Περισσότερος κριτικός διάλογος

Βρίσκω πολύ ενδιαφέρον το κείμενο του Θεόδωρου Γεωργίου, που ασχολείται με μια εποικοδομητική κριτική ενός άρθρου μου στο «Βήμα» (27/10/2019) για τον ύστερο λαϊκισμό. Είναι επίσης ενδιαφέρουσα η πρόταση του Γεωργίου πως είναι χρήσιμο να υπάρχει περισσότερος κριτικός διάλογος, όχι μόνο στα περιοδικά αλλά και πιο γενικά στα ΜΜΕ.

Μια πρώτη παρατήρηση σχετικά με το άρθρο του είναι πως βλέπει τον λαϊκισμό στην πιο γενική μορφή του. Σαν έναν πολιτικό λόγο σε σχέση με τις απαιτήσεις του λαού και την αντίδραση των κυβερνώντων που συχνά είναι φορμαλιστική – δηλαδή όχι πολύ ουσιαστική. Κατά τη γνώμη μου, ο λαϊκισμός γενικά είναι μεν ένας «πολιτικός λόγος», αλλά όχι μόνο. Εχει μια συγκεκριμένη οργανωτική δομή καθώς και μια συγκεκριμένη σχέση μεταξύ ενός χαρισματικού ηγέτη και του λαού.

Πιο συγκεκριμένα, στο οργανωτικό επίπεδο ο λαϊκιστής αρχηγός υποσκάπτει την αυτονομία των οργάνων στο κομματικό επίπεδο. Τα κομματικά στελέχη μετατρέπονται σε υπαλλήλους του αρχηγού. Κάθε αντίρρηση μεταφράζεται σαν ανυπακοή και συχνά οδηγεί στην αποπομπή αυτών που προτείνουν μια διαφορετική στρατηγική (π.χ. το ανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ ή το περονικό κόμμα στην Αργεντινή). Πιο γενικά, κάτι παρόμοιο συμβαίνει με τη σχέση του λαϊκιστή ηγέτη με τον «λαό Του». Τα ενδιάμεσα στρώματα (συνδικάτα, οργανώσεις στον χώρο της κοινωνίας των πολιτών κτλ.) αγνοούνται.

Σε σχέση τώρα με την αναφορά του Γεωργίου στον όρο «ύστερος λαϊκισμός», τον οποίο χρησιμοποιώ στο άρθρο μου, το κάνω για να διαχωρίσω τον σημερινό λαϊκισμό που συνδέεται με το άνοιγμα των παγκόσμιων αγορών στη δεκαετία του ’80 με έναν παλαιότερο λαϊκισμό που τον βλέπουμε, για παράδειγμα, στον Γάλλο λαϊκιστή Ζαν-Μαρί Λεπέν, πατέρα της σημερινής αρχηγού του γαλλικού λαϊκιστικού κόμματος. Για την τελευταία, η συρρίκνωση της αυτονομίας των εθνικών κρατών, λόγω της δυνατότητας των πολυεθνικών κεφαλαίων να ξεπερνούν τον έλεγχο των συνδικάτων και των κυβερνήσεων εντός των εθνικών συνόρων, δεν υπήρχε στην εποχή του Ζαν-Μαρί Λεπέν. Σήμερα η έμφαση δίνεται στην αποπαγκοσμιοποίηση και στην επιστροφή της αυτονομίας του κράτους έθνους.

Επιπλέον, όταν μιλάει κανείς για τον λαϊκισμό πρέπει να λαμβάνει υπόψη του την προνεωτερική μορφή του, που διαφέρει ριζικά και από τον πρώιμο και από τον ύστερο λαϊκισμό (π.χ. η κινητοποίηση των χωρικών υπό την αρχηγία χαρισματικών ηγετών που εναντιώνονται στους γαιοκτήμονες στην εποχή του ancien régime στη Γαλλία και αλλού). Με δύο λόγια, το χρονικό πλαίσιο είναι πολύ σημαντικό για να εντοπίσουμε τα δομικά χαρακτηριστικά των διάφορων λαϊκισμών. Ο ορισμός του Γεωργίου μεταξύ λαών και κυβερνώντων δεν είναι λανθασμένος, αλλά διαφέρει από τη δική μου εννοιολόγηση στην οποία δίνω λιγότερη έμφαση στο γενικό και περισσότερη στο ειδικό.

Τέλος, στα δύο μοντέλα που ο Γεωργίου αναφέρει, αυτό της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και του λαϊκισμού, το πρόβλημα εδώ είναι ότι υπάρχουν ισχυρά λαϊκιστικά κόμματα εντός ενός δημοκρατικού πολιτικού συστήματος (π.χ. η άνοδος του λαϊκισμού στη Γερμανία σήμερα). Αυτό, όπως σωστά τονίζει ο Θεόδωρος Γεωργίου, υποσκάπτει τη γερμανική αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Αλλά δεν την καταστρέφει ούτε στη Γερμανία ούτε στη Γαλλία ούτε σε άλλα δημοκρατικά πολιτεύματα. Βέβαια, όπως υποθέτω, ο Γεωργίου βλέπει την αντίθεση μεταξύ αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και λαϊκισμού, όπως ο Weber, ιδεοτυπικά. Αυτό σημαίνει πως σε μια μη ιδεοτυπική κατάσταση οι δύο λογικές αλληλοσυνδέονται, πράγμα που οδηγεί σε μια εμπειρική μελέτη άρθρωσης μεταξύ τους.

Συμπερασματικά, ο διάλογος μεταξύ συγγραφέων δεν χρειάζεται να είναι επιθετικός ή ανταγωνιστικός. Οπως στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι μια ευκαιρία οι δύο διαφορετικές προσεγγίσεις ενός κοινωνικού φαινομένου να βοηθήσουν τους αναγνώστες αλλά και τους γράφοντες να καταλάβουν καλύτερα έναν συγκεκριμένο προβληματισμό.

*Ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας LSE