«Ενας άλλος κόσμος είναι εφικτός»

Ο ΚΙΜΠΙ σε ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον άρθρο του σε αυτή την εφημερίδα (18-20 Απριλίου 2025), με τίτλο «Λέτε ο Τραμπ να μας κάνει όλους νεοφιλελεύθερους;», έθεσε το ζήτημα του δασμολογικού πολέμου από την αμερικανική κυβέρνηση, ανέλυσε τις καταστροφικές συνέπειες τόσο της επιβολής των δασμών όσο και της παγκοσμιοποίησης και πρότεινε πως οι «Γενοβέζοι», οι πολέμιοι της παγκοσμιοποίησης, «πρέπει να κάνουν την ανασκόπησή τους, να επανεξετάσουν την οπτική τους στον κόσμο». Σωστή πρόταση.

Οσοι από εμάς –boomers πλέον– συμμετείχαμε ενεργά στο Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ, στις ευρωπορείες, στις διαδηλώσεις στο Σιάτλ, στο Πόρτο Αλέγκρε, στη Γένοβα «στη μεγαλύτερη –όπως αναφέρει και ο Γιάννης– σύγκρουση του τότε μαχητικού, μαζικού και πολύχρωμου κινήματος κατά της “νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης”, με τους G8 και την ιταλική αστυνομία», καθώς και σε χιλιάδες άλλες συναντήσεις, εκδηλώσεις και διαδηλώσεις είχαμε, εκτός από τις διαμαρτυρίες για τις συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, ως κύριο σύνθημα το «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός». Μπορεί αυτός ο «άλλος κόσμος» να μην είχε περιγραφεί ή να υπήρχαν πολλές εκδοχές γι’ αυτόν, αλλά το σύνθημα αυτό έθετε, σε κάθε περίπτωση, έστω και χωρίς σαφήνεια, το ζήτημα της εναλλακτικής προοπτικής.

Βέβαια το ζήτημα της επιλογής ανάμεσα στη δασμολογική πολιτική και την ελευθερία του εμπορίου, συστατικό στοιχείο της παγκοσμιοποίησης, δεν απασχολεί μόνο τα τελευταία χρόνια το κίνημα. Οι ρίζες του βρίσκονται πολύ παλιά. Στα πρώτα βήματα του κινήματος, πριν από 170 χρόνια και πάνω, απασχόλησε, και όχι τυχαία, τους μεγάλους θεωρητικούς, τον Μαρξ και τον Ενγκελς.

Η θέση του Μαρξ

Ο Μαρξ, στην ομιλία που εκφώνησε τον Ιανουάριο του 1848 στο Δημοκρατικό Σύνδεσμο των Βρυξελλών, καταδίκασε την με αστικούς όρους ελευθερία του εμπορίου: «Για να συνοψίσουμε», έθεσε τότε το ερώτημα ο Μαρξ, «τι είναι λοιπόν η ελευθερία του εμπορίου μέσα στη σημερινή κατάσταση της κοινωνίας;». Για να δώσει αμέσως την εξής απάντηση: «Είναι η ελευθερία του κεφαλαίου».

Στη συνέχεια πάνω στο ίδιο ζήτημα υποστήριξε ότι:

«Θα δει ο εργάτης πως δεν τον κάνει λιγότερο σκλάβο το απελευθερωμένο κεφάλαιο που το συνθλίβουν τα τελωνεία. Κύριοι, ας μη σας κάνει εντύπωση η αφηρημένη λέξη ελευθερία: Ελευθερία ποιανού; Δεν είναι η ελευθερία ενός απλού ατόμου μπροστά σε ένα άλλο άτομο. Είναι η ελευθερία που έχει το κεφάλαιο να συντρίβει τον εργαζόμενο [...] μας λένε π.χ. πως η ελευθερία του εμπορίου θα δημιουργούσε έναν διεθνή καταμερισμό της εργασίας, που θα έφερνε σε κάθε χώρα μια παραγωγή εναρμονισμένη με τα φυσικά της πλεονεκτήματα. Θα στοχάζεστε, ίσως, κύριοι, πως η παραγωγή του καφέ και της ζάχαρης είναι φυσικός προορισμός των Ανατολικών Ινδιών. Δυο αιώνες πρωτύτερα η φύση δεν είχε βάλει εκεί μήτε καφεδιά μήτε ζαχαροκάλαμο».

Για να καταλήξει ο Μαρξ: «Δεν πρέπει να απορούμε που οι οπαδοί του ελεύθερου εμπορίου δεν μπορούν να καταλάβουν πως μπορεί μια χώρα να πλουτίζει σε βάρος μιας άλλης, αφού οι ίδιοι αυτοί κύριοι δεν θέλουν πια να καταλάβουν πως, στο εσωτερικό μιας χώρας, μια τάξη μπορεί να πλουτίζει σε βάρος μιας άλλης».

Ωστόσο ο Μαρξ, αν και σκληρός πολέμιος της ελευθερίας του εμπορίου, δεν κατέληξε στο να υποστηρίζει τον προστατευτισμό: «Μη νομίσετε, κύριοι, πως κάνοντας κριτική της εμπορικής ελευθερίας, έχουμε σκοπό να υποστηρίξουμε τον προστατευτισμό».

Για τον Μαρξ το πρόβλημα ξεπερνούσε τόσο την ελευθερία του εμπορίου όσο και τον προστατευτισμό, ιδιαίτερα αυτόν. Το δίλημμα, μέσα στα όρια της αστικής κοινωνίας, ήταν πλαστό. Η λύση υπερέβαινε και τις δύο αυτές εκδοχές. Βρισκόταν, όπως και εξακολουθεί να βρίσκεται άλλωστε, στην αλλαγή του υπάρχοντος κοινωνικού συστήματος. Ο Μαρξ στην εποχή του καταδίκαζε τις καταστροφικές συνέπειες της ελευθερίας του εμπορίου και όλες τις διαδικασίες συγκεντροποίησης του κεφαλαίου, από τη σκοπιά της σοσιαλιστικής προοπτικής:

«Αλλά γενικά, στις μέρες μας, το σύστημα της ελευθερίας του εμπορίου είναι καταστροφικό. Διαλύει τις παλιές εθνικότητες και σπρώχνει στο έπακρο τον ανταγωνισμό ανάμεσα στην αστική τάξη και το προλεταριάτο. Με μια λέξη, το σύστημα της εμπορικής ελευθερίας επιταχύνει την κοινωνική επανάσταση. Μονάχα με τούτη την επαναστατική έννοια, κύριοι, ψηφίζω υπέρ της ελευθερίας του εμπορίου», έγραφε ο Μαρξ.

Ο Ενγκελς, με τη σειρά του, έγραψε πολύ αργότερα, την άνοιξη του 1888, έναν πρόλογο «Για το ζήτημα του ελεύθερου εμπορίου» του Μαρξ. Στον πρόλογο αυτόν επαναβεβαίωσε τις απόψεις του Μαρξ για τους δασμούς και το ελεύθερο εμπόριο:

«Το ερώτημα του Ελευθέρου Εμπορίου ή της Προστασίας κινείται στα πλαίσια του σημερινού συστήματος της καπιταλιστικής παραγωγής και συνεπώς δεν έχει άμεσο ενδιαφέρον για εμάς τους σοσιαλιστές που θέλουμε να απαλλαγούμε από το σύστημα. Εμμεσα, ωστόσο, μας ενδιαφέρει στον βαθμό που πρέπει να επιθυμούμε το σημερινό σύστημα παραγωγής να αναπτυχθεί και να εξαπλωθεί όσο το δυνατό πιο ελεύθερα και ταχύτερα, διότι μαζί του θα αναπτυχθούν και αυτά τα οικονομικά φαινόμενα που είναι οι αναγκαίες του συνέπειες και τα οποία πρέπει να καταστρέψουν το σύστημα στο σύνολό του [...] Με λίγα λόγια, μια κοινωνία που οδηγείται στο αδιέξοδο, από το οποίο δεν υπάρχει διαφυγή παρά μέσω μιας πλήρους αναμόρφωσης της οικονομικής δομής που αποτελεί τη βάσης της».

Η επικαιρότητα του σοσιαλισμού

Το ζήτημα λοιπόν δεν είναι να υποστηρίξουμε απέναντι στην παγκοσμιοποίηση τους προστατευτικούς δασμούς, ούτε βέβαια τους δασμούς απέναντι στην παγκοσμιοποίηση και την ελευθερία του εμπορίου, αλλά να υποστηρίξουμε –με την επαναστατική έννοια με την οποία ο Μαρξ προσέγγιζε τα σύνθετα αυτά προβλήματα– την αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων. Και αυτές οι νέες κοινωνικές σχέσεις –ο σοσιαλισμός στη μαρξιστική και όχι στη σοσιαλδημοκρατική εκδοχή του– είναι «ο άλλος κόσμος που είναι εφικτός».

Μέχρι τότε, θα ρωτήσει ο καλοπροαίρετος: τι προτείνουμε; Οφείλουμε να σταθούμε ολοκληρωτικά αντίθετοι στην αστική, νεοφιλελεύθερη πολιτική, η οποία καταστρέφει όλες τις κατακτήσεις τις οποίες οι εργαζόμενοι κέρδισαν τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, στις αποδοχές, στην απασχόληση, την κοινωνική ασφάλιση, τη δημόσια υγεία και εκπαίδευση, τη λαϊκή στέγη, στις δημόσιες συγκοινωνίες κ.λπ. Να προτείνουμε ότι οι δείκτες σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο πρέπει να είναι αυτοί της μηδενικής ανεργίας, της μείωσης των ωρών εργασίας, των ικανοποιητικών μισθών και συντάξεων, της αύξησης των παροχών στη δημόσια υγεία και παιδεία, στην παροχή σπιτιών για τους νέους κ.λπ. Κυρίως όμως να καταδικάσουμε την πολεμική οικονομία στην οποία το αστικό σύστημα εξουσίας αναζητά λύσεις στα προβλήματα του συστήματος και να απαιτήσουμε ριζική μείωση των άκρατων και δυσβάστακτων εξοπλισμών.

Αν ο καπιταλισμός δεν μπορεί να προσφέρει ένα ικανοποιητικό επίπεδο ζωής στους πολίτες όλου του κόσμου, αν αυτό που προτείνει είναι η ανεργία, οι κρίσεις και η ανέχεια για εκατομμύρια πολίτες –άντρες και κυρίως γυναίκες– σε όλο τον κόσμο, τότε θα πρέπει να παραχωρήσει τη θέση του, θα πρέπει να αντικατασταθεί. Ο άλλος κόσμος είναι όντως εφικτός.

Ως εκ τούτου, η πολιτική μας θα πρέπει να είναι τόσο η υποστήριξη των άμεσων αιτημάτων, για τα οποία αγωνίζονται οι εργαζόμενοι στη χώρα μας αλλά και σε κάθε γωνιά του πλανήτη, όσο και η επαναβεβαίωση ότι το όραμα για μια νέα, απελευθερωτική κοινωνία, για μια σοσιαλιστική κοινωνία διατηρεί τη δική της επικαιρότητα και αξία.