Ο ζωγράφος Νίκος Κούνδουρος

«Μια απορία περιδιαβαίνει το μυαλό μου μαζί με τόσες άλλες. Είμαι άραγε ζωγράφος ή απλώς ζωγραφίζω; Η ερώτηση ταξιδεύει κι αυτή στο μυαλό μου και αυτή αναπάντητη. Βλέπω τους αληθινούς ζωγράφους και αφήνω να πλανιέται στον αέρα το ερώτημα χωρίς απάντηση. Δεν μπορώ ή δεν θέλω να το απαντήσω; Παραπέμπω στο χρόνο το ερώτημα αναπάντητο, όπως τόσα και τόσα άλλα. Καμμιά φορά βλέπω τις ζωγραφιές μου και κάτι σαν θαυμασμός στριφογυρνά στο νου μου. Είμαι άραγε ζωγράφος;» αναρωτιέται ο Νίκος Κούνδουρος (1926-2017) στο βιβλίο του «Μνήμη απειθάρχητη. Ημερολόγιο» (εκδόσεις Αγρα).

Εγινε διεθνώς γνωστός για το κινηματογραφικό έργο του, όμως εξίσου σημαντικό και πολυσχιδές είναι και το εικαστικό του. Σε ολόκληρη τη ζωή του ο Νίκος Κούνδουρος δεν έπαψε να ζωγραφίζει. Ανήσυχος καλλιτέχνης, πολιτικοποιημένος από τα μικρά του, ριζοσπάστης, πολυτάλαντος, πηγαίος, αυθεντικός, ευθύς, χαρισματικός πίσω από την κάμερα και τον φωτογραφικό φακό, ζούσε στον παλμό του κινηματογράφου. Ποτέ μα ποτέ, όμως, δεν άφησε το καβαλέτο, τα πινέλα και τα χρώματα, τα πενάκια του. Μόλις ολοκλήρωνε μια ταινία επέστρεφε στο ατελιέ και εκεί ανέπνεε την ησυχία της μοναχικής επίμονης ζωγραφικής πράξης. Εξαιρετικός ζωγράφος, με προσωπικό ιδίωμα και φανερές επιρροές στην τεχνοτροπία από τη λαϊκή τέχνη, τον Θεόφιλο, τον Κόντογλου, την κρητική παράδοση, την εκκλησιαστική ζωγραφική, την αρχαιότητα· αναμετρήθηκε με το ταλέντο και τη φαντασία του.

Ζωγράφισε τα πάντα. Γυναίκες γυμνές, με ένα ελαφρύ ρούχο, ή καλοντυμένες, ανδρικές και γυναικείες φιγούρες με παραδοσιακές φορεσιές, αυτοπροσωπογραφίες, πορτρέτα, σχέδια, μακέτες για τις ταινίες του, αφίσες, εξώφυλλα δίσκων, αγγέλους, τον «Αη Νικόλα των ψαράδων» στο ξωκλήσι του Αγίου Νικολάου στην Κρήτη το 1962, όπου επανήλθε για να διορθώσει τις φθορές το 2009 ενώ ήταν 83 ετών. Ζωγράφισε πέτρες με μορφές φανταστικών ψαριών, τον Τσε Γκεβάρα, τον Ιρλανδό επαναστάτη Μάικλ Κόλινς, την Ουλρίκε Μάινχοφ ως οσιομάρτυρα με πύρινα μαλλιά, τον Μαχάτμα Γκάντι να κρατά στην αγκαλιά του ένα πρόβατο παραπέμποντας στον «Καλό ποιμένα» της αρχαιότητας (το περίφημο μαρμάρινο αγαλματίδιο του 4ου αι. π.Χ. με τον αμνό στην πλάτη) και της χριστιανικής παράδοσης. Ποτέ όμως δεν ζωγράφισε για βιοπορισμό ή για έκθεση.

Πολλά έργα του συγκεντρώθηκαν και παρουσιάζονται στη Δημοτική Πινακοθήκη Αλίμου στην έκθεση «Τα ζωγραφικά έργα του Νίκου Κούνδουρου» σε επιμέλεια του ιστορικού τέχνης Σπύρου Μοσχονά. Είναι η πρώτη στην Αθήνα μετά την ολοκληρωμένη εκκαθάριση των αρχείων του σκηνοθέτη και πραγματοποιείται με την πολύτιμη συμβολή και συνεργασία της συζύγου του και γνωστής τεχνοκριτικού Σωτηρίας Ματζίρη-Κούνδουρου.

