Δύο κορυφαίοι πανεπιστημιακοί σχολιάζουν στην «Εφ.Συν.»

Ιστορική απόφαση, θαυμάσια ευκαιρία

Ακρίτας Καϊδατζής*

«Ιστορική μέρα» πράγματι, όπως είπε κάποιος. Εγραψε ιστορία η απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια. Η κρυστάλλινη καθαρότητα της κρίσης του μας δίνει μια θαυμάσια ευκαιρία. Την ευκαιρία να δούμε αυτό που καιρό τώρα ήταν μπροστά στα μάτια μας, αλλά αποφεύγαμε να αντικρίσουμε: τον ελέφαντα στο δωμάτιο.

Ο κανόνας δεν αποδεικνύει τίποτε, η εξαίρεση αποδεικνύει τα πάντα – έλεγε κάποιος άλλος. Αποτελεί πράγματι σπάνια εξαίρεση, μια δικαστική απόφαση να μας λέει ότι οι λέξεις στο Σύνταγμα δεν σημαίνουν αυτό που όλοι διαβάζουμε αλλά το ακριβώς αντίθετό τους. Το άρθρο 16 λέει ότι «ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου» (παρ. 5) και ότι «σύσταση ανώτατων σχολών από ιδιώτες απαγορεύεται» (παρ. 8). Πόσο πιο απλά να το πει; Πόσο πιο σαφώς; Είναι δυνατόν οι λέξεις «αποκλειστικά» και «απαγορεύεται» να σημαίνουν οτιδήποτε άλλο πλην αυτού ακριβώς που λένε;

Το άρθρο 93 παρ. 4 του Συντάγματος λέει ότι τα δικαστήρια «υποχρεούνται» –αυτή τη λέξη χρησιμοποιεί– «να μην εφαρμόζουν νόμο που το περιεχόμενό του είναι αντίθετο στο Σύνταγμα». Ο νόμος 5094/2024 λέει ότι μπορούν να ιδρυθούν ιδιωτικά πανεπιστήμια –με την πιο κυριολεκτική σημασία της λέξης: από εμπορικές επιχειρήσεις, που προσφέρουν υπηρεσίες έναντι αμοιβής– με μόνη ουσιαστική προϋπόθεση να έχουν κάποιου είδους, ακόμα και εικονική, σχέση με ξένο πανεπιστήμιο. Δεν θα μπορούσε να υπάρξει νόμος που το περιεχόμενό του να είναι πιο ξεκάθαρα αντίθετο προς το Σύνταγμα. Κι όμως το Συμβούλιο της Επικρατείας μάς είπε ότι ο νόμος αυτός δεν είναι αντίθετος στο άρθρο 16.

«Η απόφαση δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Συχνά στο παρελθόν, αν και ποτέ με τέτοια καθαρότητα, το Συμβούλιο της Επικρατείας κατέστησε σαφές ότι εννοεί να αποφασίζει κυριολεκτικά ό,τι θέλει»

Προσοχή: Δεν μας είπε ότι ο νόμος αυτός είναι μεν, όπως όλοι μπορούμε να δούμε, αντίθετος στο άρθρο 16, ωστόσο υπάρχουν άλλοι λόγοι που επιτρέπουν να παρακάμψουμε την υποχρέωση του άρθρου 93 παρ. 4 και να τον εφαρμόσουμε. Μας είπε ότι αυτοί οι άλλοι λόγοι –η θολή επίκληση γενικόλογων κανόνων του διεθνούς και ευρωπαϊκού δικαίου που επιβάλλουν την κυριαρχία των αγορών– αλλάζουν το νόημα των λέξεων του άρθρου 16. Το «αποκλειστικά» και «απαγορεύεται» ισχύουν μεν, αλλά «στο περίπου», όχι πάντα, με εξαιρέσεις. Ομως τότε δεν είναι ούτε «αποκλειστικά» ούτε «απαγορεύεται».

Κατ’ ουσίαν, το Συμβούλιο της Επικρατείας μάς είπε δύο πράγματα. Πρώτον, οι λέξεις στο Σύνταγμα δεν σημαίνουν τίποτε. Μπορούν να αποκτήσουν όποιο νόημα θέλουμε εμείς ή όποιο νόημα θέλει η πολιτική εξουσία με το οποίο συμφωνούμε κι εμείς. (Αλλά τότε και το Σύνταγμα δεν σημαίνει τίποτε: δεν αξίζει ούτε το χαρτί στο οποίο είναι γραμμένο –όπως είχε πει κάποτε κάποιος.) Δεύτερον, πάνω από το Σύνταγμα υπάρχει η κυριαρχία των αγορών. Το «ό,τι θέλουμε εμείς» δεν είναι τυχαίο ή ευκαιριακό: είναι η προγραμματική στήριξη των συμφερόντων των οικονομικών και πολιτικών ελίτ.

Η απόφαση δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Συχνά στο παρελθόν, αν και ποτέ με τέτοια καθαρότητα, το Συμβούλιο της Επικρατείας κατέστησε σαφές ότι εννοεί να αποφασίζει κυριολεκτικά ό,τι θέλει. Αντισυνταγματικό να ψηφίζουν οι εκπαιδευτικοί τον διευθυντή του σχολείου (απόφαση ΣτΕ 711/2017) – γιατί βέβαια σύμφωνη με την αρχή της αξιοκρατίας είναι μόνον η επιλογή του από ελεγχόμενα συμβούλια. Αντισυνταγματικό το μάθημα Θρησκευτικών για όλους στα σχολεία (ΣτΕ 660/2018) – γιατί βέβαια θρησκευτική αγωγή δικαιούνται μόνον οι ορθόδοξοι χριστιανοί, όχι όλοι οι μαθητές. Αντισυνταγματική η πριμοδότηση διακριθέντων αθλητών στις πανελλήνιες, προκειμένου να διαταχθεί η εγγραφή σε ιατρική σχολή αποτυχόντος υποψηφίου (ΣτΕ 686/2018) – γιατί και, κυρίως, για ποιον άραγε; Και πολλά άλλα.

Η απόφαση για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια είναι μια θαυμάσια ευκαιρία να δούμε αυτό που ήταν πάντα μπροστά στα μάτια μας. Δυστυχώς, σηματοδοτεί και την αυτοκατάργηση του Συμβουλίου της Επικρατείας, το οποίο χάνει τη νομιμοποίησή του, καθώς αποκαλύπτεται πως, στις κρίσιμες στιγμές, λειτουργεί ως δικαστήριο εξυπηρέτησης σκοπιμοτήτων και όχι της νομιμότητας.

*Αναπληρωτής καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου ΑΠΘ

Θα επιστρέψει η Διοικητική Δικαιοσύνη στη «justice retenue»;

Κωνσταντίνος Θ. Γιαννακόπουλος**

Μετά την Επανάσταση του 1789, με επικεφαλής το Conseil d’État, η Διοικητική Δικαιοσύνη στη Γαλλία χειραφετήθηκε, περνώντας σταδιακά από τα χέρια του αρχηγού του κράτους («justice retenue») στα χέρια εξειδικευμένων και ανεξάρτητων δικαστών. Τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας, με επικεφαλής το Συμβούλιο της Επικρατείας, το οποίο έχει ιδρυθεί και καλείται να λειτουργεί ως εγγυητής του κράτους δικαίου κατά το παράδειγμα του Conseil d’État, η Διοικητική Δικαιοσύνη εμφανίζει σημάδια μιας ανάστροφης πορείας μετάβασης από τα χέρια ανεξάρτητων δικαστών στα χέρια της εκτελεστικής εξουσίας.

Σχεδόν κανέναν δεν εξέπληξε η ανακοίνωση του συνοπτικού σκεπτικού των αποφάσεων του Ανώτατου Διοικητικού Δικαστηρίου που έκριναν ότι η εγκατάσταση μη κρατικών πανεπιστημίων στη χώρα μας δεν αντιβαίνει ούτε στο άρθρο 16 του Συντάγματος ούτε στο δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Ιδίως έπειτα από αποφάσεις όπως εκείνες στις υποθέσεις της αυθαίρετης ανασυγκρότησης της Επιτροπής Ανταγωνισμού (ΣτΕ Ολ. 911-917/2021) και των μεθοδεύσεων για την επιλογή από τη Διάσκεψη των Προέδρων της Βουλής νέων μελών του ΕΣΡ και της ΑΔΑΕ (ΣτΕ Ολ. 1639/2024 και 1641/2024), ελάχιστοι πιστεύουν ακόμη ότι το Συμβούλιο της Επικρατείας αποτελεί φερέγγυο φρουρό της συνταγματικής νομιμότητας και της ομοιόμορφης εφαρμογής του ενωσιακού δικαίου.

