Η επιστημονική προσέγγιση του ολοκληρωτισμού

Τα φαινομενικά παράδοξα και οι εξόφθαλμες αντιφάσεις στη διαχείριση των πλανητικών υγειονομικών κρίσεων, όπως π.χ. η πρόσφατη πανδημία της νόσου Covid-19, διαφωτίζονται επαρκώς μόλις συνειδητοποιήσουμε ότι η «απανθρωποποίηση» της πολιτικής προϋποθέτει και, ταυτοχρόνως, συνεπάγεται τη «βιολογικοποίηση» της ανθρώπινης κατάστασης.

Ειδικότερα, στη διαχείριση της νέας πανδημίας έγινε φανερό ότι η κυρίαρχη βιοπολιτική επιλογή δεν ήταν να αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνομες και απαραίτητες «παραγωγικές μονάδες», αλλά ως ένα αναλώσιμο «βιολογικό απόθεμα», το οποίο και μπορεί να διαχειρίζεται κατά βούληση.

Οπως εγκαίρως είχε διαβλέψει ο Μισέλ Φουκό, σήμερα όχι απλώς μπορούμε, αλλά είμαστε υποχρεωμένοι να μιλάμε για βιοπολιτική «προκειμένου να περιγράψουμε αυτό που εισάγει τη ζωή και τους μηχανισμούς της στον τομέα των ρητών υπολογισμών και μετατρέπει την εξουσία-γνώση σε παράγοντα μετασχηματισμού της ανθρώπινης ζωής».

Δυστυχώς, ο πρόωρος θάνατος του Φουκό –λόγω μόλυνσης από τον ιό του AIDS– δεν του επέτρεψε να αναπτύξει επαρκώς αυτές τις πολύ ριζοσπαστικές ιδέες. Ομως, αυτή η καινοφανής ανάλυση της εξουσίας από τον Φουκό θα υιοθετηθεί και θα διευρυνθεί από διάφορους αξιόλογους πολιτικούς φιλοσόφους, μεταξύ των οποίων και ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν, ο οποίος θα επικαιροποιήσει και θα διευρύνει την πολύ ανατρεπτική ιδέα της βιοπολιτικής. Πράγματι, στο εντυπωσιακό βιβλίο του «Homo sacer, κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή», που κυκλοφορεί άριστα μεταφρασμένο από τις εκδ. Εξάρχεια, ο κορυφαίος Ιταλός πολιτικός φιλόσοφος προσφέρει μια πολύ ευρύτερη ανάλυση των σύγχρονων βιοπολιτικών πρακτικών.

Σύμφωνα με τον Αγκάμπεν, στις μέρες μας οι νέες βιοπολιτικές πρακτικές καταφεύγουν στις τελευταίες βιοτεχνολογικές, βιοϊατρικές προόδους και στη μαζική ιατρικοποίηση για να μετατρέψουν τη ζωή των ανθρώπων σε «γυμνή ζωή», η οποία είναι δυνητικά φονεύσιμη στα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Αναλύοντας, μάλιστα, τα όσα «ανήκουστα» συμβαίνουν γύρω μας ή και σε εμάς τους ίδιους, καταλήγει στο εύλογο και, δυστυχώς, πολύ συχνά επιβεβαιωμένο συμπέρασμα ότι: «Στη νεωτερική βιοπολιτική κυρίαρχος είναι εκείνος που αποφασίζει για την αξία ή τη μη αξία της ζωής ως τέτοιας, δηλαδή για το αν η ζωή ως τέτοια έχει ή δεν έχει αξία»!

Η βασική επιλογή, λοιπόν, της όψιμης νεωτερικής εξουσίας να ασκείται κυρίως μέσω της βιοπολιτικής, οδήγησε όχι μόνο στα διάφορα «αποτρόπαια» εγκλήματα των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, αλλά και στη συστηματική απανθρωποποίηση της ανθρώπινης ζωής. Παραδόξως, στις μέρες μας η βιοπολιτική απαξίωση της ανθρώπινης ζωής βασίζεται στις επιστήμες του εγκεφάλου και εκδηλώνεται χάρη στις εφαρμογές της νευροτεχνολογίας, που υιοθετούνται για να στηρίξουν τη νέα νευροπολιτική, η οποία στοχεύει στον έλεγχο των ανθρώπινων εγκεφάλων μέσω της επιλεκτικής (απο-)ρύθμισης των νοητικών λειτουργιών τους.

Η βιοπολιτική διαχείριση των «διαφανών» εγκεφάλων

Η κατανόηση της οργάνωσης και της λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για τη σημερινή όσο και για τη μελλοντική τεχνοεπιστήμη. Μια μεγάλη τεχνοεπιστημονική πρόκληση που, εντούτοις, έχει ήδη παραγάγει πολλές βιοτεχνολογικές και βιοϊατρικές, δηλαδή βιοπολιτικές εφαρμογές. Κάτι που το γνωρίζουν όχι μόνο οι νευροεπιστήμονες, αλλά και οι κυβερνήσεις των πιο ανεπτυγμένων οικονομικά χωρών, οι οποίες χρηματοδοτούν αφειδώς τα σχετικά ερευνητικά προγράμματα.

Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός επιστήμονας για να διαπιστώσει ότι, τα τελευταία χρόνια, χάρη στην εντυπωσιακή πρόοδο των νευροεπιστημών, ο εγκέφαλός μας, έδρα των πιο ανομολόγητων συναισθημάτων μας και των πιο μύχιων σκέψεών μας, έχει γίνει όχι μόνο διαφανής στην επιστημονική γνώση αλλά και δυνητικά χειραγωγήσιμος από όποιους κατέχουν αυτή τη νέα νευρο-τεχνολογία. Πράγματι, στις μέρες μας οι νευροεπιστήμονες είναι πλέον σε θέση να εντοπίζουν επακριβώς και να αναλύουν με αυστηρά ανατομικούς και νευροβιολογικούς όρους τις εγκεφαλικές μικροδομές που ενεργοποιούνται όταν, π.χ., ερωτευόμαστε, όταν μαθαίνουμε ή απομνημονεύουμε κάτι, όταν λέμε ψέματα ή όταν αντιδράμε βίαια, όταν κοιτάζουμε ένα έργο τέχνης ή ένα πολύ αγαπημένο μας πρόσωπο.

Και όπως δείχνουν οι πιο πρόσφατες έρευνες, όλες οι «ιδιωτικές» εγκεφαλικές μας λειτουργίες έχουν κοινή εξελικτική προέλευση και επιτελούνται με τρόπο πανομοιότυπο από κάθε φυσιολογικό ανθρώπινο εγκέφαλο, ανεξάρτητα φυλής ή φύλου, με την προϋπόθεση βέβαια ότι αυτοί οι κοινοί εγκεφαλικοί μηχανισμοί αναπτύσσονται στο ίδιο πολιτισμικό περιβάλλον και σε ένα κοινό ιστορικοπολιτικό πλαίσιο.

Πράγματι, μία από τις πιο εντυπωσιακές ανακαλύψεις των σύγχρονων νευροεπιστημών αφορά την εξαιρετική δομική σταθερότητα και τη λειτουργική «πλαστικότητα» του εγκεφάλου μας: όταν ο εγκέφαλός μας πληροφορείται ή μαθαίνει καινούργια πράγματα, όταν βιώνει νέες εμπειρίες, ή αν υποστεί σοβαρές αλλοιώσεις μετά από ένα νόσημα ή σοβαρό τραυματισμό, διαθέτει εφ’ όρου ζωής την ικανότητα να αναδιοργανώνεται, μπορεί δηλαδή να ανανεώνει συνεχώς τη συνδεσμολογία των νευρωνικών κυκλωμάτων του.

Και η κυρίαρχη μέχρι χθες εικόνα του ενήλικου εγκεφάλου ως μιας στατικής και οριστικά παγιωμένης βιολογικής μηχανής, που όταν λειτουργεί φυσιολογικά παράγει σχεδόν αυτόματα τον ανθρώπινο νου, ενώ όταν δυσλειτουργεί εκδηλώνει σοβαρές νοητικές ανεπάρκειες και νόσους (νευρολογικές ασθένειες και ψυχιατρικές παθήσεις), πρέπει να θεωρείται, σήμερα, εντελώς ξεπερασμένη.

Πάντως, αυτή η αισιόδοξη και φαινομενικά αθώα διαπίστωση της διαρκούς εγκεφαλικής ανανέωσης έχει σοβαρές κοινωνικές συνέπειες και δημιουργεί κάποια δυσεπίλυτα ηθικοπολιτικά προβλήματα. Και θα έπρεπε να είναι ολοφάνερο ότι η πρόσφατη ανάπτυξη των νέων νευροαπεικονιστικών τεχνικών για την απεικόνιση αυτών των εγκεφαλικών αλλαγών έχει αποφασιστική σημασία όχι μόνο για τη νευροδιαγνωστική, αλλά και για την αποτίμηση της εγκεφαλικής μας ζωής, συνολικά.

Η νεοφιλελεύθερη νευροπολιτική

Πάντως, η καθολική πλέον αναγνώριση της αποφασιστικής σημασίας του εγκεφάλου στην κοινωνική μας ζωή και η μαζική εφαρμογή των νέων εγκεφαλικών αναπαραστατικών και διαγνωστικών τεχνικών ενέχουν τον κίνδυνο, στο άμεσο μέλλον, της αστυνόμευσης του ανθρώπινου εγκεφάλου και, μέσω της «γενικευμένης νευροαπεικονιστικής», του αποτελεσματικότερου ελέγχου των πιο ιδιωτικών πτυχών του ανθρώπινου νου. Με άλλα λόγια, τη δυνατότητα διεύρυνσης της ήδη ορατής τάσης να εκχωρούμε στη δικαιοδοσία μιας παντοδύναμης βιοϊατρικής εξουσίας ολοένα και μεγαλύτερα τμήματα της ιδιωτικής και της κοινωνικής μας ζωής.

Συνεπώς, η συντελούμενη στις μέρες μας «νευροεπιστημονική επανάσταση» έχει μια βαθύτατη ηθικο-πολιτική διάσταση και γεννά εύλογα ερωτήματα για το παρόν και ανησυχίες το μέλλον:

1) Είναι θεμιτός, και σε ποιες περιπτώσεις, ο έλεγχος ή και η βελτίωση με νευροτεχνολογικά μέσα των νοητικών μας ικανοτήτων; Κι αν η νευροεπιστήμη μπορεί να παρακολουθεί τις ψυχονοητικές μας ικανότητες, θα πρέπει να επιτρέπεται η καταγραφή τους σε δημόσια ή ιδιωτικά αρχεία και η χρήση τους για την αξιολόγησή μας από άλλους;

2) Αραγε, τα υποκειμενικά χαρακτηριστικά μας και η προσωπικότητά μας εξαντλούνται από την πλήρη επιστημονική περιγραφή του εγκεφάλου μας;

3) Και αν, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι επιφανείς νευροεπιστήμονες, ο νους και η προσωπική μας ταυτότητα ή, αν προτιμάτε, η «ψυχή» μας ταυτίζονται με τον εγκέφαλό μας, τότε τι νόημα μπορεί να έχει π.χ. σε μια εκλογική αναμέτρηση η περιβόητη «ελευθερία βουλήσεως» των ψηφοφόρων ή το δικαίωμα της «ελεύθερης» εκλογικής επιλογής τους, σε μια πολιτεία όπου οι ειδικοί δημοσκόποι –και όχι μόνο!– θα μπορούν να «διαβάζουν» εκ των προτέρων τις πολιτικές προτιμήσεις και τις εκλογικές επιλογές μας;

Τέτοια ερωτήματα αποτελούν το αντικείμενο έρευνας της «Νευροπολιτικής» και της «Νευροηθικής», δύο σχετικά πρόσφατων κλάδων της Βιοηθικής που επιχειρούν να διαφωτίσουν τις συνέπειες που έχει τόσο για την κοινωνία όσο και για τα άτομα η εντυπωσιακή ανάπτυξη της νευροεπιστήμης και των εφαρμογών της (νευροτεχνολογία).

Βέβαια, η σχεδόν ταυτόχρονη επινόηση της «Νευροπολιτικής» και της «Νευροηθικής» υποδηλώνει δύο συμπληρωματικά αλλά, για την ώρα, εντελώς ασύνδετα μεταξύ τους πεδία έρευνας: αφενός, την έρευνα της ηθικοπολιτικής αξιολόγησης των μέχρι σήμερα επιτευγμάτων και της νομιμότητας των εφαρμογών της νευροεπιστήμης· και, αφετέρου, της νευρολογικής ερμηνείας της συμπεριφοράς μας, την κατανόηση δηλαδή των νευροβιολογικών παραγόντων που, σε ένα ορισμένο ιστορικό-κοινωνικό περιβάλλον, επηρεάζουν τις ηθικές μας κρίσεις και τις πολιτικές επιλογές μας.