Φωτίζοντας αποσιωπήσεις συλλογικής μνήμης

Κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Ποταμός το βιβλίο της Αννας Μαρίας Δρουμπούκη που έχει τίτλο «Μια ατέλειωτη διαπραγμάτευση, Η ανασυγκρότηση των ελληνικών εβραϊκών κοινοτήτων και οι γερμανικές αποζημιώσεις, 1945-1961».

Η έρευνα της Δρουμπούκη, μετά άλλων, εστιάζει στις αξεπέραστες δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος τα πρώτα χρόνια της επιστροφής τους στην Ελλάδα, όταν αδυνατούσαν συχνά να διεκδικήσουν ακόμα και το ίδιο το σπίτι τους, το οποίο πολλές φορές ήταν καταπατημένο. Επίσης εξετάζει το ζήτημα των γερμανικών αποζημιώσεων προς τα θύματα της ναζιστικής γενοκτονίας, θέμα το οποίο έχει απασχολήσει τα τελευταία χρόνια τους ιστορικούς, διευρύνοντας τo ευρύτερο πλαίσιο μελέτης της Σοά.

Προφανής στόχος της επαρκέστατης αυτής μελέτης είναι να αναδείξει τις δυσχερείς συνθήκες που επικράτησαν την εποχή της ανασυγκρότησης τόσο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης όσο και συνολικά του ελληνικού εβραϊσμού. Σε όλο αυτό το δυσάρεστο σκηνικό, το ελληνικό κράτος, όπως δείχνει επαρκέστατα το αρχειακό υλικό που φέρνει στο φως η Δρουμπούκη, ήταν απόν, η σιωπή του απέναντι σε όλους αυτούς τους ανθρώπους που αγωνίζονταν να (ξανα)στήσουν τις ζωές τους ήταν εκκωφαντική.

Επίσης αναδεικνύεται ακόμη ένα ζήτημα που απασχολεί ολοένα και περισσότερο τελευταία την ιστορική έρευνα: η οικονομική εκμετάλλευση των περιουσιών που άφησαν πίσω τους οι Εβραίοι. Νομίζω, διαβάζοντας προσεκτικά το βιβλίο, ότι η κοινωνία δεν έχει συνειδητοποιήσει ακόμη το μέγεθος και τη σημασία της λεηλασίας. Οι Ισραηλιτικές Κοινότητες, και ιδίως αυτή της Θεσσαλονίκης, εύλογα δεν μπορούν να αποσπαστούν από την οδυνηρή μνημόνευση του παρελθόντος.

Ο ελληνικός εβραϊσμός όμως έρχεται αντιμέτωπος με μια εμφατική αδιαφορία και με μια προκλητική σιωπή, συνθήκες που είναι εξακολουθητικά παρούσες σε σχέση με τον εβραϊκό διωγμό, επιλογές που πηγάζουν, βέβαια, από διαφορετικά κίνητρα, κοινωνικές και πολιτικές επιλογές.

Η Αννα Μαρία Δρουμπούκη, η οποία επιβεβαιώνει για ακόμη μια φορά με το τελευταίο της βιβλίο την επιστημονική της επάρκεια, δίνει μια σαφή εικόνα για τα μεταπολεμικά αιτήματα των Ισραηλιτικών Κοινοτήτων της Ελλάδας προς την κυβέρνηση της Δυτικής Γερμανίας και για τις αποζημιώσεις που αποδόθηκαν στους Ελληνες Εβραίους.

Το θέμα των γερμανικών αποζημιώσεων για τους επιζώντες της Σοά παρουσίασε ιδιαίτερες δυσκολίες, κυρίως λόγω της σύνθετης νομικής του υπόστασης, φαινόμενο που η συγγραφέας του βιβλίου εξετάζει συγκριτικά με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες ήταν σίγουρα πολύ πιο αποτελεσματικές.

Ο αναγνώστης διαμορφώνει μια σαφέστατη εικόνα για τη φύση των μεταπολεμικών αιτημάτων που έθεσαν οι Ισραηλιτικές Κοινότητες της Ελλάδας και παίρνει απαντήσεις σε ερωτήματα που πιθανόν να εγείρει ο ρόλος που έπαιξαν στη διεκδίκηση των αποζημιώσεων οι σύνδεσμοι των επιζώντων, το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας, καθώς και οι διεθνείς οργανισμοί, και κυρίως η Distribution Committee και η Claims Conference, οι οποίοι, σε αρκετά ζητήματα μάλιστα, δεν είχαν κοινή στόχευση.

Σε κάποιες περιπτώσεις, απ' ό,τι φαίνεται, σημαντική αιτία για την αποτυχία των διαπραγματεύσεων ήταν το γεγονός ότι οι Ισραηλιτικές Κοινότητες δεν διέθεταν επαρκή (σύμφωνα, όμως, με τις γερμανικές εκτιμήσεις) αποδεικτικά στοιχεία για τη μεταφορά κινητής περιουσίας στη Γερμανία. Βέβαια, κατά πόσο μπορεί να είναι λογικό αυτό, αφού πράγματι δεν ήταν ανθρωπίνως δυνατό να βρεθούν αποδείξεις μεταφοράς κατασχεθέντων ή διαρπαγέντων αγαθών στη Γερμανία;

Και πώς οι Γερμανοί εμφανίζονταν άτεγκτοι και απόλυτοι στις αξιώσεις τους, τη στιγμή που οι ίδιοι δεν είχαν δώσει ποτέ στους Εβραίους αποδείξεις για υλικά αντικείμενα που είχαν κατάσχει; Αλλωστε κατασχέσεις έγιναν κυρίως μετά την εκτόπιση των Εβραίων από τη Θεσσαλονίκη, άρα εκ των πραγμάτων δεν μπορούσαν να υπάρξουν αποδεικτικά έγγραφα.

Η εποχή των διώξεων και της απώλειας της στοιχειώδους ανθρώπινης αξιοπρέπειας έληξε τελικά για τους Ελληνες Εβραίους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ωστόσο, το βιβλίο της Δρουμπούκη επιβεβαιώνει ότι και η μετακατοχική τους ζωή μετασχηματιζόταν σε μια εξακολουθητική μάχη με πολιτικές, κοινωνικές και δικαιικές προεκτάσεις. Οι μεταπολεμικοί κοινωνικοπολιτικοί συσχετισμοί ήταν εξαιρετικά ευαίσθητοι. Ο ανθρωπισμός συναντήθηκε πολλές φορές με τις εθνικές γραφειοκρατίες, θέμα έρευνας που επίσης αναπτύσσεται υποδειγματικά στο βιβλίο.

Με το νέο της βιβλίο η Αννα Μαρία Δρουμπούκη επιβεβαιώνει ότι έχουν ωριμάσει πλέον οι συνθήκες που σηματοδοτούν μια στροφή στην επιστημονική έρευνα και συνάμα συνιστούν μια τεκμηριωμένη και ψύχραιμη διαχείριση του παρελθόντος, κυρίως της Θεσσαλονίκης, της πόλης που, φαίνεται, πως έμεινε για δεκαετίες με ελλειπτική μνήμη.