Το Ταμείο Ανάκαμψης της Ε.Ε., εργαλείο για την πράσινη μετάβαση

Η πρόσφατη πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη δημιουργία Ταμείου Ανάκαμψης (Τ.Α.) έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για δυο λόγους: ο πρώτος έχει να κάνει με το θεσμικό οικοδόμημα της Ε.Ε., καθώς είναι η πρώτη φορά που προβαίνει σε μια πράξη (θα δανειστεί η ίδια από τις αγορές, κάτι που μέχρι τώρα έκαναν τα κράτη-μέλη) η οποία προσιδιάζει σε μια πολιτική οντότητα ομοσπονδιακού χαρακτήρα. Ο δεύτερος έχει να κάνει με το ότι συνδέει άμεσα την αντιμετώπιση των κοινωνικών και οικονομικών συνεπειών από την πανδημία με την αντιμετώπιση της κλιματικής και ευρύτερα της περιβαλλοντικής κρίσης. Οπως τόνισε χαρακτηριστικά η πρόεδρος Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, για τον κορονοϊό θα βρεθεί εμβόλιο, για την κλιματική κρίση όμως όχι.

Το Τ.Α. είναι ένα βασικό εργαλείο, ενταγμένο στο συνολικό σχέδιο ανάκαμψης για την Ευρώπη, ύψους 750 εκατ. ευρώ (500 εκατ. επιχορηγήσεις και 250 εκατ. δάνεια), περιορισμένης διάρκειας (μέχρι τις 31.12. 2024), που θέτει συγκεκριμένους στόχους οι οποίοι αφορούν την πράσινη και την ψηφιακή μετάβαση. Συγκεκριμένα η πρόταση της Επιτροπής αποσκοπεί στην υλοποίηση μεταρρυθμίσεων και στη δημιουργία επενδύσεων (δημόσιου και ιδιωτικού τομέα) στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ), στην ανάπτυξη του καθαρού υδρογόνου, στις καθαρές μεταφορές, στο βιώσιμο διατροφικό σύστημα, στην προστασία της βιοποικιλότητας και στην κυκλική οικονομία. Να θυμίσουμε ότι οι παραπάνω στόχοι περιλαμβάνονται στην ευρωπαϊκή πράσινη συμφωνία, στη στρατηγική της Ευρώπης για τη βιοποικιλότητα έως το 2030, στη στρατηγική για ένα βιώσιμο διατροφικό σύστημα και στο ευρωπαϊκό σχέδιο δράσης για την κυκλική οικονομία.

Στο Τ.Α. ποσοτικοποιούνται οι δράσεις που εντάσσονται στους παραπάνω στόχους. Συγκεκριμένα προβλέπονται 91 δισ. ευρώ τον χρόνο για ενεργειακή απόδοση των κτιρίων και για πράσινη θέρμανση. Επίσης 256 δισ. ευρώ τον χρόνο προορίζονται για ΑΠΕ, 20 δισ. ευρώ για ηλεκτρικά αυτοκίνητα για δυο χρόνια και 2 εκατ. ευρώ για σταθμούς φόρτισης για 5 χρόνια. Ομοίως προβλέπονται 60 δισ. ευρώ για σιδηροδρόμους μηδενικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (ΑτΘ) και για παραγωγή 1 εκατ. τόνων πράσινου υδρογόνου. Από τις παραπάνω δράσεις εκτιμάται ότι θα δημιουργηθούν 1 εκατ. θέσεις εργασίας.

Επιπλέον από τον προϋπολογισμό της Ε.Ε. για την περίοδο 2021-2027, συνολικού ποσού 1,1 τρισ. ευρώ, το 25% θα αφορά την κλιματική πολιτική. Παράλληλα τετραπλασιάζεται το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης (ΤΔΜ) με συνολικό ποσό 40 δισ. ευρώ. Γνωρίζουμε ότι ήδη μεγάλοι κερδισμένοι του ΤΔΜ είναι η Πολωνία με 8 δισ. ευρώ χορηγήσεις, η Γερμανία με 5,2 δισ. ευρώ, η Ρουμανία με 4,5 δισ. ευρώ. Ακολουθούν η Τσεχία με 3,4 δισ. ευρώ, η Βουλγαρία με 2,7 δισ. ευρώ, για δε την Ελλάδα αντιστοιχεί το ποσόν του 1,7 δισ. ευρώ.

Ωστόσο αναπτύσεται ένας προβληματισμός που συνίσταται στο κατά πόσο το Τ.Α. θα χρησιμοποιηθεί για την πράσινη ανάπτυξη και όχι για τη συνέχιση της ανάπτυξης με χρήση ορυκτών καυσίμων. Προς το παρόν δεν υπάρχουν ασφαλιστικές δικλίδες, παρά μόνο οι διαβεβαιώσεις της Επιτροπής ότι οι χρηματοδοτήσεις του Τ.Α. θα γίνονται βάσει πράσινων κριτηρίων. Να σημειωθεί ότι μέχρι τώρα δαπανήθηκαν από τα κράτη-μέλη για την αντιμετώπιση της πανδημίας περίπου 2 τρισ. ευρώ χωρίς να βασιστούν σε πράσινα κριτήρια.

Είναι όμως σημαντικό να τονιστεί ότι, σύμφωνα με την Επιτροπή, ολόκληρο το σχέδιο ανάκαμψης θα στηρίζεται στη νομικά δεσμευτική αρχή του μη βλάπτειν. Αυτό σημαίνει ότι δεν θα είναι δυνατή η χρηματοδότηση δράσεων που στηρίζονται στα ορυκτά καύσιμα (πετρέλαιο και φυσικό αέριο) διότι επιφέρουν βλάβες στο κλίμα. Περαιτέρω η Επιτροπή τονίζει ότι θα πρέπει να υπάρξει ένα βιώσιμο χρηματοπιστωτικό σύστημα το οποίο θα αποσκοπεί στη μείωση των εκπομπών ΑτΘ και θα συμβάλει στον μετριασμό των σημερινών και των μελλοντικών κινδύνων για τη βιοποικιλότητα και στην πρόληψη των επιδημιών. Ειδικότερα τονίζεται ότι τα πράσινα κριτήρια των χρηματοδοτήσεων θα βασιστούν στο sustainable finance taxonomy (technical report, 2020), το οποίο θα παρέχει το πλαίσιο για να προσδιοριστούν οι περιβαλλοντικά βιώσιμες οικονομικές δραστηριότητες. Προβλέπεται ότι μέχρι το τέλος του έτους θα υπάρξουν νομικές πράξεις της Ε.Ε. που θα ορίζουν ποιες από αυτές τις δραστηριότητες θα πληρούν τα κριτήρια για χρηματοδότηση.

Ενα τελευταίο σημείο είναι αυτό που αφορά τον τρόπο εμπλοκής των κρατών-μελών. Συγκεκριμένα προβλέπεται ότι θα πρέπει να υποβάλουν (εντός του φθινοπώρου) τα εθνικά σχέδια, τα οποία θα ενσωματωθούν στα εθνικά προγράμματα μεταρρυθμίσεων (ΕΠΜ), θα είναι συμβατά με τα εθνικά σχέδια για την ενέργεια και το κλίμα (ΕΣΕΚ) και θα είναι λεπτομερή και εμπεριστατωμένα. Αυτό είναι ίσως το πιο κρίσιμο σημείο, δεδομένου ότι θα πρέπει να περιλαμβάνονται συγκεκριμένοι ποσοτικοί και ποιοτικοί στόχοι αναφορικά με τα μέτρα για την κλιματική κρίση, την απώλεια ή μείωση της βιοποικιλότητας και την ενίσχυση της κυκλικής οικονομίας.

