Η πατριαρχία «δεν υφίσταται ως ενιαίο φαινόμενο»

Σε μια λαϊκή ινδική λιθογραφία φτιαγμένη μόλις έναν αιώνα πριν, η θεά Κάλι, σφαγέας δαιμόνων, σύμβολο θανάτου μα και «ευγενική μητέρα» με μάτια ορθάνοιχτα και τη γλώσσα να προεξέχει, καθώς κομμένα κεφάλια κρέμονται σαν λουλούδια γύρω από τον λαιμό της, μας παροτρύνει να παρατηρήσουμε εξονυχιστικά το μακελειό που προκάλεσε. Με αυτήν την εικόνα, που σήμερα οι ακτιβίστριες για τα δικαιώματα των γυναικών, από το Νέο Δελχί ώς τη Νέα Υόρκη, υιοθετούν ως «το φεμινιστικό σύμβολο που χρειαζόμαστε» αρχίζει την αφήγησή της η Αντζελα Σάινι, η βραβευμένη δημοσιογράφος Επιστήμης στο βιβλίο της με τίτλο «Η πατριαρχία. Η ιστορία της ανδρικής κυριαρχίας και η εξάπλωσή της» (εκδόσεις «Σάλτο», μετάφραση Φρόσω Ξένου). Ετσι, με έντονο τρόπο οπτικοποιεί και τονίζει τη δύναμη που ασκεί επάνω μας το παρελθόν, όταν οι έννοιες της θηλυκότητας και της αρρενωπότητας νοηματοδοτούνταν διαφορετικά, αλλά και τη δύναμη που έχουμε να αλλάξουμε παγιωμένες αντιλήψεις και καταστάσεις.

Με καταγωγή από την Ινδία η Αντζελα Σάινι, που γεννήθηκε στην Αγγλία το 1980, σπούδασε στην Οξφόρδη και στο Λονδίνο, είναι αρθρογράφος σε μεγάλα έντυπα (The Financial Times, National Geographic, Foreign Policy, Guardian κ.ά.), καθηγήτρια συγγραφής επιστημονικών κειμένων στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο Μασαχουσέτης και ιδρύτρια της ομάδας «Αντιμετώπιση της Ψευδοεπιστήμης» στο Βασιλικό Ινστιτούτο που διεξάγει εκστρατείες γύρω από θέματα προκατάληψης και παραπληροφόρησης. Επόμενο είναι να προσεγγίζει στο δοκίμιό της το θέμα της πατριαρχίας με ανθρωπολογική και κοινωνιολογική ματιά, ενώ εξετάζει θεωρίες σχετικά με τις ρίζες της ανισότητας των φύλων και, με εκτενείς συνεντεύξεις με κορυφαίους ειδικούς, δίνει νέα πνοή στις σχετικές συζητήσεις.

Κατά την άποψή της ο όρος «πατριαρχία» έχει γίνει «καταστροφικά μονολιθικός, αφού συμπεριλαμβάνει όλους τους τρόπους με τους οποίους οι γυναίκες και τα κορίτσια σε όλο τον κόσμο τυγχάνουν άδικης μεταχείρισης, από την ενδοοικογενειακή βία και τον βιασμό μέχρι το μισθολογικό χάσμα μεταξύ των φύλων και την εφαρμογή τού “δύο μέτρα και δύο σταθμά” σε ζητήματα ηθικής». Η πατριαρχία «ως ενιαίο φαινόμενο δεν υφίσταται», αντίθετα, υπάρχουν «πολλαπλές πατριαρχίες, οι οποίες διαμορφώνονται από κλωστές που υφαίνονται διακριτικά σε διαφορετικούς πολιτισμούς και εξαρτώνται από τις τοπικές δομές εξουσίας και τα ισχύοντα συστήματα ανισότητας», αναφέρει. Οι νόμοι, η δουλεία, οι αυτοκρατορίες, ο καπιταλισμός, οι θρησκείες και οι παραδόσεις μεταξύ άλλων είναι που ισχυροποιούν την ανδρική κυριαρχία.

Η ιστορία της πατριαρχίας, συμπεραίνει, «είναι η ιστορία ατόμων και ομάδων που παλεύουν για να αποκτήσουν τον έλεγχο του πολυτιμότερου αγαθού του κόσμου: άλλους ανθρώπους. Το ότι ο πατριαρχικός τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας μοιάζει ανατριχιαστικά παρόμοιος σε όλο τον κόσμο αυτή τη στιγμή, δεν οφείλεται στο γεγονός ότι επιβλήθηκε με κάποιο μαγικό (ή βιολογικό) τρόπο ταυτόχρονα, ούτε επειδή οι γυναίκες υποχώρησαν και αποδέχθηκαν την υποταγή παντού. Οφείλεται στην εφευρετική φύση της εξουσίας. Η έμφυλη καταπίεση προετοιμάστηκε και τελειοποιήθηκε όχι μόνο στο εσωτερικό των κοινωνιών: επί αιώνες, εξάχθηκε σκόπιμα μέσω του προσηλυτισμού και της αποικιοκρατίας».

Σε αυτό το τολμηρό και πρωτοποριακό βιβλίο, που όταν πρωτοκυκλοφόρησε το 2023 βρέθηκε ανάμεσα στα «κορυφαία» διεθνώς, με εγκωμιαστικές κριτικές (Τhe Financial Times, The Guardian, New Statesman, Indian Express, Open Magazine κ.ά.) και με υποψηφιότητα για βραβείο Orwell Πολιτικής Λογοτεχνίας (στα ελληνικά κυκλοφορεί με επίμετρο της ανθρωπολόγου Δικαίου Μαρίνας Μαροπούλου), η βραβευμένη δημοσιογράφος αναζητά τα πραγματικά αίτια της έμφυλης καταπίεσης από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι τις μέρες μας. Ταξιδεύει στους αρχαιότερους ανθρώπινους οικισμούς του κόσμου, αναλύει τα πιο πρόσφατα επιστημονικά και αρχαιολογικά ευρήματα και ιχνηλατώντας τις ιστορίες πολιτισμών και πολιτικών από την Αμερική μέχρι την Ασία, ανατρέπει τις απλουστευμένες οικουμενικές θεωρίες, εντοπίζοντας τις ρίζες της ανισότητας στα πρώτα κράτη και αυτοκρατορίες. Νόμοι και θρησκείες ήρθαν να πλαισιώσουν την αρχή ότι υπήρχαν μόνο δυο ειδών χρήσιμα όντα: γυναίκες ικανές να γεννούν και να αναθρέφουν παιδιά και άνδρες ικανοί να πολεμούν.

Πολλά και τρανταχτά είναι τα παραδείγματα που παραθέτει. Από τον Αριστοτέλη που έγραφε τον 4ο αιώνα π.Χ. πως «η σχέση του αρσενικού με τη θηλυκό είναι από τη φύση της μια σχέση ανώτερου προς κατώτερο και εξουσιαστή προς εξουσιαζόμενο» (τουλάχιστον οι αρχαίοι Ελληνες, σε αντίθεση με τους Ρωμαίους, θεωρούσαν ντροπή ο σύζυγος να χτυπάει τη γυναίκα του, παρατηρεί η ίδια). Από το Ηνωμένο Βασίλειο και τον «φραγμό γάμου», που ψηφίστηκε στα χρόνια του Μεσοπολέμου για να προστατεύσει τα ποσοστά απασχόλησης των ανδρών και υποχρέωνε τις γυναίκες να παραιτούνται από την εργασία τους σε πόστα της δημόσιας διοίκησης ή της εκπαίδευσης μετά τον γάμο τους. Μνημονεύει την επιστροφή του Χομεϊνί στο Ιράν, όπου οι γυναίκες χρειάζονταν την άδεια ενός άνδρα κηδεμόνα για να ταξιδέψουν στο εξωτερικό, τα σχολεία διαχωρίστηκαν με βάση το φύλο, η άμβλωση καταργήθηκε, τα κορίτσια μπορούσαν να παντρεύονται από τα 13 χρόνια. Στέκεται και στην Τουρκία όπου εκατοντάδες γυναικοκτονίες σημειώνονται κάθε χρόνο, με τον πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν να υποστηρίζει ήδη από το 2016 ότι η γυναίκα που βάζει σε προτεραιότητα την καριέρα της έναντι της οικογένειας είναι «ελλιπής» και «ανολοκλήρωτος» άνθρωπος.

«Βλέπουμε με τα ίδια μας τα μάτια τους πατριάρχες να προσπαθούν ακόμη και σήμερα να διεισδύσουν στις ζωές μας», γράφει η Αντζελα Σάινι. «Βλέπουμε την επιστροφή των Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν, την καταστολή της έμφυλης ελευθερίας στη Ρωσία και την ανατολική Ευρώπη, την ανατροπή του δικαιώματος στην άμβλωση στις Ηνωμένες Πολιτείες».

Υπάρχουν όμως και οι εξαιρέσεις. Οπως οι γυναίκες κυνηγοί, όπως αποδεικνύει σκελετός ηλικίας 9.000 ετών που βρέθηκε το 2018 στις Περουβιανές Αλπεις. Οι «άγριοι» ιθαγενείς της Αμερικής τον 18ο αιώνα, όπου οι γυναίκες κρατούσαν τη σειρά των γενεών και τη συνέχεια των οικογενειών, ενώ σε ορισμένες φυλές οι γυναίκες παντρεύονταν μεταξύ τους. Η κοινότητα των Χάσι στη βορειοανατολική Ινδία που είναι μητρογραμμική: οι άνδρες δεν έχουν δικαιώματα στην ανατροφή των παιδιών τους, επειδή αυτά ανήκουν στο σόι της μητέρας. Η πρωτοπόρα σουφραζέτα Ελίζαμπεθ Κάντι Στάντον, που διακήρυξε το δικαίωμα οι γυναίκες να είναι ελεύθερες ακριβώς όπως και οι άνδρες. Οι 800.000 γυναίκες που υπηρέτησαν σε θέση μάχης στον Κόκκινο Στρατό στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο...

Μέσα από τη «δολοπλοκία» της πατριαρχίας διαμορφώνονται οι πεποιθήσεις μας σχετικά με την ανθρώπινη φύση, παρατηρεί η συγγραφέας. «Εάν η εικόνα της θεάς Κάλι μάς λέει κάτι για το παρελθόν μας, αυτό είναι ότι η θεώρησή μας για τον κόσμο δεν ήταν ποτέ στατική. Στο πέρασμα του χρόνου, οι εξουσιάζοντες προσπάθησαν πολύ να αποδώσουν μια ψευδαίσθηση ευστάθειας στους έμφυλους κανόνες και τις ιεραρχίες που είχαν εφεύρει. Σήμερα, οι μύθοι αυτοί είναι πια πεποιθήσεις μας». Και καταλήγει: «Αν θέλουμε να αποκαταστήσουμε τη ζημιά που προκλήθηκε από τη ριζωμένη εδώ και αιώνες πατριαρχική εξουσία, ο μόνος τρόπος είναι να καλλιεργήσουμε την ανθρωπιά που είναι κοινή σε όλους μας - αυτό το κομμάτι μας που καταφέρνει να αγαπάει, ακόμα και όταν υπάρχουν κάποιοι που επιδιώκουν τη διάσπαση και την εξουσία».