Ενα εκδοτικό γεγονός για την πορεία της ελληνικής πνευματικής ζωής και τη διαμόρφωση της πολιτιστικής ταυτότητας του τόπου αποτελεί το έργο «Τα ελληνικά περιοδικά του 19ου αιώνα» της Μάρθας Καρπόζηλου από τη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων (2021).
Με μια ερευνητική εργασία τεσσάρων δεκαετιών πίσω της, στην έκδοση συγκεντρώνονται 589 τίτλοι περιοδικών, από το 1811 με τον «Ερμή τον Λόγιο» στη Βιέννη ώς το τέλος του 19ου αιώνα, τα οποία αποτυπώνουν και όλες τις εκφράσεις του ελληνικού βίου εντός της χώρας και εκτός, εκεί όπου βρίσκονται οι ελληνικές κοινότητες (Παρίσι, Κάιρο, Λιψία, Λονδίνο κ.α.).
Μια ιδέα που ξεκινάει από την αυλή της Φιλοσοφικής Θεσσαλονίκης το 1977 και διανύει μέσα στον χρόνο μια μεγάλη περιπέτεια έρευνας στον κόσμο του ελληνικού περιοδικού Τύπου ο οποίος παραμένει «πανοραμικά αθέατος», όπως σημειώνει η συγγραφέας, που κινείται σε δεκάδες βιβλιοθήκες και αρχεία, φέρνοντας στο φως έναν πραγματικό θησαυρό έντυπου πολιτισμού, προσφέροντας μοναδικές υπηρεσίες στη «συλλογική μας αυτογνωσία».
Μπορεί να γνωρίζουμε τίτλους όπως η «Ευτέρπη», η «Πανδώρα» ή η «Εστία», η συγγραφέας όμως μας προσφέρει ένα «σώμα» έξι εκατοντάδων περιοδικών που διαμόρφωσαν την πολιτιστική και πνευματική ταυτότητα του τόπου. Εκδοτικά κυριαρχούσε η Αθήνα με 311 εκδόσεις, αλλά δίπλα της ήταν και η Κωνσταντινούπολη (48 εκδόσεις), η Σμύρνη (40) και η Αλεξάνδρεια (15), ενώ στην περιφέρεια ξεχώριζαν για την εκδοτική κίνηση η Ζάκυνθος, η Κέρκυρα, η Πάτρα, το Ναύπλιο, η Ερμούπολη κ.ά.
Επιπλέον, πίσω από τα περιοδικά είναι οι εκδότες και αρθρογράφοι τους, πρόσωπα που με το έργο τους χαρακτήρισαν τον 19ο αιώνα (Αλ. Ρίζος Ραγκαβής, Κ. Παπαρρηγόπουλος, Γ. Δροσίνης, Γρ. Ξενόπουλος, Ν. Πολίτης κ.ά.). Και μόνο η περιδιάβαση στον κατάλογο μεταδίδει το σθένος της εκδοτικής κίνησης του 19ου αιώνα που διαλεγόταν με τη διεθνή έκρηξη του περιοδικού Τύπου, αλλά ανέπτυσσε και έναν διάλογο ανάμεσα στα ίδια τα περιοδικά και τους συντάκτες τους. Για την ίδια τη συγγραφέα, το 1863 είναι η χρονιά που συμπυκνώνει αυτές τις δυναμικές, τότε που στην Αθήνα ο ιστορικός τίτλος «Φιλίστωρ» τερματίζει και η «Χρυσαλλίς» είναι στην εκκίνηση, ενώ στην Κωνσταντινούπολη ανατέλλει ο «Εν Κωνσταντινουπόλει Φιλολογικός Σύλλογος».
Παράλληλα, η ερευνητική εργασία της Μ. Καρπόζηλου αναδεικνύει και τη δύναμη των ελληνικών βιβλιοθηκών, που διατηρούν μοναδικά αρχεία, δουλεύοντας αθέατα πολλές φορές στην προστασία και ανάδειξη της συλλογικής μνήμης. Δεν είναι τυχαίο που την έκδοση του δίτομου έργου αναλαμβάνει η Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, η οποία διαθέτει από το 1844 και τη Συλλογή Ημερήσιου και Περιοδικού Τύπου, με τον Κατάλογό της να αποτελεί μια κορυφαία προσφορά στον πολίτη. Η Μάρθα Καρπόζηλου, τ. καθηγήτρια του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, μιλώντας στην «Εφ.Συν.», θυμάται τις απαρχές της ερευνητικής εργασίας της.
«Τα “Ελληνικά περιοδικά του 19ου αιώνα” ξεκίνησαν από μια συζήτηση που είχα πριν από σχεδόν 45 χρόνια με τον καθηγητή Αλκη Αγγέλου στη Φιλοσοφική του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ξεκίνησα λοιπόν να κάνω μια εργασία σε ένα μάθημα και κατέληξα με ένα δίτομο έργο. Μεσολάβησαν προφανώς πολλά. Αλλά κοιτώντας πίσω σκέφτομαι το εξής: το πόσο ένα απρόβλεπτο ή τυχαίο περιστατικό μπορεί να καθορίσει τη ζωή μας. Και την ερευνητική ζωή προφανώς.
Το αρχικό λοιπόν ενδιαφέρον μου για τα περιοδικά μετατράπηκε σταδιακά σε ένα πάθος, όσο περισσότερο έμπαινα στον κόσμο τους και κυρίως όσο πιο πολύ δυσκολευόμουν να πλοηγηθώ σε αυτόν. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε κάτι βασικό: η χώρα μας είχε -και με διαφορετικό τρόπο συνεχίζει να έχει- μια πολύ προβληματική σχέση με το παρελθόν της σε όλα τα επίπεδα. Οι βιβλιοθήκες -όσες υπήρχαν- δεν ήταν προσβάσιμες, ειδικά σε μια νέα τότε ερευνήτρια, οι συλλογές τους ήταν ελλιπείς και τα περιοδικά του 19ου αιώνα αντιμετωπίζονταν σε μεγάλο βαθμό σαν κάτι το ευτελές που δεν αξίζει καν η συλλογή του. Στην πορεία αυτή, καθοριστική ήταν η συμβολή τού τότε ΕΛΙΑ υπό τον Μάνο Χαριτάτο. Το ΕΛΙΑ και η γενναιοδωρία του Μάνου εκπροσωπούσαν μια διαφορετική λογική τόσο στη διάσωση των εντύπων όσο και στη διάθεσή τους στην έρευνα.
Την ίδια στιγμή, η είσοδος των υπολογιστών στο προσκήνιο δημιούργησε νέες δυνατότητες και απλοποίησε τα πράγματα στην καταγραφή της πληροφορίας. Υπό αυτήν την έννοια η δουλειά μου, μέσα στην εξέλιξη του χρόνου, αποτυπώνει και τις πολλαπλές ερευνητικές μεταβάσεις, με κύρια την οριστική εγκατάλειψη του καρμπόν και την απόλαυση από τη χρήση των βάσεων δεδομένων. Ολα αυτά προφανώς ήταν σημαντικά. Αλλά για μένα το κύριο ήταν άλλο: να μπορέσω να εντοπίσω, να καταγράψω και να μελετήσω τα περιοδικά του προηγούμενου -και πλέον προπροηγούμενου- αιώνα ώστε να μπορέσω να έχω ένα πανόραμα της εκδοτικής κίνησης και να προχωρήσω στη διατύπωση κάποιων σκέψεων γύρω από τον ελληνικό 19ο αιώνα».
Με δεδομένο ότι ίσως να υπάρχει ένα κοινό πια που να μη διαβάζει καν έντυπο Τύπο, ρωτήσαμε την κ. Καρπόζηλου για το ποια νομίζει ότι είναι η σημασία αυτής της έρευνας σήμερα. «Δεν είμαι σίγουρη ότι μπορώ να πω ποια είναι η σημασία της δουλειάς αυτής», αναφέρει. «Αυτό που ξέρω, όμως, είναι ότι προέρχεται από μια ιστορική παράδοση που δίνει βάρος στην επίπονη έρευνα και στην προσεκτική -κάποιοι θα πουν σχολαστική- καταγραφή προκειμένου να μπορούμε με ασφάλεια, ή έστω κάποια εχέγγυα ασφάλειας, να μιλήσουμε για το παρελθόν.
Η κρίση του Τύπου είναι μια πραγματικότητα. Και προφανώς καμία ερευνητική δουλειά δεν μπορεί να αναστρέψει την τεχνολογική πρόοδο. Αυτό που μπορεί να κάνει είναι να καταδείξει τις μεγάλες συνέχειες που διαπερνούν το ευρύτατο πεδίο της παραγωγής και της αναπαραγωγής των κάθε λογής ειδήσεων: τα ερωτήματα της οικονομικής ανεξαρτησίας και επιβίωσης -κυρίως αυτά-, οι συγκρούσεις γύρω από τις προτεραιότητες των περιοδικών, ο προβληματισμός για το περιεχόμενο της γνώσης είναι πάγια γνωρίσματα του περιοδικού τύπου του 19ου αιώνα. Και ταυτόχρονα τα ίδια τα περιοδικά -τόσο ως επιχειρήσεις όσο και ως προϊόντα- είναι ένας καθρέφτης κοινωνικών, ιδεολογικών και πολιτικών αναζητήσεων. Οπως ακριβώς και στην εποχή μας».
Θα υπάρξει άραγε και επόμενος τόμος; «Φοβάμαι πως όχι. Εγώ κάπου εδώ βάζω μια τελεία», μας απαντά η κ. Καρπόζηλου. «Ελπίζω ειλικρινά η δουλειά μου να συμβάλει στην πύκνωση του ενδιαφέροντος για τα περιοδικά του 19ου και του 20ού αιώνα και εύχομαι να δω σύντομα νέες ερευνητικές δουλειές που θα συνομιλούν, θα συμπληρώνουν ή θα αναιρούν τη δική μου οπτική.
Κυρίως όμως θα ήθελα το δίτομο αυτό έργο να βοηθήσει στον αναγκαίο προβληματισμό γύρω από τις δημόσιες βιβλιοθήκες και την ανάγκη μετασχηματισμού τους σε χώρους συλλογής, τεκμηρίωσης και ερευνητικής δράσης. Μπορεί η ευκαιρία να βρεθούν άλλα περιοδικά του 19ου αιώνα να έχει οριστικά χαθεί. Αλλά η ιστορία δεν σταματά εκεί. Ο 20ός αιώνας υπήρξε συνυφασμένος με μια εκδοτική κοσμογονία που φοβάμαι ότι κάθε μέρα που περνά τα ίχνη της χάνονται. Εκεί θα έπρεπε να επενδύσουν οι βιβλιοθήκες της χώρας μας. Αλλά αυτό απαιτεί προτεραιότητες και γενναία κρατική στήριξη. Αλλιώς είμαστε καταδικασμένοι να μιλάμε διαρκώς για χαμένες ευκαιρίες».
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας