Το κύκνειο άσμα του Κουτσομύτη για τον Ζαχαριάδη

Ενα μυθιστόρημα σαν κινηματογραφική ταινία, καρπός πολύχρονης έρευνας του Κώστα Κουτσομύτη, που αποτυπώνει την ανθρώπινη πλευρά του ιστορικού ηγέτη του ΚΚΕ, αποφεύγοντας τους αφορισμούς, τη στράτευση και τις κρίσεις. Μας μιλάει γι’ αυτό ο Ευάγγελος Μαυρουδής, γιατρός και προσωπικός φίλος του σπουδαίου σκηνοθέτη, με τον οποίο μαζί ολοκλήρωσαν το τελευταίο πόνημά του.

Ο,τι ήταν ο Μίκης Θεοδωράκης για την ποίηση, ήταν ο Κουτσομύτης για τη λογοτεχνία. Οπως ο Μίκης με τη μουσική του έκανε όλο τον κόσμο να τραγουδάει ποίηση, έτσι και ο Κουτσομύτης κατόρθωσε με την κάμερα και το ταλέντο του να μας μάθει την καλή λογοτεχνία.

Με αυτά τα λόγια ξεκινάει η κουβέντα μας με τον Ευάγγελο Μαυρουδή, γιατρό και προσωπικό φίλο του σπουδαίου σκηνοθέτη Κώστα Κουτσομύτη, με τον οποίο μαζί ολοκλήρωσαν και το τελευταίο πόνημά του, λίγο πριν φύγει απρόσμενα από τη ζωή, πριν από τρεις μόλις μήνες (10 Μαρτίου 2016). Πρόκειται για το μυθιστόρημα «Το κόκκινο τανγκό», που θα κυκλοφορήσει τη Δευτέρα, από τις εκδόσεις Κέδρος. Το βιβλίο αποτελεί μια μυθιστορηματική ψυχογραφία του Νίκου Ζαχαριάδη.

Στις σελίδες του απλώνεται ένα μεγάλο τμήμα της σύγχρονης Ιστορίας της χώρας, από την Απελευθέρωση στον Εμφύλιο, μέσα από τη σκέψη και τις πράξεις του Ζαχαριάδη, μέχρι τον εκτοπισμό του στη Σιβηρία, από το καθεστώς στο οποίο αφιερώθηκε, την απομόνωσή του υπό εικοσιτετράωρη αστυνομική παρακολούθηση και το τραγικό τέλος του (αυτοκτόνησε, μετατρέποντας σε αυτοσχέδια αγχόνη τον σωλήνα θέρμανσης).

Το ’91 ο Κουτσομύτης μαθαίνει την αλήθεια για την αυτοκτονία του Ζαχαριάδη και άρχισε την έρευνα στην οποία βοήθησε πολύ η δημοσιογράφος Εφη Μαρίνου. Πριν από περίπου τρία χρόνια, σε μία συζήτηση που είχε με τον γιατρό και φίλο του, Ευάγγελο Μαυρουδή, του μίλησε για τα σχέδιά του.

Ουσιαστικά αυτός ήταν η λογοτεχνική πένα και ο Κουτσομύτης ήταν η ιδέα, η έρευνα, όλη η προεργασία. «Μαζί προχωρούσαμε τα δύο χρόνια που έγραφα το βιβλίο και ποτέ δεν διαφωνήσαμε. Εξάλλου, γνωριζόμασταν καλά, πάνω από 20 χρόνια.

»Ο Κώστας ήταν ένας πολυδιαβασμένος, εξαιρετικά καλλιεργημένος άνθρωπος. Στο τέλος θέλησε να αντιστρέψει ό,τι είχε κάνει μέχρι τότε: με αυτό το μυθιστόρημα προσπάθησε να απαντήσει στο ερώτημα αν μπορεί ο κινηματογράφος να γεννήσει λογοτεχνία».

Ο ίδιος ο Κώστας Κουτσομύτης, στον πρόλογο του βιβλίου, εξηγεί: «Η ιδέα για “Το κόκκινο τανγκό” ξεκίνησε το 1993, ως θέμα για τηλεοπτική σειρά. Μόλις είχαν τελειώσει τα γυρίσματα από το “Βαμμένα κόκκινα μαλλιά” του Κώστα Μουρσελά και δούλευα την “Εκτέλεση” του Φρέντυ Γερμανού. Η αποκάλυψη της αλήθειας για τον θάνατο του Νίκου Ζαχαριάδη δύο χρόνια πριν με είχε συγκλονίσει.

»Θύτης και θύμα μιας νοοτροπίας, ενός τρόπου ζωής, θεός για κάποιους, διάβολος για άλλους, υπήρξε άνθρωπος με σάρκα και οστά, με παιδιά, με γυναίκες που τον αγάπησαν, με συντρόφους που υπέφεραν για χάρη του ή εξαιτίας του. Η ζωή του, συναρπαστική, καθρεφτίζει κατά τη γνώμη μου τη μοίρα της Αριστεράς, τις συγκρούσεις της εποχής του, τον καταστροφικό εμφύλιο πόλεμο, τις αντιπαλότητες που ακόμα διαιωνίζονται.

»Με το επιτελείο του γραφείου παραγωγής που διέθετα τότε ξεκινήσαμε να συγκεντρώνουμε τα απαραίτητα στοιχεία για το σενάριο. Επισκεφθήκαμε τους τόπους από τους οποίους είχε περάσει ο Ζαχαριάδης, φτάσαμε μέχρι τη Σιβηρία. Συνεργάστηκα με τους γιους του, μίλησα με δεκάδες ανθρώπους που τον είχαν ζήσει.

»Δυστυχώς, οι βομβαρδισμοί της Γιουγκοσλαβίας κατέστρεψαν το υλικό εποχής -όπλα, κανόνια, τανκς, στολές- στα στούντιο με τα οποία ήμασταν έτοιμοι να συνεργαστούμε, αναστέλλοντας την προσπάθεια. Η οικονομική κρίση στη συνέχεια ματαίωσε κάθε ελπίδα για την παραγωγή. Την ίδια εποχή ο οικογενειακός γιατρός μας, Βαγγέλης Μαυρουδής, ολοκλήρωνε τη συγγραφή της τριλογίας “Επιστροφή στη Σμύρνη”. Οταν διάβασα το έργο, ανακάλυψα έναν συγγραφέα με κινηματογραφική οπτική στον τρόπο αφήγησης.

»Στις αρχές του 2014, ενώ συζητούσαμε τα καινούργια σχέδιά του στα “Καλά Καθούμενα”, ένα μικρό εστιατόριο της Ραφήνας που αγαπάμε, μου αποκάλυψε ότι μελετούσε την εποχή του Εμφυλίου. Του μίλησα για το “Κόκκινο τανγκό”. Ο στόχος μας είναι, όταν διαβάζει κανείς το μυθιστόρημα, να μπορεί να το δει με τη φαντασία του να εκτυλίσσεται σαν κινηματογραφική ταινία... Προσπαθήσαμε να δώσουμε την ανθρώπινη πλευρά του Νίκου Ζαχαριάδη αποφεύγοντας τους αφορισμούς, τη στράτευση και τις κρίσεις. Οι κρίσεις για όλα ανήκουν στον αναγνώστη».

Οπως μας επισημαίνει ο κ. Μαυρουδής: «Ασχολήθηκε με αυτό το θέμα ο Κουτσομύτης γιατί τον συνεπήρε όλη η ίντριγκα γύρω από την αυτοκτονία του Ζαχαριάδη, το καθαυτό γεγονός, αλλά και η συγκάλυψη από το Κόμμα και την οικογένειά του. Αρκεί να σας πω ότι και η γυναίκα του, Ρούλα Κουκούλου -με την οποία συνεργάστηκα όταν ήμουν νεότερος, τέλη του ’70, στο ΚΚΕ- ποτέ δεν θέλησε να πει την αλήθεια.

»Η αυτοκτονία του Ζαχαριάδη, όπως την αισθάνθηκε εκείνος και όπως την πραγματοποίησε, ήταν μια πολιτική πράξη - ενάντια στο Κόμμα φυσικά. Φυσικά, ήταν και ο ίδιος σε πολύ άσχημη ψυχική κατάσταση, κουρασμένος και βαθιά απογοητευμένος.

»Αυτό φαίνεται και από τις τελευταίες επιστολές του, όπου όλους τους θεωρούσε προδότες. Ε, αυτό δεν θέλησε ποτέ το Κόμμα να βγει προς τα έξω και γι’ αυτό για 18 χρόνια συγκάλυπταν την αλήθεια. Προδόθηκε, δηλαδή, και από τον Φλωράκη και από τη γυναίκα του -που απ’ όσο ξέρω ήταν οι μόνοι που ξέραν τι έγινε, αλλά είπαν πως πέθανε από καρδιά- και από τα παιδιά του και από το Κόμμα, εδώ και στη Σοβιετική Ενωση.

»Η αποκάλυψη έγινε σχεδόν τυχαία. Από μία τροχονόμο που έμενε απέναντί του στο Σουργκούτ, όταν ήταν παιδί, και έγραψε για την αυτοκτονία του σε μια τοπική εφημερίδα, νομίζοντας μάλιστα λανθασμένα πως ήταν ο Γλέζος. Ενας αντισυνταγματάρχης της KGB απάντησε πως δεν ήταν ο Γλέζος αλλά ο Ζαχαριάδης, σε ένα άρθρο με τίτλο “Ο δεσμώτης του Σουργκούτ”. Και κάπως έτσι φανερώθηκαν όλα».

Ο ίδιος τονίζει πως «δεν κρίνουμε εμείς τον Ζαχαριάδη. Κατά κάποιον τρόπο μπαίνουμε μέσα στο μυαλό και την ψυχή του. Δεν είναι δύσκολο να γίνει αυτό, ειδικά αν κάποιος μελετήσει τα κείμενά του. Ηταν πολυγραφότατος -ίσως περισσότερο από κάθε άλλον πολιτικό- και φαίνεται καθαρά από τη γραφή του το πώς σκεφτόταν ή ένιωθε. Ειδικά οι καταγραφές που έγιναν στο τέλος, στις Ολομέλειες για τη διαγραφή του, τον έχουν απογυμνώσει πλήρως από σχήματα λόγου και είναι σαν να ακούς ηχογραφημένη την ομιλία του.

»Αυτό σε βοηθάει να καταλάβεις τι άνθρωπος ήταν... Για μένα και τον Κώστα ήταν σαν τον Νετσάγιεφ, στους “Δαιμονισμένους” του Ντοστογιέφσκι. Επαιζε, δηλαδή, με τους ανθρώπους. Σκεφτείτε πως τον καλύτερό του φίλο, τον Καραγιώργη, που είχε γράψει το 1950 ίσως την πιο ολοκληρωμένη ανάλυση για την προσωπικότητα του Ζαχαριάδη, για την πολιτική, τις ιδιομορφίες, τα χαρίσματα και τα ελαττώματά του, τον πρόδωσε και βρήκε τραγικό τέλος.

»Ηταν συμπεριφορά άγριου ζώου από τη μεριά του Ζαχαριάδη, πολύ σκληρή, αλλά και αμυντική. Οταν οι άνθρωποι φτάνουν σε αυτές τις ακρότητες, που είναι ανήθικες και απαίσιες, τότε φαίνονται πολλές πλευρές του χαρακτήρα τους... Για την Αριστερά ήταν ο “θεός”. Ως πατέρας ήταν εξαιρετικά στοργικός... Δεν συκοφαντούμε τον Ζαχαριάδη. Προσπαθούμε να τον καταλάβουμε. Θα θέλαμε και τα παιδιά του στην παρουσίαση του βιβλίου. Τον Σήφη, δηλαδή, καθώς δεν ξέρω πού είναι η Ολγα και ο Κύρος έχει πεθάνει. Εξάλλου το βιβλίο στηρίζεται και σε δικές τους μαρτυρίες».

Τον ρωτάμε τι σημαίνει πολιτικά ένα τέτοιο βιβλίο σήμερα. «Το πολιτικό πρόβλημα της χώρας σήμερα είναι πως δεν υπάρχει πνευματικό υπόβαθρο», απαντά ο Ευάγγ. Μαυρουδής. «Θα έπρεπε να μπορούμε να συνεργαστούμε, να μη φανατιζόμαστε, να μην είμαστε ευκολόπιστοι, να μην απογοητευόμαστε αμέσως. Ολα αυτά τα στοιχεία υπήρχαν και τότε στον κόσμο της Αριστεράς.

»Ολες αυτές οι αντιφάσεις υπήρχαν και τότε και τώρα. Διαβάζοντας το βιβλίο, οδηγούμαστε στην αλήθεια. Και η γνώση της αλήθειας είναι μια διαδικασία και βοηθητική και λυτρωτική και ο μόνος τρόπος να προχωρήσεις παρακάτω. Και αυτό το λέω εγώ, που ενώ ήμουν ψηλά στα κλιμάκια του ΚΚΕ, ουσιαστικά τίποτα δεν ξέραμε από την αλήθεια».

Info: «Το Κόκκινο τανγκό» θα παρουσιαστεί στο βιβλιοπωλείο Ιανός (Σταδίου 24), την Τετάρτη 29 Ιουνίου, στις 20.30. Θα μιλήσουν ο Ευάγγελος Μαυρουδής και ο Ευάγγελος Βενιζέλος.

Ηθελε πολύ να δει το βιβλίο τυπωμένο

«Η ιδέα του τίτλου είναι βασισμένη στο ότι το τανγκό θέλει δύο και αναφέρεται στον Εμφύλιο σαν ένα τανγκό αίματος. Στην πλοκή του μυθιστορήματος, αυτό το “Κόκκινο τανγκό” έχει οργανικό ρόλο. Παρουσιάζεται σαν ένα τραγούδι προπολεμικό, που το τραγουδούν οι ήρωες της Αντίστασης, το χορεύει ο Ζαχαριάδης όταν παντρεύεται τη Ρούλα, το χορεύουν πριν χωρίσουν για να έρθει η Ρούλα από το Βουκουρέστι στην Ελλάδα κ.λπ.

»Αν ο Κουτσομύτης ήταν παρών στην παρουσίαση του βιβλίου, πιστεύω πως θα έλεγε αυτά που γράφει στον πρόλογο. Θα μιλούσε λίγο. Δεν ήθελε να κουράζει - είχε άγχος να μη βγει και το βιβλίο πολύ μεγάλο και κουράσει τον αναγνώστη. Ηταν μεγάλη αμαρτία που πέθανε πριν το δει να κυκλοφορεί. Και για μας ήταν επώδυνη διαδικασία, να βλέπουμε ότι κάτι έχει και να μη βρίσκουμε τι.

»Ολα έγιναν ξαφνικά. Μέχρι και μία εβδομάδα πριν φύγει από τη ζωή, κάναμε όλες τις εξετάσεις και δεν έδειξαν κάτι. Ακόμα δεν ξέρουμε για ποιον λόγο έφυγε... Και μου το λεγε, στ’ αστεία, πως “θα πεθάνω και δεν θα το δω το βιβλίο”. Ηταν τεράστια απώλεια. Ο ίδιος ήθελε πολύ να δει αυτό το βιβλίο έτοιμο...

»Ο Κώστας ήταν πολύ γλυκός άνθρωπος, πολύ δημιουργικός, με μεγάλη φαντασία και ταλέντο. Αδικημένος από την πραγματικότητα, ίσως και από την ίδια την τέχνη του, καθώς πάντα χρειάζονταν πολλά χρήματα για να κάνει όσα οραματιζόταν και τα τελευταία χρόνια δεν ήταν εύκολα τα πράγματα.

Είχε εξαιρετικές ιδέες, είχε πράγματα στο συρτάρι, ετοιμαζόταν να κάνει σειρά για τον Βενιζέλο. Στο τέλος, η ζωή του ήταν μαρτυρική, γιατί ήθελε να κάνει πράγματα και δεν μπορούσε, λόγω οικονομικών δυσκολιών. Και αυτό σίγουρα χειροτέρεψε και την υγεία του».

Απόσπασμα από «Το κόκκινο τανγκό»

Ο Νίκος ήταν σύμβολο για τον αγώνα. Μπορούσε να το διαβάσει στα μάτια των ηγετών του ΕΑΜ που τον έβλεπαν και τον γνώριζαν για πρώτη φορά. Εβλεπε την έκπληξή τους για τα νιάτα, το σφρίγος, τη ζωντάνια του ηγέτη του ΚΚΕ. Στο μεταξύ είχαν καταφθάσει δημοσιογράφοι και φωτορεπόρτερ απ’ όλες τις εφημερίδες της Αθήνας [...] Τον φωτογράφισαν με τη μητέρα του, με τους συντρόφους του από το Κόμμα, με τους ηγέτες του ΕΑΜ.

Ο Μιχάλης Κύρκος, γελαστός, με τα φρύδια του να γωνιάζουν σαν μικρές στέγες, διευθυντής της εφημερίδας του ΕΑΜ, βουλευτής και υπουργός παλιότερα, τον ξεμονάχιασε για λίγο στο γραφείο του [...] Εν τω μεταξύ, όση ώρα κουβέντιαζαν η πόρτα του πολιορκούνταν και είχε ήδη παραβιαστεί από το πλήθος που διαρκώς κατέφθανε για να δει και να αγγίξει τον ελεύθερο πια αρχηγό, μπήκε ο Γέρος.

“Να συνεχίσουμε αύριο με τις συνεντεύξεις”, είπε γνωρίζοντας πόσο ραγδαία έτρεχε η επικαιρότητα. “Να προλάβουμε να κουβεντιάσουμε και ως κόμμα. Να ενημερώσουμε τον Νίκο”, άπλωσε το χέρι του στον ώμο του. “Πρώτα όμως να ξεκουραστεί ο άνθρωπος. Να κάτσει στο τραπέζι με την οικογένειά του” [...] “Ηρθε! Ηρθε!” δυνάμωσαν οι κραυγές απέξω. “Ηρθε ο Νίκος!”. Ο αρχηγός είχε γυρίσει επιτέλους, για να δώσει λύσεις, για να καθοδηγήσει το Κόμμα και το κίνημα.