Με ελάχιστες και, συνήθως, πρακτικά ανώδυνες εξαιρέσεις, όπως της κήρυξης αντισυνταγματικής και αντίθετης στο ευρωπαϊκό δίκαιο της μη ισχύουσας πλέον απαγόρευσης ενημέρωσης προσώπων που παρακολουθούνται για λόγους εθνικής ασφάλειας (ΣτΕ Ολ. 465/2024), το Ανώτατο Διοικητικό Δικαστήριο έχει εξελιχθεί σε έναν εμπειρικό μηχανισμό στήριξης στρατηγικών κυβερνητικών επιλογών. Στις υποθέσεις δε των μη κρατικών πανεπιστημίων, οι επιλογές αυτές δεν επέτρεπαν καμία καθυστέρηση, ούτε λόγω υποχρέωσης προδικαστικής παραπομπής στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΔΕΕ).

«Με ελάχιστες και, συνήθως, πρακτικά ανώδυνες εξαιρέσεις, το Ανώτατο Διοικητικό Δικαστήριο έχει εξελιχθεί σε έναν εμπειρικό μηχανισμό στήριξης στρατηγικών κυβερνητικών επιλογών»

Οικειοποιούμενο αρμοδιότητες συνταγματικού δικαστηρίου που δεν του ανήκουν και προωθώντας έναν ψευδεπίγραφο εξευρωπαϊσμό του εθνικού δικαίου, o οποίος παρακάμπτει τόσο τους συνταγματικούς περιορισμούς όσο και τον διάλογο με τα δύο ευρωπαϊκά δικαστήρια, το Συμβούλιο της Επικρατείας βυθίζει σε βαθιά κρίση το σύνολο της Διοικητικής Δικαιοσύνης, υπό τις αυτάρεσκες επευφημίες ορισμένων τεχνικών της εξουσίας. Απέναντι σε αυτή την παρακμή της δικαιοδοτικής λειτουργίας, η οποία εξοικειώνει τους πολίτες και με τη σκοπιμότητα θέσπισης ενός ακόμη πιο βολικού για την πολιτική εξουσία Συνταγματικού Δικαστηρίου, η διασφάλιση του κράτους δικαίου επιβάλλει να ορθωθούν αντίβαρα. Τα τελευταία πρέπει, πρώτα απ’ όλα, να προέλθουν από την ίδια τη διοικητική δικαιοσύνη, ώστε το κύρος της να μην τρωθεί περισσότερο, κατά τρόπο ανεπανόρθωτο. Τέτοια αντίβαρα δεν είναι μόνον οι σθεναρές μειοψηφίες μελών του ίδιου του Συμβουλίου της Επικρατείας. Και τα Τακτικά Διοικητικά Δικαστήρια, αν αποφασίσουν να ασκήσουν με συνέπεια τις αρμοδιότητές τους, όπως, για παράδειγμα, την ευχέρειά τους να απευθύνονται εκ των υστέρων στο ΔΕΕ (νομολογία C-173/09, Elchinov), μπορούν να διορθώνουν αυθαιρεσίες του Ανώτατου Διοικητικού Δικαστηρίου.

Οι θολές εγγυήσεις εσωτερικής ανεξαρτησίας της Δικαιοσύνης καθιστούν ιδιαίτερα δύσκολη κάθε προσπάθεια χειραφέτησης των κατώτερων δικαστικών λειτουργών. Ωστόσο, προκειμένου η διοικητική δικαιοσύνη να μην επανέλθει στην προνεωτερική εξάρτησή της από την εκτελεστική εξουσία, όλοι οι δικαστικοί λειτουργοί καλούνται, υπερβαίνοντας τον φόβο της επιθεώρησης και τον εγγενή κομφορμισμό του δικαστικού σώματος, να ασκούν τα καθήκοντά τους με ευσυνειδησία και παρρησία.

**Kαθηγητής Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών