Στρέφοντας το βλέμμα στην Ευρώπη

Το «Στρέφοντας το βλέμμα στην Ευρώπη» είναι ένα μηνιαίο ενημερωτικό δελτίο που συντάσσεται από την οργάνωση Inter Alia* μετά από παρακολούθηση, διαλογή και καταγραφή κοινοβουλευτικών συζητήσεων και εκτελεστικών αποφάσεων που λαμβάνονται από τα Ευρωπαϊκά όργανα. Αποτελεί μία ανεξάρτητη προσπάθεια που οργανώνεται από μία διεθνή ομάδα νέων. 

Πιστεύοντας στη σημασία της ενεργού συμμετοχής των πολιτών στην καθημερινότητα των Ευρωπαϊκών θεσμών και της κοινωνικής πίεσης για πιο δίκαιες και συμπεριληπτικές πολιτικές καθώς και στην πραγματική εμπλοκή των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών και των ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης στις διαδικασίες χάραξης πολιτικής, θέλουμε να δώσουμε την ευκαιρία στον Έλληνα και Ευρωπαίο αναγνώστη να διαμορφώσει γνώμη σε πεδία που άπτονται της καθημερινής ζωής και της ποιότητας της δημοκρατίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το δελτίο, που είναι διαθέσιμο και στα αγγλικά, συνοδεύεται από βίντεο παρουσίασης διαφορετικών θέσεων νέων ατόμων από διάφορες χώρες της ΕΕ πάνω στις Ευρωπαϊκές εξελίξεις και podcast.

Από τον Νοέμβριο του 2024, το «Στρέφοντας το βλέμμα στην Ευρώπη» θα υποστηρίζεται ως προς τη διάχυσή του από την Εφημερίδα των Συντακτών και θα παρουσιάζεται σε ειδικό χώρο της ιστοσελίδας.

Καλή αρχή…

* Το όνομα του οργανισμού, «Inter Alia», σημαίνει «μεταξύ άλλων» στα λατινικά. Βασισμένη σε μια φιλοσοφία συνεργασίας και αμοιβαιότητας, η «Inter Alia» εργάζεται για την προώθηση της πολιτικής εκπαίδευσης, του κοινωνικού μετασχηματισμού και της συλλογικής δράσης. Εκφράζει την πρόθεση να σταθεί πρόθυμα και με ενθουσιασμό μεταξύ άλλων, να συν-δημιουργήσει, να δώσει χώρο, να στηρίξει την κοινή πρόοδο και να προωθήσει τη συλλογική νοημοσύνη.

• Υπεύθυνη σύνταξης: Martina Tresca
• Συντακτική ομάδα: Ines Muñoz, Mariana Sampaio
• Υπεύθυνοι προγράμματος: Martina Tresca, Νίκος Παπακώστας

«Νέα» ξεκινήματα 

Χρόνος ανάγνωσης: 7 λεπτά

Σκληραίνοντας τη μεταναστευτική πολιτική: ένα μάθημα από τους αρχηγούς των κρατών μας 

Βήμα πρώτο: αυστηροποίηση των ελέγχων στα σύνορα 

Αυτό τον μήνα οι συζητήσεις γύρω από τη ζώνη Σένγκεν εντάθηκαν. Ορισμένα κράτη-μέλη επανέφεραν τους ελέγχους στα σύνορά τους με άλλα κράτη που μετέχουν στη Σένγκεν, αναιρώντας έτσι την ελεύθερη κυκλοφορία, που αποτελεί πυλώνα όχι μόνο της ομώνυμης συμφωνίας, αλλά γενικότερα της ενωμένης Ευρώπης. Η Γερμανία, αντιδρώντας σε μια πρόσφατη τρομοκρατική επίθεση, επέβαλε ελέγχους κατά μήκος των συνόρων της με την Πολωνία και την Τσεχία. Οι δύο χώρες αντιτάχθηκαν σε αυτή την επιλογή, καθώς ο έλεγχος των συνόρων εντός της ζώνης Σένγκεν επηρεάζει άμεσα τις διασυνοριακές μετακινήσεις των πολιτών τους και «κινείται ενάντια στην ιδέα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης». Ταυτόχρονα, όμως, επέμειναν στην αύξηση των ελέγχων στα εξωτερικά σύνορα. Η Γαλλία ανακοίνωσε ότι θα ακολουθήσει το παράδειγμα της Γερμανίας.

Η αποτελεσματικότητα και η συνοχή του συστήματος Σένγκεν δοκιμάζονται σοβαρά, καθώς οι συνοριακοί έλεγχοι εργαλειοποιούνται από ορισμένες χώρες της ΕΕ, στην επιδίωξή τους να διεκδικήσουν αυτόνομη διαχείριση της μετανάστευσης. Παρεκκλίσεις από τη Σένγκεν σημειώνονται εδώ και χρόνια, με πολλές χώρες της ΕΕ να διαχειρίζονται μονομερώς τους ελέγχους στα εσωτερικά τους (ως προς τη Σένγκεν) σύνορα και να μένουν ατιμώρητες. Στην πραγματικότητα, δεν κινούνται διαδικασίες «επί παραβάσει» από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή εναντίον αυτών των κρατών. Εκτός όλων των άλλων, αυτά τα μέτρα δεν φέρνουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Είναι ανέφικτο να «σφραγίσεις»  πλήρως τα σύνορά σου, ακόμα κι αν διαθέσεις μεγάλα ποσά και πόρους· οι άνθρωποι πάντα αναζητούν –και βρίσκουν, ενίοτε με τραγικές συνέπειες για τους ίδιους– διαδρομές για να διαπεράσουν τα «τείχη» και να εισέλθουν στη θεωρούμενη «γη της επαγγελίας».

Βήμα δεύτερο: επιτάχυνση  των επιστροφών 

Ο τρόπος επιστροφής των μεταναστών στις χώρες προέλευσής  τους ήταν, και πιθανότατα θα συνεχίσει να είναι, ένα κρίσιμο θέμα για τις Βρυξέλλες. Στις 10 Οκτωβρίου 2024, οι υπουργοί Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων των 27 χωρών της ΕΕ συναντήθηκαν για να συζητήσουν σχετικά με τις επιστροφές «παράτυπων» μεταναστών και ατόμων των οποίων οι αιτήσεις ασύλου απορρίφθηκαν. Μεταξύ άλλων, εξέτασαν και  «διάφορες προσεγγίσεις για την αύξηση της αποτελεσματικότητας του συστήματος επιστροφής της ΕΕ και του υποστηρικτικού ρόλου του Frontex ως προς αυτό». 

Αυτές οι συζητήσεις απασχόλησαν τη σύνοδο κορυφής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στις 17 και 18 Οκτωβρίου. Κατά τη διάρκεια μιας στρατηγικής συζήτησης για τη μετανάστευση, αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων κατέθεσαν «καινοτόμες ιδέες» για να εξασφαλίσουν τις απελάσεις· η πιο δημοφιλής ήταν η δημιουργία κόμβων επιστροφής σε χώρες εκτός ΕΕ. Οι «παράτυπες αφίξεις» στην ΕΕ, δήλωσε η Επίτροπος Εσωτερικών Υποθέσεων Ίλβα Γιόχανσον, μειώθηκαν κατά 40% φέτος, ενώ οι απελάσεις αυξήθηκαν κατά 18%, «ωστόσο πρέπει να γίνουν περισσότερα». Η πρόταση είχε ήδη παρουσιαστεί τον Μάιο από 15 κράτη-μέλη που υπέγραψαν κοινή επιστολή, με κεντρικό άξονα τον έλεγχο των εισροών ατόμων χωρίς έγγραφα από τρίτες χώρες. Αυτή είναι μια πρακτική που χρησιμοποιεί ευρέως η ΕΕ τα τελευταία χρόνια. 

Με τον τρόπο αυτό επιβεβαιώθηκε η στροφή της Ένωσης προς τα δεξιά στο θέμα της μετανάστευσης, σε θέσεις αντιμεταναστευτικές. Πολλές χώρες ζητούν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να επιταχύνει τις επιστροφές, προχωρώντας ακόμη περισσότερο από ό,τι προβλέπει το «Νέο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο», η μεταρρύθμιση του συστήματος ασύλου της ΕΕ που εγκρίθηκε το περασμένο καλοκαίρι. Κομβικό ρόλο στην όλη συζήτηση παίζει η αναδιατύπωση της Οδηγίας της ΕΕ για τις επιστροφές, με στόχο «τον εξορθολογισμό των διαδικασιών απέλασης και την ενίσχυση των ελέγχων στα εξωτερικά σύνορα». Η  πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν είπε ότι η Επιτροπή θα υποβάλει σύντομα μια νέα νομοθετική πρόταση της ΕΕ για τις επιστροφές αιτούντων άσυλο. Ωστόσο, δεν διευκρίνισε πώς ερμηνεύει η Επιτροπή την έννοια των κόμβων επιστροφής – εάν είναι μέρος υποδοχής για αιτούντες άσυλο ή πρόκειται για τη διεκπεραίωση αιτημάτων ασύλου εκτός των συνόρων της ΕΕ. 

Η σύνοδος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Οκτωβρίου κατέστησε σαφές ότι οι Ευρωπαίοι ηγέτες έχουν σαφείς αντιλήψεις για το πώς πρέπει να διαμορφωθεί η μεταναστευτική πολιτική της ΕΕ. Η Γαλλία θα προτείνει αυστηρότερους νόμους για τη μετανάστευση το 2025. Η Πολωνία ανακοίνωσε την πρότασή της για αναστολή των δικαιωμάτων ασύλου, εκτός από τους Ουκρανούς πρόσφυγες που απολαμβάνουν ειδικά μέτρα προστασίας. Εκτός των άλλων,  ο πρωθυπουργός Ντόναλντ Τουσκ, ο οποίος αντιμετωπίζει εσωτερικές πιέσεις από το ακροδεξιό κόμμα PiS, είπε ότι η κυβέρνησή του δεν έχει καμία πρόθεση να σεβαστεί τις υποχρεωτικές διατάξεις αλληλεγγύης του Νέου Συμφώνου (είτε αφορούν στην αποδοχή ποσόστωσης μεταναστών είτε στην οικονομική ή επιχειρησιακή συνεισφορά στο σύστημα διαχείρισης της μετανάστευσης της ΕΕ). Η Ουγγαρία και η Ολλανδία ευθυγραμμίζονται, αφού αμφότερες ζήτησαν να αποκλειστούν προσωρινά από το σύμφωνο μετανάστευσης, ακόμη και πριν από την εφαρμογή του που θα ξεκινήσει τον Ιούνιο του 2026.

Βήμα τρίτο: Ο έλεγχος της μετανάστευσης καθίσταται προϋπόθεση για την ένταξη στην ΕΕ 

Η σύνδεση του ελέγχου της μετανάστευσης και της διεύρυνσης της ΕΕ έχει ενταθεί αυτό τον μήνα, ιδιαίτερα με την άφιξη του πρώτου σκάφους μεταναστών στην Αλβανία, στο πλαίσιο της συμφωνίας Ιταλίας-Αλβανίας. Αυτή η συμφωνία επιτρέπει στην Ιταλία να μεταφέρει αιτούντες άσυλο σε «κέντρα διεκπεραίωσης» στην Αλβανία, υπογραμμίζοντας την αυξανόμενη εξάρτηση της ΕΕ από την εξωτερική ανάθεση του ελέγχου της μετανάστευσης πέρα ​​από τα σύνορά της. Πρόκειται για μια επιχείρηση που θα κοστίσει στην Ιταλία (και στην ΕΕ) 600 εκατομμύρια ευρώ μέχρι το 2028, χωρίς να ληφθούν υπόψη τα 252 εκατομμύρια ευρώ για τις μετακινήσεις των υπαλλήλων του ιταλικού υπουργείου. Τέσσερα από τα 16 άτομα χρειάστηκε να σταλούν πίσω την ίδια μέρα, καθώς ήταν ανήλικοι ή είχαν προβλήματα υγείας. Επιπλέον, δικαστήριο της Ρώμης διέταξε αμέσως την επιστροφή στην Ιταλία των 12 ατόμων από το Μπαγκλαντές και την Αίγυπτο που «αναχαιτίστηκαν» στη θάλασσα και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στο Σενγκίν της Αλβανίας, καθώς στάθηκε αδύνατο να εκτιμηθεί εάν προέρχονταν από μια «ασφαλή τρίτη χώρα». Έτσι, έχουν το δικαίωμα το  αίτημά τους για άσυλο να εξεταστεί στην Ιταλία.

Εν μέσω αυτών των εξελίξεων, οι ενταξιακές συνομιλίες με την Αλβανία και άλλα κράτη των δυτικών Βαλκανίων συνεχίζονται. Ωστόσο, τα κριτήρια που έχουν τεθεί για την ένταξη στην ΕΕ φαίνεται ότι εφαρμόζονται επιλεκτικά. Μια πρόσφατη έρευνα αποκάλυψε ότι η αλβανική κυβέρνηση διέθεσε πάνω από 60 εκατομμύρια ευρώ για την κατασκευή κέντρων κράτησης μεταναστών χωρίς δημόσιο διαγωνισμό, εγείροντας ανησυχίες για τη διαφάνεια και τη χρήση των δημόσιων πόρων. Ωστόσο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρέμεινε σιωπηλή, υπογραμμίζοντας την προτεραιότητα της εξωτερικής διαχείρισης της μετανάστευσης έναντι της διασφάλισης της διαφάνειας και της αντιμετώπισης της διαφθοράς. Έτσι, καταρχάς, στο Υπουργικό Φόρουμ ΕΕ-Δυτικών Βαλκανίων, μια τελική δήλωση επαναλαμβάνει την κοινή δέσμευση των δύο μερών για την αντιμετώπιση της παράτυπης μετανάστευσης, με σκοπό την ενίσχυση της προστασίας των συνόρων και την καταπολέμηση της «παράνομης διακίνησης μεταναστών», συνδέοντάς την με «αυξημένη πολιτική και οικονομική στήριξη». Δεύτερον, η ΕΕ, πέρσι, ενέκρινε σε μεγάλο βαθμό την ιταλοαλβανική συμφωνία για τη μετανάστευση. Σύμφωνα με τις σχετικές δηλώσεις των αρμοδίων «η προκαταρκτική εκτίμηση από τη νομική μας υπηρεσία είναι ότι δεν παραβιάζει το δίκαιο της ΕΕ, καθώς βρίσκεται εκτός της δικαιοδοσίας της ΕΕ». Αυτή η επιλεκτική προσέγγιση εγείρει αμφιβολίες σχετικά με τη δέσμευση της ΕΕ στα κριτήρια  για την  ένταξη που έχει θέσει η ίδια, υποδηλώνοντας ότι τα κριτήρια χρησιμοποιούνται ως τακτικές αναστολής και όχι ως απαραίτητα σημεία αναφοράς για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. 

Εντωμεταξύ, η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή φιλοξένησε το Φόρουμ Υψηλού Επιπέδου για τη Διεύρυνση με αρκετούς επίτιμους προσκεκλημένους από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και υπουργούς από χώρες της ΕΕ, για να συζητήσουν τη διασφάλιση της ενεργού συμμετοχής της κοινωνίας των πολιτών στην ενταξιακή διαδικασία. Καθώς η ΕΕ επιδιώκει να προχωρήσει στην περιφερειακή ολοκλήρωση, τίθεται το ερώτημα εάν η τήρηση των δημοκρατικών προτύπων και μέτρων θα παίξει ουσιαστικό ρόλο στη διαδικασία διεύρυνσης — ή θα χρησιμεύσει απλώς ως εργαλείο, ακόμα και ως πρόσχημα, για την επιτάχυνση της ενταξιακής διαδικασίας.

Ο έλεγχος των μελλοντικών επιτρόπων είναι μια πολιτική και όχι νομική διαδικασία 

Οι νέοι Ευρωπαίοι επίτροποι δεν έχουν ακόμη «πιάσει δουλειά». Αφού οριστούν από τις κυβερνήσεις τους και διοριστούν από την Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, πρέπει να πραγματοποιηθεί ακρόαση ενώπιον του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Η Επιτροπή Νομικών Θεμάτων (JURI) έχει πραγματική εξουσία, καθώς μπορεί να απορρίψει έναν υποψήφιο εάν, λ.χ., προκύψει σημαντική σύγκρουση συμφερόντων. Ωστόσο, οι ευρωβουλευτές στην επιτροπή JURI είχαν  στη διάθεσή τους μόνο τρεις ημέρες για να εξετάσουν τις δηλώσεις των επιτρόπων, εγείροντας ερωτήματα σχετικά με το βάθος του ελέγχου. Ένα άλλο θέμα αποτελεί  η φύση και η σύνθεση της Επιτροπής JURI: είναι  ένα  πολιτικό όργανο, με μέλη ευρωβουλευτές που εντάσσονται, όπως και οι ορισθέντες Επίτροποι, σε πολιτικές ομάδες – συχνά, μάλιστα, τις ίδιες. Αντίθετα, ένα Ανεξάρτητο Σώμα Δεοντολογίας που θα διενεργούσε έλεγχο και θα διερευνούσε  νομικές πτυχές, θα συνέβαλλε στην αποκατάσταση της εμπιστοσύνης του κοινού και στη διαφάνεια. Ωστόσο, ούτε οι δηλώσεις συμφερόντων των επιτρόπων ούτε η διαδικασία του JURI είναι δημόσιες. 

Μετά το πράσινο φως της Επιτροπής JURI, κάθε κοινοβουλευτική επιτροπή θα ακούσει τον Επίτροπο που είναι αρμόδιος για τον τομέα του χαρτοφυλακίου της, κατά τις δύο πρώτες εβδομάδες του Νοεμβρίου. Κάθε υποψήφιος ή υποψήφια αναμένεται να αποδείξει, τόσο απαντώντας σε γραπτά ερωτηματολόγια όσο και σε τρίωρη δημόσια ακρόαση, την καταλληλότητά του/της για την τοποθέτησή του, καθώς και την ικανότητά του/της για το συγκεκριμένο χαρτοφυλάκιο που του/της έχει ανατεθεί. Στη διαδικασία αυτή η κοινωνία των πολιτών δεν έχει  πραγματική συμμετοχή: οι οργανώσεις της  μπορούν να διανείμουν υπομνήματα με ερωτήσεις, προκειμένου οι ευρωβουλευτές να προωθήσουν τα συμφέροντα των πολιτών κατά τη διάρκεια των ακροάσεων, συνήθως όμως αυτά δεν λαμβάνονται υπόψη. 

Η σειρά διεξαγωγής αυτών των ακροάσεων αποφασίστηκε σε μια συνεδρίαση κεκλεισμένων των θυρών στο Στρασβούργο. Εκεί οι ηγέτες των πολιτικών ομάδων στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο επέλεξαν να ακροαστούν τους έξι ανώτερους επιτρόπους, δηλαδή τους εκτελεστικούς αντιπροέδρους, στο τέλος της διαδικασίας, στις 12 Νοεμβρίου. Τα κεντροαριστερά κόμματα κατηγόρησαν το κεντροδεξιό Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα ότι συνεργάστηκε με την ακροδεξιά για να εξασφαλίσει αυτή τη σειρά: καθώς οι πολιτικοί του ΕΛΚ κυριαρχούν στο Σώμα των Επιτρόπων (15 από τους 27), η ακρόαση των εκτελεστικών αντιπροέδρων στο τέλος θα τους επιτρέψει να αποκτήσουν πολιτική δύναμη και να εγκρίνουν όλους τους υπόλοιπους επιτρόπους πριν.  

Το τελικό βήμα θα είναι η ψηφοφορία στην ολομέλεια του ΕΚ, για την έγκριση του Σώματος των Επιτρόπων στο σύνολό του.

Αντιμετώπιση της στεγαστικής κρίσης 

Κατά την πρώτη σύνοδο της ολομέλειας του Οκτωβρίου, οι ευρωβουλευτές χαιρέτισαν την ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής υπέρ μιας ευρωπαϊκής στεγαστικής πολιτικής για τα επόμενα πέντε χρόνια, ως απάντηση στην κρίση κόστους διαβίωσης και στέγασης που πλήττει άτομα όλων των ηλικιών και οικογένειες κάθε μεγέθους. 

Σύμφωνα με τον Ευρωπαίο επίτροπο για την Εργασία Νίκολας Σμιτ, «οι τιμές αγοράς κατοικιών στην ΕΕ αυξήθηκαν κατά 37% μεταξύ 2010 και 2021, ενώ  τα ενοίκια αυξήθηκαν κατά 17%. Σε ορισμένες περιοχές, τα νοικοκυριά πληρώνουν περισσότερο από το 40% του εισοδήματός τους για έξοδα στέγασης». Τα ενοίκια και το κόστος  των στεγαστικών δανείων αυξάνονται ανεξέλεγκτα εδώ και χρόνια, χάρη στην αλματώδη αύξηση των επιτοκίων των τραπεζικών δανείων. Οι μισθοί και εν γένει τα εισοδήματα υστερούν, αυξάνοντας τον κίνδυνο στεγαστικού αποκλεισμού και φτώχειας για τα ευάλωτα και με χαμηλότερο εισόδημα νοικοκυριά. 

Για πρώτη φορά, διορίστηκε επίτροπος Ενέργειας και Στέγασης: ο  Δανός Νταν Γιόργκενσεν (S&D -Προοδευτική Συμμαχία Σοσιαλιστών και Δημοκρατών), ο οποίος θα επικεντρωθεί στην υποστήριξη των κρατών-μελών, προκειμένου να «ξεκλειδώσουν τις ιδιωτικές και δημόσιες επενδύσεις για οικονομικά προσιτή και βιώσιμη στέγαση». Το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής βασίζεται στη μείωση του κόστους κατασκευής, στην ανάπτυξη των δεξιοτήτων του εργατικού δυναμικού, στην αύξηση της παραγωγικότητας και στη βελτίωση της περιβαλλοντικής απόδοσης των κατασκευών. Ένας στόχος θα είναι επίσης η αλλαγή των κανονισμών για τις κρατικές ενισχύσεις, ώστε να επιτραπούν μέτρα στήριξης της στέγασης, με έμφαση στην ενεργειακή απόδοση και την κοινωνική στέγαση. Ο νέος επίτροπος θα πρέπει επίσης να αντιμετωπίσει συστημικά ζητήματα με τις βραχυπρόθεσμες ενοικιάσεις καταλυμάτων και να υποβάλει προτάσεις για την αντιμετώπιση της αναποτελεσματικής χρήσης του τρέχοντος αποθέματος κατοικιών. 

Η πρόταση που υποβλήθηκε ακολουθούσε τις πράσινες και βιώσιμες πολιτικές της ΕΕ, εστιάζοντας στην τόνωση των ιδιωτικών επενδύσεων και στην κινητοποίηση των επιχειρήσεων για την κατασκευή και την ανακαίνιση ανανεώσιμων ή/και κυκλικών οικοσυστημάτων. Ωστόσο, μια τέτοια προσέγγιση, ανεξάρτητα με τον βαθμό συμφωνίας μαζί της, αδυνατεί να ανταποκριθεί στην επείγουσα κρίση που βιώνουμε, η οποία θέτει σε κίνδυνο  ένα βασικό ανθρώπινο δικαίωμα, όπως η στέγαση, για εκατομμύρια πολίτες.