Θα πρέπει να τονίσουμε ότι έχουν ήδη κατατεθεί από τα κράτη-μέλη τόσο τα ΕΠΜ όσο και τα ΕΣΕΚ. Εκεί διαπιστώνουμε σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των κρατών-μελών που αποτυπώνουν το επίπεδο ωρίμανσης των μέχρι τώρα δράσεών τους. Ετσι κράτη όπως η Γαλλία, η Γερμανία, η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Ιταλία, το Βέλγιο κ.λπ. περιλαμβάνουν στα ΕΠΜ λεπτομερή και νομικά δεσμευτικά μέτρα για την κλιματική κρίση, για τη βιοποικιλότητα και την κυκλική οικονομία ενώ άλλα κράτη, όπως η Ελλάδα, βρίσκονται ακόμα σε αρχική φάση. Αυτές μάλιστα οι διαφοροποιήσεις αποτυπώνονται και στις πρόσφατες συστάσεις του Συμβουλίου προς τα κράτη-μέλη σχετικά με τα ΕΠΜ.

Ειδικότερα για την Ελλάδα, οι δράσεις που περιλαμβάνονται στο ΕΠΜ είναι εξαιρετικά ασαφείς, ατελείς, χωρίς δεσμευτικούς ποσοτικούς και ποιοτικούς στόχους. Π.χ. αναφέρει τον στόχο της μείωσης εκπομπών ΑτΘ κατά 55% σε σχέση με το 2005 και της ανάπτυξης ΑΠΕ στο 35% της συνολικά παραγόμενης ενέργειας μέχρι το 2030. Δεν προσδιορίζει ούτε τους τύπους ΑΠΕ, ούτε το είδος και την ποσότητα ορυκτών καυσίμων που θα συμπληρώνουν τη συνολική παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Η προφανής εμμονή της κυβέρνησης στα ορυκτά καύσιμα, και ιδίως στο φυσικό αέριο, εξηγεί γιατί στον κρίσιμο τομέα της παραγωγής πράσινου υδρογόνου η Ελλάδα λείπει παντελώς από τις σχετικές συζητήσεις που οργανώνει η Επιτροπή (έχουν ήδη καταθέσει επεξεργασμένες προτάσεις η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Ολλανδία, η Δανία, η Φινλανδία κ.λπ.).

Επίσης στον τομέα της βιοποικιλότητας η Ελλάδα βρίσκεται σε απόκλιση, αν όχι σε αντίθεση, με την τωρινή πολιτική της Ε.Ε. όπως αποτυπώνεται ιδίως στον νόμο Χατζηδάκη. Ομοίως στον τομέα της κυκλικής οικονομίας η πολιτική της κυβέρνησης είναι στον αντίποδα των σχετικών πολιτικών της Ε.Ε. Συγκεκριμένα στο κρίσιμο για την κυκλική οικονομία ζήτημα των αποβλήτων η κυβέρνηση επιμένει στην πολιτική των φαραωνικών έργων διαχείρισής τους και επιπλέον δεν θέτει νομικά δεσμευτικούς στόχους για την ανακύκλωση και την αξιοποίηση των αποβλήτων.

Υπό αυτά τα δεδομένα δεν θα είναι εύκολο για την κυβέρνηση να εκπληρώσει τους όρους του Τ.Α. Και αυτό γιατί είναι δέσμια των οικονομικών συμφερόντων που συνδέονται με τη διατήρηση, όσο το δυνατόν περισσότερο, του υπάρχοντος μοντέλου. Εν όψει αυτού είναι χρέος των δυνάμεων της Αριστεράς και της οικολογίας, και κυρίως του ΣΥΡΙΖΑ, να εκπονήσουν, σε συνεργασία με την κοινωνία και τους φορείς της, ένα συνολικό σχέδιο ανασυγκρότησης του παραγωγικού μοντέλου της χώρας στηριζόμενο στις αρχές τού Τ.Α. Επειδή οι εν λόγω αρχές θα αποτελέσουν αντικείμενο πολιτικών και ιδεολογικών αντιπαραθέσεων στο επίπεδο τόσο των κρατών-μελών όσο και σε εκείνο της Ε.Ε., θα πρέπει να αναπτυχθουν συνεργασίες με τις αντίστοιχες πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις της Ευρώπης με στόχο την έγκαιρη και ουσιαστική ενίσχυση της κλιματικής και ευρύτερα της περιβαλλοντικής πολιτικής.

*Αν. καθηγητής Περιβαλλοντικής Πολιτικής, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο