Η «Νέα Οικονομική Πολιτική» (ΝΕΠ) που επεξεργάστηκε ο Λένιν και εφάρμοσε η κυβέρνηση των Σοβιέτ την πρώτη δεκαετία μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση παρουσιάζει διαχρονικά εξαιρετικό ενδιαφέρον. Θα επιχειρήσουμε μια συνοπτική εξέταση των μέτρων της και των σχέσεων «πλάνου-αγοράς» ή «σχεδίου» και «εμπορευματο-χρηματικών σχέσεων» (Ε/Χ-σχέσεων) στην πορεία του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού.
Η οικονομική πολιτική της κυβέρνησης των Μπολσεβίκων την πρώτη δεκαετία πέρασε από τρεις φάσεις. Πρώτη, έως το καλοκαίρι 1918. Δεύτερη, «πολεμικός κομμουνισμός» έως το 1921. Τρίτη, η «ΝΕΠ» έως το 1928. «Οικονομικός» στόχος της ΝΕΠ ήταν η γρήγορη ανασυγκρότηση της κατεστραμμένης οικονομίας και ουσιαστική βελτίωση της κατάστασης του λαού, ενώ «πολιτικός» η ενίσχυση της συμμαχίας της εργατικής τάξης και της αγροτιάς με τελικό στόχο τη νίκη του σοσιαλισμού!
Τα κυριότερα μέτρα της ΝΕΠ ήταν: εθνικοποίηση μόνο των βασικών μέσων παραγωγής. Αντικατάσταση της επίταξης του υπερ-προϊόντος των αγροτών, με «φόρο σε είδος» ως κίνητρο αύξησης παραγωγής και ενίσχυσης της συμμαχίας με την εργατική τάξη.
Παραχώρηση με ενοίκιο σε ιδιώτες κλειστών ΜΜΕ για επαναλειτουργία. Εκχώρηση εκμετάλλευσης φυσικών πόρων σε ξένες επιχειρήσεις με συμμετοχή του σοσιαλιστικού κράτους. Δημόσιες τράπεζες με αύξηση ρόλου εμπορικών τραπεζών. Αξιοποίηση αστών ειδικών στην παραγωγή. Ανάπτυξη ιδιωτικού εμπορίου και ιδιαίτερα συνεταιριστικού εμπορίου. Πολιτική βαθμιαίου περιορισμού των καπιταλιστικών στοιχείων κ.ά.
Η ΝΕΠ είχε αντιφατικό χαρακτήρα. Διευκόλυνε την οικονομική ανασυγκρότηση, αλλά ενίσχυε τα καπιταλιστικά στοιχεία. Δίπλα στα παλιά υπολείμματα των εκμεταλλευτριών τάξεων εμφανίστηκε ένα νέο στρώμα νεόπλουτων, οι «ΝΕΠ-μεν», γεγονός που καθόρισε την κύρια οικονομική αντίθεση της μεταβατικής περιόδου που συμπυκνώθηκε στη γνωστή φράση «Ποιος-Ποιον»! Ο Λένιν, γνωρίζοντας τους κινδύνους από την αναζωογόνηση των καπιταλιστικών στοιχείων, θεωρούσε ότι «κάνοντας ένα βήμα πίσω, διευκόλυνε τη σοβιετική εξουσία να κάνει σε συνέχεια δύο βήματα εμπρός». Το αποτέλεσμα δικαίωσε τις εκτιμήσεις του.
Η εφαρμογή της ΝΕΠ συνέβαλε στη γρήγορη ανόρθωση της οικονομίας. Το 1925 η αγροτική παραγωγή έφτασε στο επίπεδο του 1913, ενώ η βιομηχανική παραγωγή, η παραγωγικότητα εργασίας και το επίπεδο μισθών έφτασαν το 1926 στο επίπεδο του 1913.
Παρά την αναζωογόνηση των σχέσεων αγοράς, το βάρος του ιδιωτικού τομέα βαθμιαία περιοριζόταν. Ο σοσιαλιστικός τομέας το 1924 έλεγχε το 80% της βιομηχανικής παραγωγής και ο ιδιωτικός μόνο το 20%. Η ανάπτυξη των εθελοντικών συνεταιρισμών στην παραγωγή και εμπορία, αυξήθηκε τρεις φορές και το 1930 έλεγχε το 25% της αγροτικής παραγωγής. Ωστόσο το 1928, με την εφαρμογή του Α’ πεντάχρονου πλάνου (1928-33), η ΝΕΠ ουσιαστικά εγκαταλείφθηκε και η οικονομία πέρασε στο συγκεντρωτικό-διοικητικό σύστημα διεύθυνσης.
Η αντιφατική φύση της ΝΕΠ δημιούργησε αντιδράσεις στους κόλπους των Μπολσεβίκων. Η λεγόμενη «αριστερή αντιπολίτευση» τάχτηκε κατά της ΝΕΠ λόγω αναζωογόνησης των καπιταλιστικών στοιχείων, ένα άλλο μέρος ήταν υπέρ λόγω των θετικών αποτελεσμάτων της, ενώ ένα άλλο («κεντριστές») υπέρ συνδυασμού της ΝΕΠ με τις συγκεντρωτικές μορφές διεύθυνσης.
Τελικά ο μη σωστός συνδυασμός «Σχεδίου» και «Ε/Χ-σχέσεων» εξελίχτηκε από τις βασικότερες αιτίες κατάρρευσης του «υπαρκτού». Η οριστική εξάλειψη των «Ε/Χ-σχέσεων» δεν είναι υπόθεση βουλησιαρχίας, αλλά αντικειμενικών συνθηκών, όταν η κοινωνία θα είναι σε θέση να εφαρμόσει την κατανομή «στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του, από καθένα ανάλογα με τις δυνατότητες του».
Η απόπειρα εσπευσμένης κατάργησής τους στη δεκαετία του ’30 από τον Στάλιν, οι μετέπειτα μεταρρυθμίσεις επί Κοσίγκιν το 1966 και επί Γκορμπατσόφ στη δεκαετία ’80 αποδείχτηκαν ατελέσφορες. Παρ’ ότι η «Περεστρόικα» ξεκίνησε να διορθώσει τα «κακώς κείμενα», έγιναν μεγάλα λάθη που στην πορεία αποδείχτηκαν καταστροφικά. Ενδεικτικά, η μετατροπή των κρατικών επιχειρήσεων σε «ομαδική ιδιοκτησία» των εργασιακών κολλεκτίβων άνοιξαν δρόμο στις ιδιωτικοποιήσεις κ.ά.
Σήμερα καίρια ερωτήματα απαιτούν βιώσιμη απάντηση: πού σταματούν τα όρια του «σχεδιασμού» και πού αρχίζουν οι σχέσεις «αγοράς»; Πώς μπορούν να συνδυαστούν αποδοτικά μεταξύ τους με στόχο τη σταθερή ανάπτυξη της σοσιαλιστικής οικονομίας; Πρόκειται για δύο μηχανισμούς διεύθυνσης εν δυνάμει ανταγωνιστικούς που το βάρος τους διαφοροποιείται στην πορεία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης.
Ωστόσο προτεραιότητα έχει το «Σχέδιο», το οποίο πρέπει να αξιοποιεί τις Ε/Χ-σχέσεις ως μοχλούς διεύθυνσης (ρύθμισης και ελέγχου), υπό συνεχή επιτήρηση και υποταγή στα συμφέροντα της κοινωνίας, λόγω της τάσης δημιουργίας εισοδηματικών ανισοτήτων κ.ά.
Η νέα βαθιά κρίση του καπιταλισμού, η έκρηξη των ανισοτήτων που γεννά το νεοφιλελεύθερο μοντέλο σε κάθε χώρα και στην Ελλάδα, επαναφέρει στο προσκήνιο με νέους όρους το δίλημμα «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα». Στην απάντησή του η θεωρητική και μεθοδολογική συμβολή των «κλασικών του μαρξισμού» και η γόνιμη αξιοποίηση των διδαγμάτων του Οκτώβρη παραμένουν πολύτιμη παρακαταθήκη στην αναζήτηση ενός βιώσιμου δρόμου προς το «ιστορικά αναγκαίο».
*διδάκτορας Οικονομικών
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας