To βίωμα της σκλαβιάς

Οι χαρακτήρες του έργου αντιπροσωπεύουν ο καθένας μια διαφορετική στάση στα τεκταινόμενα της πολύπλοκης αυτής εποχής. Το κεντρικό πρόσωπο, η Γαρυφαλλιά (χαρακτήρας εμπνευσμένος από την πραγματική Γαρυφαλλιά Μιχάλμπεη, που την εξαγόρασε από τη δουλεία ο Αμερικανός αξιωματούχος Τζόζεφ Λάνγκτον), εξαγοράζεται στη μυθιστορία από τον διπλωμάτη Φίλιπ Κέρτις, για να βρεθεί στην Ουάσινγκτον, στην αγκαλιά των ανθρώπων μιας προοδευτικής οικογένειας με σαφή στάση υπέρ της ισότητας όλων των φυλών, γεγονός που τους φέρνει σε αντιπαράθεση με την τοπική κοινωνία. Ο παππούς, ο πατέρας, η μάνα, οι δύο κόρες εκφράζουν έναν σταθερό ανθρωπιστικό προσανατολισμό, ο καθένας μέσα από μια διαφορετική ψυχολογία. Η Γαρυφαλλιά δένεται με τη Λουίζ, τη μεγάλη κόρη της οικογένειας, και με μια μαύρη σκλάβα, τη Ζοζεφίν, η οποία, όντας μεγαλωμένη στην υπηρεσία ενός αδίστακτου δουλοκτήτη, δεν πιστεύει πως μπορεί να υπάρξει καμιά ειρηνική επίλυση του προβλήματος της δουλείας. Σταδιακά η Ζοζεφίν γίνεται βασικός πόλος των εξελίξεων μέσα από μια καταιγιστική πλοκή που διατρέχει το δεύτερο μέρος του βιβλίου, ενώνοντας τα νήματα των χαρακτήρων και τις πράξεις τους, ενώ παράλληλα ο έρωτας της Λουίζ για έναν κρεολό λειτουργεί ως μια όαση μέσα σε ένα καζάνι που βράζει. Ολοι και όλα περνούν διά πυρός και σιδήρου μέσα σε μια κοινωνία που γίνεται τελικά ο μεγάλος θύτης, όντας αδύναμη να αποδεχτεί αρχές που τριάντα χρόνια αργότερα θα εισορμούσαν σε όλη την επικράτεια οδηγώντας σε έναν τρομακτικό εμφύλιο.

Μέσα από τη μυθιστορία αναδύονται με λεπτότητα όλα τα φλέγοντα ζητήματα της αμερικανικής κοινωνίας, η οποία μετά την ανεξαρτητοποίηση του 1776 είχε να διανύσει πολύ δρόμο ακόμη μέχρι την, έστω και τυπική, νομοθετική κατάργηση της δουλείας το 1865. Οι πατέρες του έθνους, με προεξάρχοντα τον Τόμας Τζέφερσον, στο πλαίσιο της Ομόφωνης Διακήρυξης των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής την 4η Ιουλίου του 1776, θεωρούν «αυτονόητο ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν δημιουργηθεί ίσοι». Ανήκαν άραγε ανάμεσα σε αυτούς τους ανθρώπους οι σκλάβοι; Παραλείφθηκε εσκεμμένα η αναφορά στη δουλεία μέσα στη μνημειώδη διακήρυξη; Ο Τζέφερσον αποκαλεί τη δουλεία «ηθική εξαχρείωση» και «αποτρόπαιο στίγμα», χωρίς όμως να απελευθερώνει τους δούλους του. Ο Φραγκλίνος στη νεότητά του περιλαμβάνει στην εφημερίδα του διαφημίσεις για πωλήσεις σκλάβων, αλλά στο τέλος της ζωής του, το 1790, απευθύνει έκκληση στη συνεδρίαση του Κογκρέσου για κατάργηση της δουλείας και απόδοση ελέους και δικαιοσύνης. Δώδεκα χρόνια μετά το χρονολογικό τέλος της μυθιστορίας, ο Λίνκολν, την 1η Ιανουαρίου 1863, με την Προκήρυξη Χειραφέτησης διακηρύσσει ότι «όλα τα άτομα που θεωρούνταν δούλοι είναι και θα είναι εις το εξής ελεύθεροι».

Λίγες σελίδες πριν από το τέλος του βιβλίου διαβάζουμε μία από τις αδικοχαμένες ηρωίδες να λέει: «Εμείς τα κορίτσια που πεθάναμε άδικα ξέρουμε καλά ότι ο κόσμος δεν αλλάζει ποτέ». Η σπαρακτική αυτή αδικία δεν αφορά μόνο τους φερμένους από την Αφρική σκλάβους, αλλά και τους αυτόχθονες κατοίκους της αμερικανικής ηπείρου, όπως η Ινδιάνα Τιτούμπα, που μας θυμίζει, κλείνοντας το βιβλίο, το τεράστιο έγκλημα των αποίκων στη λεγόμενη υπόθεση των μαγισσών του Σάλεμ στη Μασαχουσέτη το 1692-93.

Η «Ελληνίδα σκλάβα» είναι ένα συμπυκνωμένο μωσαϊκό των ιστορικών εξελίξεων στην Ευρώπη και στην Αμερική του 19ου αι., μια ψυχολογική εμβάθυνση στο βίωμα της σκλαβιάς και στο πάθος των ανθρώπων για ελευθερία.

* Καθηγητής Ιστορίας & Φιλοσοφίας της Επιστήμης, ΠΑΔΑ