Διάλογος για τα «Απάτητα Βουνά»

Η έγκριτη εφημερίδα σας δημοσίευσε άρθρο του συναδέλφου κ. Μπάλια, αν. καθ. στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, με βάση το οποίο η έρευνά μας επί των Περιοχών Ανευ Δρόμων (ΠΑΔ) «στην καλύτερη περίπτωση είναι χωρίς καμία ουσιαστική σημασία, στη χειρότερη δε φύλλο συκής». Ο επιστημονικός διάλογος είναι η μόνη διαδικασία μέσω της οποίας εξελίσσεται η επιστήμη και οξύνεται ο κοινωνικός νους. Παρακαλώ όπως φιλοξενήσετε στην «Εφημερίδα των Συντακτών» διευκρινίσεις σε σημεία αιχμής που ίσως έχουν παρερμηνευθεί και από άλλους αναγνώστες σας.

Ο όρος «Απάτητα Βουνά» είναι ο τίτλος που επέλεξε η κυβέρνηση να επικοινωνήσει την πρωτοβουλία προστασίας άγριων φυσικών περιοχών χωρίς δρόμους από την εισχώρηση νέων δρόμων και τεχνητών επιφανειών. Ο επιστημονικός όρος ΠΑΔ (Roadless Areas) χρησιμοποιήθηκε τόσο στη διεθνή μας δημοσίευση (Biological Conservation 2020) όσο και στη σχετική νομοθεσία του ΥΠΕΝ: έξι Υ.Α. υπογεγραμμένων από τον υφυπουργό ΥΠΕΝ κ. Γ. Αμυρά.

Η Ελλάδα δεν μιμείται τις ΗΠΑ, ούτε προσπαθεί να πρωτοπορήσει εισάγοντας νέα δική της νομοθεσία εκτός του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου, όπως λανθασμένα αντιλαμβάνεται ο συνάδελφος. Δεν προτείνει ακύρωση των Ευρωπαϊκών Οδηγιών της Φύσης και αντικατάστασή τους με την προστασία του 2% της Ελλάδας ως ΠΑΔ! Ως κράτος-μέλος της Ε.Ε. ακολουθεί το ισχύον ευρωπαϊκό πολιτικό και θεσμικό πλαίσιο. Επομένως, η ανάλυση της νομοθεσίας των ΗΠΑ και η σχετική κριτική είναι απλά εκτός θέματος.

Οι ΗΠΑ έχουν ΠΑΔ αλλά δεν έχουν θεσμικό πλαίσιο προστασίας αυτών για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Αντίθετα, στην Ε.Ε. έχουμε ικανοποιητικό θεσμικό πλαίσιο προστασίας της βιοποικιλότητας με επίκεντρο τις Οδηγίες της Φύσης και το δίκτυο Natura 2000 (Fitness Check), αλλά υστερούμε πολύ στην εφαρμογή του, και δεν έχουμε ποτέ εφαρμόσει στην πράξη εργαλεία όπως οι ΠΑΔ για να το ενισχύσουμε.

Με βάση τη νέα Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα (ΕΣΒ 2020), το ένα τρίτο των προστατευόμενων περιοχών κάθε κράτους-μέλους, δηλαδή το 10% της έκτασής του, θα πρέπει να είναι ζώνες «αυστηρής προστασίας». Ποιος ορίζει αυτές τις ζώνες; Οι Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες (ΕΠΜ). Αυτές θα καθορίσουν μέσω μελλοντικών Προεδρικών Διαταγμάτων τι θα επιτρέπεται και τι όχι και πού εντός του δικτύου Natura 2000 της Ελλάδας, και μάλιστα ολοκληρώνονται και άρχισαν να βγαίνουν σε δημόσια διαβούλευση. Οι ΠΑΔ είναι ένα φθηνό, γρήγορο, σαφές, μετρήσιμο και αποτελεσματικό εργαλείο προς χρήση από τις ΕΠΜ στο πλαίσιο οριοθέτησης ζωνών «αυστηρής προστασίας». Αλλωστε οι ΠΑΔ και οι 40 προτεινόμενες νέες ΠΑΔ εμπίπτουν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους εντός του δικτύου Natura 2000. Αναμένουμε τις εξελίξεις για το πώς, πότε και σε τι βαθμό θα προχωρήσουν το ΥΠΕΝ και οι ΕΠΜ στην κατεύθυνση της χρήσης των ΠΑΔ και εν γένει της εφαρμογής των κριτηρίων της «αυστηρής προστασίας» εντός Natura 2000. Με αδημονία.

Με βάση την ΕΣΒ, το δίκτυο των προστατευόμενων περιοχών θα πρέπει να επεκταθεί στο 30% της χώρας μας. Οι ΠΑΔ προτείνονται να χρησιμοποιηθούν στο μέλλον ως ένα από τα πολλά κριτήρια επέκτασης και συνδεσιμότητας του δικτύου, στο πλαίσιο του άρθρου 10 της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ και των κριτηρίων που δημοσιεύτηκαν στον πρόσφατο οδηγό της Κομισιόν.

Υπάρχει πλήρης επιστημονική τεκμηρίωση γιατί επιλέχθηκαν οι συγκεκριμένοι ορεινοί όγκοι, με κριτήριο την έκτασή τους, καθώς και η οριζόντια χαρτογραφική μεθοδολογία εντοπισμού των εκτεταμένων ΠΑΔ, τα οποία είναι ανοιχτά διαθέσιμα στην ιστοσελίδα του εργαστηρίου μας BCL.

Υπάρχει πλήρης επιστημονική τεκμηρίωση για τις αρνητικές επιπτώσεις των δρόμων στα είδη και τη λειτουργία των οικοσυστημάτων, τα οποία αναφέρονται πλήρως σε άρθρο μας στο περιοδικό Science (2016), αλλά και σε μια δεκασέλιδη πολιτική σύνοψη για τις ΠΑΔ, κατανοητή στο ευρύ κοινό, εστιάζοντας στα είδη της Ελλάδας (συμπεριλαμβάνοντας το βαλκανικό αγριόγιδο), επίσης διαθέσιμη στο BCL.

Θα συμφωνήσω με τον συνάδελφο κ. Μπάλια ότι η χώρα μας πάσχει έντονα στην εφαρμογή της κείμενης νομοθεσίας της, η οποία μάλιστα οδηγεί σε σοβαρές καταδίκες της χώρας μας, και πως χρειάζεται γενναία βελτίωση του ισχύοντος περιβαλλοντικού θεσμικού πλαισίου και εναρμόνισή του με το πνεύμα της ΕΣΒ. Ως ακαδημαϊκός δεν υπεισέρχομαι σε θέματα γενικής κριτικής της κάθε κυβέρνησης. Η ομάδα μας συνεργάζεται με όλες τις κυβερνήσεις, χωρίς κομματικές ιδεοληψίες, προς όφελος της ελληνικής φύσης και κοινωνίας. Κριτική και προτάσεις νομοθετικής υφής έχουμε αναπόφευκτα δημοσιεύσει σε διεθνή περιοδικά, σε σύνδεση πάντα με συγκεκριμένα ερευνητικά αποτελέσματα, όπως η πρόσφατη δημοσίευση επί της χωροθέτησης των ΑΠΕ στην Ελλάδα (SciTot 2021) αλλά και η ίδια η δημοσίευση των ΠΑΔ (2020). Ολα είναι ανοιχτά διαθέσιμα στο BCL.

Εκτιμώ όμως ότι το έναυσμα του πραγματικού εκσυγχρονισμού της περιβαλλοντικής μας νομοθεσίας δόθηκε με τη νομοθεσία των ΠΑΔ. Για μία φορά η Ελλάδα ήταν μπροστά από τις εξελίξεις. Ο νέος οδηγός της Κομισιόν που δημοσιεύτηκε 28/1/2022, έναν μήνα μετά την υπογραφή των Υ.Α., μιλά για τη σημασία της διατήρησης των άγριων φυσικών οικοσυστημάτων (wilderness), ακόμη και της επαναφοράς τους (rewilding). Ακόμη μιλά για ζώνες ελάχιστης ανθρωπογενούς παρέμβασης εντός του δικτύου Natura 2000 και για τη σημασία διατήρησης των φυσικών διαδικασιών, όπως ακριβώς και η νομοθεσία ΠΑΔ. Αρα δεν είναι τυχαίο που το ευρωπαϊκό τμήμα της παγκόσμιας επιστημονικής εταιρείας Society for Conservation Biology έστειλε συγχαρητήρια επιστολή στην ελληνική κυβέρνηση για τη νομοθεσία ΠΑΔ με παράλληλη πρόταση επέκτασής τους, κοινοποιώντας την επιστολή στην Κομισιόν και ενθαρρύνοντας και την Ε.Ε. να προχωρήσει σε ουσιαστική προστασία της φύσης μέσω του εργαλείου των ΠΑΔ.

Ως Ελληνικό Δημόσιο Πανεπιστήμιο διαχέουμε την παραγόμενη γνώση με διαφάνεια σε όλη την κοινωνία, ως οφείλουμε. Ολα τα επιστημονικά δεδομένα, η τεκμηρίωση, το ιστορικό του πώς από ένα μικρό ερευνητικό πρόγραμμα μιας τοπικής ΜΚΠΟ και του Εργαστηρίου μας φτάσαμε σε μια νομοθεσία-ορόσημο για την Ελλάδα, το σκεπτικό της νομοθεσίας, ο χάρτης με τις νέες προτεινόμενες ΠΑΔ κ.ά. βρίσκονται ανοιχτά διαθέσιμα στην ιστοσελίδα του Εργαστηρίου μας https://bc.lab.uoi.gr/el/research/projects/roadless/, πλέον της ενημέρωσης μέσω https://www.facebook.com/BCL.Ioannina/.

Είμαστε ανοιχτοί και καλοπροαίρετοι σε οποιαδήποτε γόνιμη κριτική, με την παράκληση να υπάρχει η βασική έστω στοιχειώδης ενημέρωση για το θέμα πριν από την έναρξη του διαλόγου.

Ευχαριστώ την «Εφημερίδα των Συντακτών» για τη φιλοξενία.

*Καθηγήτρια στο Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Η ανταπάντηση του Γ. Μπάλια*:

Οπως τονίζετε στο κείμενό σας, «πρέπει να υπάρχει η βασική έστω στοιχειώδης ενημέρωση για το θέμα πριν από την έναρξη του διαλόγου». Επειδή, ενδεχομένως, ανήκω σε αυτούς που τους λείπει η στοιχειώδης ενημέρωση, αναλαμβάνω τον κίνδυνο να συνεχίσω τον διάλογο ελπίζοντας ότι δεν θα εξελιχθεί σε παράλληλο μονόλογο.

Στο Διεθνές Δίκαιο Περιβάλλοντος αναγνωρίζονται εφτά κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών, αυτές που προτάθηκαν από την IUCN (βλ. CBD Decision VII/28. Protected Areas). Σε καμία από τις ως άνω κατηγορίες δεν περιλαμβάνονται οι ΠΑΔ, παρά τις προτάσεις που είχαν κατατεθεί στα πλαίσια της Διάσκεψης των Μερών της Σύμβασης για τη βιοποικιλότητα. Για τον λόγο αυτό σε κανένα κράτος-μέλος του ΟΗΕ δεν έχουν θεσπιστεί ΠΑΔ (με την εξαίρεση των ΗΠΑ που δεν προσφέρουν ουσιαστική προστασία).

Περαιτέρω, το μείζον πρόβλημα με τις ΠΑΔ είναι ότι η νομική τους βάση δεν είναι οι ευρωπαϊκές οδηγίες για τη φύση αλλά ένα θολό εθνικό νομοθετικό καθεστώς που θα δημιουργήσει προβλήματα. Ειδικότερα, με την περαίωση των ειδικών περιβαλλοντικών μελετών θα εκδοθούν Προεδρικά Διατάγματα (Π.Δ.) που θα ορίζουν τους στόχους διατήρησης και τα σχέδια διαχείρισης της κάθε προστατευόμενης περιοχής (Π.Π.). Οπότε τίθεται το ζήτημα εάν θα υπερισχύουν των Υ.Α. τα Π.Δ. Είναι προφανές ότι υπερισχύουν τα Π.Δ. Προκλήθηκε, λοιπόν, μια φασαρία για το τίποτε.

Επίσης, κάνετε αναφορά στον οδηγό της Επιτροπής (28.1.2022). Εκεί ορίζονται τα κριτήρια για τον ορισμό των περιοχών με αυστηρή προστασία (στόχος είναι το 10% των Π.Π. μέχρι το 2030). Ωστόσο, οι αναφερόμενες, στον οδηγό, κατηγορίες των περιοχών υπό αυστηρή προστασία είναι μόνο αυτές της IUCN και όχι οι ΠΑΔ. Επιπλέον, τα κριτήρια επιλογής των ΠΑΔ που υιοθετήσατε δεν έχουν να κάνουν με εκείνα του ως άνω οδηγού της Επιτροπής ούτε ελήφθησαν υπόψη οι κατάλογοι του παρ/τος Ι του προγενέστερου οδηγού της Επιτροπής (2013, guidelines on wilderness in natura 2000).

Εν όψει των ως άνω, κράτη-μέλη της Ε.Ε. (Γαλλία, Βέλγιο, Ισπανία κ.λπ.) ξεκίνησαν ήδη τις διαδικασίες για τη θέσπιση κριτηρίων ορισμού περιοχών με αυστηρή προστασία, στο πλαίσιο των οδηγιών για τη φύση με βάση τον ως άνω οδηγό της Επιτροπής.

ΥΓ. Γράφετε «για μία φορά η Ελλάδα ήταν μπροστά από τις εξελίξεις». Θα μου επιτρέψετε να διαφωνήσω. Αυτή είναι η δεύτερη φορά γιατί η πρώτη ήταν με την κατάργηση των φορέων διαχείρισης Π.Π.

*Αναπλ. καθηγητής, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο

Η επιστολή και η απάντηση δημοσιεύτηκαν στο φύλλο της «Εφ.Συν.» τη Δευτέρα 21/02/2022.