Μοναχικές φιγούρες, σύνολα προσώπων, συμπλέγματα κορμιών, η ανθρώπινη μορφή είναι πανταχού παρούσα στη ζωγραφική του. Ο Νίκος Κούνδουρος ξεκίνησε ως «καλοτεχνίτης» στο εργαστήριο του Μιχάλη Τόμπρου στην ΑΣΚΤ. Κι ενώ η γλυπτική, η ζωγραφική και η αρχιτεκτονική τον απασχόλησαν στα πρώτα του βήματα, στράφηκε τελικά στον κινηματογράφο καθώς στην 7η τέχνη αναγνώρισε το νέο μέσο που προσείλκυε τον λαό. Ενταγμένος στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, πολέμησε στον λόχο σπουδαστών «Λόρδος Βύρων» και «πλήρωσε» την αριστερή ιδεολογία του με την 4ετή εξορία του στη Μακρόνησο. Εκεί συντελέστηκε και η αλλαγή από τον εικαστικό Κούνδουρο στον σκηνοθέτη. Οπως είχε πει στον Γιάννη Σολδάτο, «είχα την τύχη, και όταν λέω τύχη δεν το λέω κατά λάθος, να ζήσω τέσσερα χρόνια στο Μακρονήσι. Τέσσερα χρόνια στο ξερονήσι επάνω με μάθανε ένα σωρό πράγματα. Εκεί έμαθα και θέατρο και εκεί μου πρωτοδημιουργήθηκε η ιδέα του κινηματογράφου».

Η έκθεση εστιάζει αποκλειστικά στο ζωγραφικό έργο του Κούνδουρου, αφήνοντας σε δευτερεύοντα ρόλο την κινηματογραφική του δημιουργία (εκτίθεται υλικό στο υπόγειο του κτιρίου). Στις αίθουσες του Πολιτιστικού Κέντρου συγκεντρώνονται οι περισσότεροι από τους πίνακες και αρκετά σχέδια που βρίσκονται σήμερα στην κατοχή της οικογένειάς του και χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1940 –όταν ακόμη σπούδαζε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών– έως τα χρόνια λίγο πριν από τον θάνατό του. Οπως σημειώνει ο επιμελητής, η εικαστική περίοδος του Νίκου Κούνδουρου χωρίζεται σε δύο διακριτές περιόδους, από το 1950 έως το 1974 και από το 2000 έως τον θάνατό του.

«Γιατί να ενδιαφέρει σήμερα η ζωγραφική του σκηνοθέτη τον θεατή και τον ειδικό; Γιατί να ασχοληθεί κανείς σε μεγαλύτερο βάθος με τη “χομπίστικη” ενασχόλησή του;» αναρωτιέται ο Σπύρος Μοσχονάς. «Διότι, πολύ απλά, το πιο ενδιαφέρον και σημαντικό στοιχείο της ζωγραφικής του Κούνδουρου είναι ο τρόπος που αυτή συνδέεται με την κινηματογραφική του δημιουργία. Δεν θα πρέπει να ξεχνά κανείς πως ο ίδιος, ειδικά από την ταινία “Vortex” και μετά, υπηρέτησε αυτό που καλείται “σινεμά του δημιουργού”, δηλαδή μια κινηματογραφική μυθοπλασία που εστίαζε πρωτίστως στις προσωπικές ιδέες του σκηνοθέτη».

Η πρώτη παρουσίαση του ζωγράφου Κούνδουρου έγινε τον Μάρτιο του 2011 με την έκθεση «Νίκος Κούνδουρος: Εικόνες για μία πατρίδα», σε επιμέλεια του Μάνου Στεφανίδη. Ακολούθησε, τον Μάιο του 2017, λίγους μήνες μετά τον θάνατό του η έκθεση «Νίκος Κούνδουρος. Μάρτυρες στο κάδρο» στο Ιστορικό Αρχείο - Μουσείο Υδρας, σε επιμέλεια Γιώργου Μυλωνά.

Το ίδιο καλοκαίρι διοργανώθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Αγίου Νικολάου της Κρήτης η έκθεση «Νίκος Κούνδουρος, Εικόνα - Κίνηση - Νόημα - Ζωή» σε επιμέλεια Μαρίας Καραμητσοπούλου (Αύγουστος 2017), η οποία μεταφέρθηκε και στο Ελαιοτριβείο - Μουσείο Βρανά στον Παπάδο της Λέσβου (Οκτώβριος 2017), εκεί όπου σε ειδική προθήκη παρουσιάζονται προσωπικά αντικείμενα από τη ζωή και το έργο του. Τον Νοέμβριο του 2019 στο πλαίσιο του 60ού Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης διοργανώθηκε η έκθεση «Ο άγνωστος εικαστικός Νίκος Κούνδουρος», σε επιμέλεια Γιώργου Μυλωνά.

—

♦ Πληροφορίες: Εγκαίνια Πέμπτη 23 Νοεμβρίου, στις 7.30 μ.μ. Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Αλίμου, Λεωφ. Ιωνίας 96. Την έκθεση συνοδεύει κατάλογος.