Η «οντολογία της δημιουργίας»

Η «Εισαγωγή στον Ζιλ Ντελέζ» του Todd May μάς προτείνει να προσεγγίσουμε την πολιτική διάσταση της σκέψης και της επιθυμίας χωρίς να εγκλωβιζόμαστε στις κατηγορίες της αναπαράστασης, που κατ’ ανάγκην συρρικνώνουν τον κόσμο και την εμπειρία στο οικείο και αναγνωρίσιμο. Ο May αναπτύσσει τις ηθικές και πρακτικές συνιστώσες της σκέψης του Γάλλου φιλοσόφου, και υπογραμμίζει την κρισιμότητα της προβληματοθεσίας που η «οντολογία της δημιουργίας», όπως χαρακτηρίζει την ντελεζιανή φιλοσοφία, εναποθέτει στο εννοιολογικό μας οπλοστάσιο σήμερα.

Αναμφίβολα, η χρήση του όρου «οντολογία της δημιουργίας» από τον May δεν συνιστά σχήμα λόγου, τουναντίον υποδηλώνει το προϊόν του γενεαλογικού μετασχηματισμού στον οποίο υποβάλλει ο Ντελέζ τη φιλοσοφική παράδοση. Το κείμενο του Μay, με αποτελεσματική απλότητα, χαρτογραφεί τα στάδια εξέλιξης ενός μοντέλου της σκέψης, όπου η αναπαραστασιακή και ταυτοποιητική της δύναμη να μην προϋποτίθενται, αλλά να προκύπτουν ως δευτερογενείς δυνάμεις, παράγωγα μιας γενετικής, διαφοροποιητικής κίνησης.

Στην αφετηρία μιας τέτοιας κριτικής διερεύνησης, βρίσκεται το ερώτημα των γενετικών όρων της σκέψης και της σχέσης της με τα διάφορα πεδία του πραγματικού, εξού και η αναφορά στη δημιουργία ως την κατεξοχήν αυτενέργεια. Οντολογία της «δημιουργίας», της «διαφοράς», του «νοήματος» είναι τρόποι που αναφέρονται στη μεταστροφή από τον φιλοσοφικό Λόγο που ψάχνει να ταυτοποιήσει την ουσία των πραγμάτων και είναι ιεραρχικός, διαιρετικός, και αντιθετικός, στον λόγο που εκφράζει τη διαφορά τους, και είναι καταφατικός, συμπεριληπτικός, λόγος που διανοίγεται στην πολλαπλότητα (λόγοι).

Μπορούμε με ακρίβεια να περιγράψουμε το ντελεζιανό ιδίωμα ως μια σπουδή πάνω στην έννοια του νοήματος, των όρων παραγωγής του και της λειτουργίας του. Το παραγόμενο νόημα, εν προκειμένω, αφορά βιωματικούς τρόπους θέασης, εμπλέκει την αίσθηση όσο και τη νόηση και εκφράζεται σε αξίες ως μέσα πλοήγησης και οδοδείκτες του υπαρκτού (sense, sens, φέρουν τη συνυποδήλωση της κατεύθυνσης και του προσανατολισμού).

Ωστόσο, το νόημα και η γενετική του σχέση με την αισθητικότητα προϋποθέτουν τη ριζική κριτική της συνείδησης και του υποκειμένου ως των ενοποιητικών όρων δυνατότητας της εμπειρίας. Αντίθετα, ξεκινώντας από την ιδέα του σώματος (βιολογικού, κοινωνικού, πολιτικού) που συγκροτείται από αλληλεπιδρώσες δυνάμεις, η σκέψη προκύπτει ως αποτέλεσμα της παθηματικής λειτουργίας (affectivité) των εν λόγω δυνάμεων, δηλαδή της ικανότητάς τους να ενσωματώνουν και να μετασχηματίζουν τα αποτελέσματα των ενεργημάτων που επιδέχονται ή προκαλούν.

Πρόκειται, λοιπόν, περί οντολογίας του νοήματος και όχι για μια εκδοχή φιλοσοφικού γλωσσοκεντρισμού, κατ’αναλογία τόσο της αναλυτικής φιλοσοφίας όσο και του δομισμού-μεταδομισμού.

Οι διαφορές με τα παραπάνω ρεύματα είναι, καταρχάς, μεθοδολογικές, –όπως δεν δίνεται αναλυτική προτεραιότητα στις έννοιες της συνείδησης και του υποκειμένου, έτσι και η λειτουργία της γλώσσας πρέπει να εξηγηθεί γενετικά, συγκροτητικά– και επιπλέον μαρτυρούν αποκλίνουσες μεταφιλοσοφικές προθέσεις. Κατά την ντελεζιανή οπτική, το ζητούμενο δεν είναι να αναχθεί η φιλοσοφία σε μια αναλυτική του σημαίνοντος ή σε προτασιακό λογισμό, αλλά να επιτελεστούν οι αναγκαίοι μετασχηματισμοί ώστε η φιλοσοφική σκέψη να ενεργοποιήσει την εγγενή της διαφορά εκ των έσω. Η φιλοσοφία βρίσκει την εκφορά της στην έννοια και όχι στην πρόταση, η οποία (έννοια) δεν σημαίνει τα πράγματα αλλά δραματοποιεί τη λειτουργία τους, τα εγκλείει σε ένα συμβάν.

Ο Ντελέζ, σε αντίθεση ίσως με άλλους φιλοσόφους της γενιάς του, δεν αποποιείται τη φιλοσοφική παράδοση, αλλά τη μετασχηματίζει πραγματοποιώντας μια διττή μεταστροφή, της έννοιας της ουσίας (essence) σε δύναμη (puissance) και νόημα (sens). Το αποτέλεσμα είναι η χειραφέτηση της σκέψης από το καθήκον της να αναπαριστά τον κόσμο, δηλαδή από το να τον κατατέμνει, ταξινομεί και ιεραρχεί μέσω μιας σχέσης αντιστοιχίας μαζί του.

Για τον αναγνώστη που θα εγκύψει στις μονογραφίες του Ντελέζ, πάνω στους φιλοσόφους Χιουμ, Μπεργκσόν, Νίτσε, Καντ και Σπινόζα, γίνεται εμφανές πώς η ντελεζιανή φιλοσοφία συναρμόζει τα ποικίλα χειραφετητικά εγχειρήματα από το έργο των παραπάνω στοχαστών, ολοκληρώνοντας θα λέγαμε το κριτικό πρόταγμα της νεωτερικής σκέψης.

Τα δυο πρωτότυπα έργα του, «Διαφορά και Επανάληψη» και «Η Λογική του Νοήματος», παρουσιάζονται ως φιλοσοφικές ασκήσεις συστηματικής κριτικής, με στόχο την ανατροπή της δογματικής εικόνας της σκέψης. Η φιλοσοφική ορθοδοξία, που περιλαμβάνει τόσο τη μεταφυσική παράδοση όσο και τη νεωτερική κριτική και διαλεκτική φιλοσοφία, ενσωματώνοντας ποικιλοτρόπως τις δυο ελληνικές συνιστώσες, Πλατωνική και Αριστοτελική, εγκαθιδρύουν, πραγματώνουν και εξελίσσουν τα διακυβεύματα και τις προϋποθέσεις της αναπαράστασης.

Ο Ντελέζ αναδεικνύει τα λειτουργικά κενά και τις ασυνέπειες του κυρίαρχου παραδείγματος, που αποτυγχάνει να διαφυλάξει τη φιλοσοφία από τη λανθάνουσα δόξα, προτείνοντας ένα εναλλακτικό μοντέλο για τη σκέψη, αυτό της έκφρασης. Το κριτικό εγχείρημα του Ντελέζ ορίζεται από το νιτσεϊκό αίτημα της ριζικής κριτικής των αξιών (των εννοιών μέσω των οποίων αυτές εκφράζονται και των τρόπων αισθητικότητας από τους οποίους προκύπτουν) παρά από το αίτημα μιας πειθαρχικής κριτικής των ορίων του Λόγου, κατά Καντ.

Η συνάντηση του Ντελέζ με τον Γκουαταρί κατέστη γόνιμη συγκυρία για την περαιτέρω διερεύνηση του εννοιακού μετασχηματισμού της ουσίας σε δύναμη, που εν προκειμένω επιτελείται από τον ορισμό της εσωτερικής διαφοράς ως βαθμού δύναμης ή έντασης (intensité). Ηδη το 1969 ο Γκουαταρί, ορμώμενος από την αναζήτηση των προϋποθέσεων μιας υλιστικής ψυχιατρικής, στην κριτική παρουσίαση, με τίτλο «Μηχανή και Δομή», του μόλις εκδομένου έργου του Ντελέζ, προτείνει την έννοια της μηχανής ως κατάλληλης να αρθρώσει με σαφήνεια τα αντι-δομιστικά χαρακτηριστικά ενός τέτοιου εγχειρήματος.

Στο κοινό συγγραφικό τους έργο «Καπιταλισμός και Σχιζοφρένεια» αναπτύσσουν μια πολιτική οντολογία που στη βάση της διέπεται από τους εννοιολογικούς μετασχηματισμούς του Ντελέζ, μετατοπισμένους και εμπλουτισμένους από τα ζητήματα θεραπευτικής πρακτικής και πολιτικής δράσης που απασχολούν τον Γκουαταρί.

Μια πληθώρα νέων εννοιών εξαπολύεται (επιθυμητικές μηχανές, πολλαπλότητες, γραμμές φυγής, ρίζωμα, ρεφρέν, μειονοτικά-γίγνεσθαι...), μεταφέροντάς μας επιτελεστικά από την εκφραστικότητα της σκέψης και την αποτύπωση του συμβάντος στην έννοια, στην παραγωγική δύναμη της επιθυμίας που συνάπτει συνδέσεις εντός του πραγματικού.

Ο May στο κλείσιμο της Εισαγωγής του ζωντανεύει με σύντομες αλλά περιεκτικές περιγραφές κάποιες από τις βασικές έννοιες των Ντελεζ και Γκουαταρί. Ενδεικτικά, η αναφορά στις αυτοσχεδιαστικές εκτελέσεις του σαξοφωνίστα της τζαζ Τζον Κολτρέιν εκδιπλώνει την έννοια του μοριακού γίγνεσθαι ως γίγνεσθαι-μουσική, ενώ οι έννοιες της πολλαπλότητας και της συναρμογής (agencement) ως τρόπων σύνδεσης και συνύπαρξης φωτίζονται με το παράδειγμα της μαζικής αστικοποίησης στην Αμερική του ’50 και του ’60.

*Υποψήφια διδάκτωρ Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Royal Holloway του Λονδίνου