή της στέψης του. …

Την οποία, αν δεν κάνω λάθος, ο λαός, ιδιαίτερα η νεολαία, δεν έχει μεγάλη όρεξη να την παρακολουθήσει. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η Βρετανία είναι μια από τις χώρες με τις μεγαλύτερες οικονομικές ανισότητες. Ο πλούτος της είναι συγκεντρωμένος μόνο στην κορυφή και δεν διαχέεται στην κοινωνία. Είναι μια κατάσταση που την έχει τραυματίσει πολύ βαθιά, μίλησα γι’ αυτά στο μυθιστόρημα “Αριθμός 11” (2015).

Αντίθετα στο “Bournville”, παρακολουθώντας τους χαρακτήρες μου, και ανάμεσά τους τη μητέρα μου, εστιάζω περισσότερο σε πολιτισμικά φαινόμενα και στις κοινωνικές αλλαγές που προκάλεσαν. Η μητέρα μου ήταν συντηρητική όχι με την κομματική έννοια αλλά ως προσωπικότητα. Δεν αμφισβητούσε τον κόσμο όπως ήταν, ούτε τις αξίες με τις οποίες μεγάλωσε. Οταν όμως τελικά το έκανε, ακολούθησε το ένστικτό της και οδηγήθηκε προς μια ανθρωπιά πέρα από την πολιτική -το λέω με την καλή έννοια- δηλαδή προς μια βαθύτερη κατανόηση των άλλων.

Το διευκρινίζω διότι οι τρεις γιοι της στο μυθιστόρημα έχουν διαφορετικές πολιτικές αντιλήψεις. Ο Μάρτιν, ο άντρας της Μπρίτζετ, είναι σοσιαλιστής, ο Τζακ υποστήριξε το Brexit και ο Πίτερ ακολουθεί έναν εναλλακτικό δρόμο. Δεν είχε καμία σχέση λοιπόν η Μαίρη-Τζάνετ με εκείνους τους κυνικούς ή τους απαθείς που λένε ότι οι πολιτικοί “είναι όλοι ίδιοι”. Αυτό σπάνια αληθεύει, και πάντως παραπέμπει στους Τραμπ και στους Μπόρις Τζόνσον!».

● Συστηματικά στα μυθιστορήματά σας ασκείτε κριτική στον προβληματικό πολιτικό ρόλο κάποιων δημοσιογράφων. Αυτή τη φορά όμως δίνετε μια ξεκαρδιστική όσο και ανησυχητική εικόνα ενός Μπόρις χωρίς επίθετο, «με ατίθασα ξανθά μαλλιά που θύμιζαν σφουγγαρίστρα», ο οποίος «κυκλοφορούσε στις Βρυξέλλες με μια κόκκινη Alfa Romeo». Η Daily Telegraph τον είχε προσλάβει ως ρεπόρτερ σχετικά με τον «πόλεμο της σοκολάτας» στην Ε.Ε., όμως εκείνος αντιμετώπιζε «τα πάντα σαν αστείο και παραποιούσε κάθε είδηση παρουσιάζοντας τις εργασίες του Ευρωκοινοβουλίου ως μέρος μιας πολυσύνθετης συνωμοσίας για την ανατροπή όλων των σχεδίων της Βρετανίας». Πώς είναι τα πράγματα σήμερα;

«Σήμερα κυριαρχεί στη Βρετανία η κακή δημοσιογραφία που είναι πολιτικά μεροληπτική. Τα περισσότερα ΜΜΕ κλίνουν προς τα δεξιά και υποστηρίζουν τους Συντηρητικούς. Ακόμη και το BBC, που είχε τη φήμη ότι παρέχει αντικειμενική ενημέρωση, δέχεται επιθέσεις και από τις δύο πλευρές. Εχουμε φτάσει σε ένα σημείο όπου όλα αμφισβητούνται. Και ενώ έχει γίνει δημοσιογραφική έρευνα, ενώ έχουν καταγραφεί τα γεγονότα, πάντα εμφανίζονται απέναντί τους κάποια εναλλακτικά γεγονότα, οπότε η πραγματικότητα γίνεται αντιληπτή μέσα από έναν παραμορφωτικό φακό».

● Η επωδός στα κρίσιμα στάδια στο βιβλίο σας είναι ότι «όλα αλλάζουν και όλα παραμένουν ίδια». Εσείς τι πιστεύετε;

«Νομίζω πως μπορούν, και θα αλλάξουν. Αλλά όπως φάνηκε με τη μεταστροφή της Μαίρη Λαμπ που πήρε 30 χρόνια, η διαδικασία θα είναι αργή. Γι’ αυτό και υπάρχει αυτή η αίσθηση της ματαιότητας. Η νεότερη γενιά έχει άλλο σετ αξιών από εμάς που σκεφτόμαστε διαφορετικά. Είναι ανυπόμονη. Ομως εμείς δεν ακούμε τους νέους, δεν τους βλέπουμε, δεν έχουμε ούτε πάρε-δώσε, ούτε διάλογο μαζί τους. Αισθάνομαι τυχερός που οι κόρες μου είναι ακόμη για μένα ένα παράθυρο στη νέα πραγματικότητα».