Αλφάδιασμα με την ψυχή και το σώμα

Εχουν περάσει πολλές δεκαετίες από τότε που οι μαθητές και μαθήτριες στα Γυμνάσια της χώρας διδάσκονταν παραδοσιακούς χορούς μετρώντας βήματα. Επρόκειτο για μια διαδικασία που βρισκόταν σε πλήρη διάσταση με την εμπειρία των εκπαιδευομένων, μια και όλοι/ες βίωναν τον παραδοσιακό χορό στο οικογενειακό πλαίσιο (γάμοι, γλέντια) αλλά και στον κοινοτικό δημόσιο χώρο με τα πανηγύρια. Οι εκπαιδευόμενοι ένιωθαν μια βίαιη παρέμβαση στο σώμα τους, το οποίο είχε μάθει σε συγκεκριμένους ήχους και πολιτισμικούς κώδικες στη χορευτική του συμπεριφορά.

Οι δάσκαλοί/ες τους εφάρμοζαν το διδακτικό μοντέλο που διαπότιζε την αντίληψη των τότε Γυμναστικών Ακαδημιών. Από τότε έχουν γίνει πολλές αλλαγές. Οι Ακαδημίες έγιναν πανεπιστημιακά τμήματα, τα οποία σταδιακά στελεχώθηκαν με διδακτικό προσωπικό, με διαφορετική αντίληψη για τον χορό αλλά και την ερευνητική μεθοδολογία, καθώς και τη διδακτική μύηση των νεότερων γενιών στον ρυθμό, το ύφος και το ήθος του παραδοσιακού χορού. Η αύξηση των πολιτιστικών/χορευτικών συλλόγων και η μετατόπιση της μύησης από το οικογενειακό/κοινοτικό περιβάλλον στο χορευτικό τμήμα κατέστησε τους δασκάλους/ες παραδοσιακών χορών κομβικά πρόσωπα στη μυητική διαδικασία. Παράλληλα, εντατικοποιήθηκε η ερευνητική διαδικασία για τη διεύρυνση του χορευτικού ρεπερτορίου με ταυτόχρονη απομάκρυνση από ό,τι συνέβαινε ώς τότε και τη συνάντηση παραδοσιακών χορών που δεν συμπεριλαμβάνονταν στα βιβλία εκείνων που επιχείρησαν, στο πλαίσιο των καιρών, να συγκροτήσουν ένα ενιαίο εθνικό χορευτικό παράδειγμα.

Ολα αυτά αποτυπώνονται στον συλλογικό τόμο «Εθνοχορογραφίες» που επιμελούνται ο Χρήστος Παπακώστας και η Ρένα Λουτζάκη, δύο επιστήμονες που συνδέονται ποικιλοτρόπως με την ιστορική περιπέτεια της έρευνας και της διδακτικής του χορού στην Ελλάδα. Ο τίτλος («Εθνοχορογραφίες») είναι δηλωτικός των προθέσεων των επιμελητών. Επιχειρούν να αποστούν από τις παλαιότερες οπτικές. «Τι σημαίνει εθνογραφία του χορού για την ακαδημαϊκή κοινότητα;» Αυτό είναι το ερώτημα που προσδίδει ιστορικότητα στον συλλογικό τόμο, καθώς, πέρα από τις οπτικές, η κατανόηση του χορού, ως πολιτισμικού και κοινωνικού φαινομένου αλλά και ως γέφυρας για τη μετάβαση από το παρελθόν στο παρόν και το μέλλον, παραμένει σε ερωτηματική μορφή.

«Οι εθνογράφοι του χορού είναι συχνά πρώην ερμηνευτές ή δάσκαλοι του παραδοσιακού, του κλασικού ή του σύγχρονου χορού. Ορισμένοι μάλιστα απ’ αυτούς συνεχίζουν να χορεύουν ή και να χορογραφούν. Σε θεωρητικό επίπεδο τους απασχολούν ζητήματα όπως ο εθνικισμός, η μετα-αποικιοκρατική συνθήκη, οι φυλετικές πολιτικές, η αστικοποίηση και ο τοπικισμός, η παγκοσμιοποίηση και η εμπορευματοποίηση, η υβριδικότητα και ο τεχνοπολιτισμός, το κοινωνικό φύλο και η σεξουαλικότητα, η σχέση ανθρώπινου σώματος και πνεύματος, χώρου και κίνησης» (Παπακώστας – Πουλάκης, 2).

Οι επιμελητές επέλεξαν τους συμμετέχοντες/ουσες στον τόμο με κριτήριο την ανάδειξη όλων των ερευνητικών ζητημάτων που προαναφέρθηκαν. Εκτός από την Εισαγωγή και τα Επιλογικά (Λουτζάκη), ο τόμος αποτελείται από δεκατρία ερευνητικά κείμενα, μερικά από τα οποία αναδημοσιεύονται, με μεγαλύτερη ή πιο ήπια παρέμβαση για χρονική διεύρυνση των αλλαγών που έλαβαν χώρα στα τέλη του 20ού και στις αρχές του 21ου αιώνα.

Υπάρχει ποικιλία θεμάτων που αντλούνται από τελετουργικές δραστηριότητες στον ελλαδικό χώρο, ή με τον απόηχο των μετανεωτερικών ρευμάτων στη χρήση του χορού. Ολα τα κείμενα αναπτύσσονται πάνω σε βασικούς άξονες, ή ανάμεσα στα διάκενά τους. Ενας τέτοιος άξονας είναι ο χορός στο πανηγύρι ως διαδικασία συγκρότησης της τοπικής ταυτότητας (Οικονόμου, Ποτηρόπουλος, Γκαρτζονίκα, Κοσμάτου, Δημόπουλος). Ο χορός αναπαράγει την κοινωνική ιεραρχία, νοηματοδοτεί τον τόπο και αναπαράγει την κοινοτική ταυτότητα. Αυτό είναι συστατικό στοιχείο σε όλα τα πανηγύρια στις αγροτικές, προβιομηχανικές κοινωνίες. Ωστόσο, οι ερευνητές/τριες δεν περιορίζονται σ’ αυτή τη διάσταση. Ενδιαφέρονται να ανιχνεύσουν τις ρωγμές που υπέστη το πολιτισμικό σύστημα, καθώς η τεχνολογία και η αποδόμηση παλαιότερων κοινωνικών μορφών (μετακίνηση στα αστικά κέντρα, ερήμωση των χωριών, μεταβολές στις κοινωνικές σχέσεις) κατέστησαν ανενεργές τις παλιές τελετουργίες, ή τουλάχιστον απέκτησαν νέα νοηματοδότηση (Συρράκο, Κρανιά, Κοζάνη, Ζαγόρι, Κρύα Βρύση Δράμας).

Οι ορεινές, οι προβιομηχανικές εν γένει κοινότητες ερημοποιούνται, ή, στην καλύτερη περίπτωση, υφίστανται απίσχανση πληθυσμιακή. Ενσωματώνουν μορφές ψυχαγωγίας της πόλης (Κρανιά), ενώ ο χώρος αναδιατάσσεται, καθώς κάποιοι πανηγυρότοποι εγκαταλείπονται, γεγονός που συμβάλλει στην αναδιάταξη της ταξινόμησης των χώρων αλλά και την (απο-)ιεροποίησή τους. Επιπλέον, το πανηγύρι αλλάζει χαρακτήρα. Υπηρετεί πλέον τις ανάγκες της κοινοτικής διασποράς σε διάφορες πόλεις. Λειτουργεί ως μηχανισμός εκτόνωσης και διέγερσης της μνήμης, η οποία σταδιακά παύει να είναι πρωτογενής.

Ενας άλλος, συναφής με τα προταχθέντα, άξονας είναι η λειτουργία του πανηγυριού ως τελετουργικής διεργασίας για τη διαφοροποίηση κάποιων εθνοπολιτισμικών ομάδων από τον κυρίαρχο πολιτισμικό κανόνα στο πλαίσιο μιας ευρύτερης περιοχής. Τέτοιο είναι το παράδειγμα των Σαρακατσάνων στο Ζαγόρι (Δαλκαβούκης), των οποίων το πανηγύρι επιτελείται με διαφορετικούς όρους (τραγούδι, χορός) σε σχέση με τους μόνιμους κατοίκους του Ζαγοριού. Οι κοινωνικές αλλαγές, η αστικοποίηση των Ζαγορισίων και η διαδικασία κοινωνικής και πολιτισμικής ώσμωσης των Σαρακατσάνων αποτυπώνεται στην υιοθέτηση μουσικοχορευτικών προτύπων του τόπου, καθώς αναδεικνύονται σε διαχειριστές της κοινοτικής μνήμης.

Ο χορός γίνεται, συνεπώς, πεδίο για την έκφραση ταυτοτικών επιλογών, γεγονός που μπορεί να προκαλέσει ενδοκοινοτική ρήξη αλλά και εθνικές αντιθέσεις, όταν εγείρονται ζητήματα εθνικού αυτοπροσδιορισμού. Τέτοιο είναι το πανηγύρι του Προφήτη Ηλία στη Μελίτη Φλώρινας, της οποίας οι κάτοικοι είναι ντόπιοι ομιλούντες σλαβομακεδονικά. Διοργανώνονταν δύο πανηγύρια (Μάνος), ένα με παρούσα την τοπική εξουσία και με τα τραγούδια στην ελληνική γλώσσα, ενώ στο δεύτερο χόρευαν τα ίδια τραγούδια στα σλαβομακεδονικά. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι δεν υπήρξε αυστηρός διπολισμός, καθώς μέλη των οικογενειών ήταν και στα δύο πανηγύρια. Αυτή η επισήμανση θέτει ζητήματα κατανόησης της αντιφατικότητας των ταυτοτήτων. Και κάτι ακόμη. Το θέμα χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση, δεδομένου ότι συνέβησαν αλλαγές με τη Συμφωνία των Πρεσπών και τα συλλαλητήρια. Αποτυπώνονται όλα αυτά στο πανηγύρι;

Ο χορός όμως στα τελετουργικά δρώμενα (μπαμπούγερα), ως επίδικο για τον αυτοπροσδιορισμό, τίθεται και στην έρευνα στην Καλή Βρύση Δράμας (Παπακώστας), η οποία είχε στιγματισμένη ταυτότητα. Αντιμετωπιζόταν το δρώμενο ως ένα ανοίκειο εθνικά δρώμενο. Η στροφή άρχισε όταν η αρχαιολογική σκαπάνη σε μια Τούμπα στην περιοχή οδήγησε στην άποψη ότι επρόκειτο για ιερό του Διονύσου, κάτι που συνέβαλε στην ένταξη του πολιτισμού των Κρυοβρυσιωτών στην ιστορική συνέχεια, με την πρόσθεση της φιγούρας του Βάκχου στα μέλη των μπαμπούγερων.

Το άρθρο παρακολουθεί τον μετασχηματισμό του δρώμενου σε οικεία τελετουργική δράση. Απογειώνεται και γίνεται τμήμα μιας παγκοσμιότητας, στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, καθώς αποτελεί συστατικό μουσικοχορευτικό στοιχείο στην τελετή λήξης.

Η τελετή λήξης θέτει ένα ευρύτερο ζήτημα, που σχετίζεται με την αποεδαφοποίηση του χορού. Η μελέτη του χορού αποδεσμεύεται από τον τόπο και ανιχνεύει πώς ο χορός εντάσσεται σε άλλο πλαίσιο. Για παράδειγμα, πώς ο κινηματογραφικός χορός στην ταινία «Μια Ελληνίδα στο χαρέμι» (Πατεράκη) μπορεί λειτουργήσει ως αφετηρία για σχολιασμό και αποδόμηση πολιτισμικών στερεοτύπων. Ακόμη, διερευνάται το δάνειο χορευτικών ρυθμών (ζεϊμπέκικος) από νεανικούς πολιτισμούς (goth), σε μια προσπάθεια να συγκροτήσουν τη δική τους ταυτότητα (χορός industrial, Καράμπαμπας).

Μια άλλη διάσταση στο βιβλίο είναι η έμφυλη, η οποία εντοπίζεται στο παραδοσιακό πλαίσιο, στο οποίο αναπαράγονται οι έμφυλοι ρόλοι (Δημόπουλος και άλλοι). Πέρα απ’ αυτό το σημείο, αναδεικνύεται και η πρόθεση διαφοροποίησης της γυναίκας που αξιοποιεί το τσιφτετέλι ως σύμβολο απεξάρτησης από τα στερεότυπο της γυναικείας σεξουαλικότητας (Κοζιού). Η έμφυλη διάσταση συνδέεται και με τα μεθοδολογικά ζητήματα στη μύηση και καταγραφή της μουσικής και του χορού σε διάφορες περιοχές. Οι μεγαλύτερες γυναίκες είναι εκείνες που συσπειρώνονται γύρω από τη «διαφύλαξη της τοπικής κουλτούρας, η οποία συνδέεται άρρηκτα με τη δράση των τοπικών πολιτιστικών συλλόγων», ανακαλύπτοντας ένα νέο πεδίο κοινωνικής δράσης (Λευκοπηγή Κοζάνης, Μάργαρη). Βεβαίως, στην περίπτωση αυτή ο ρόλος των γυναικών είναι προέκταση του παραδοσιακού τους ρόλου ως φορέων του προφορικού πολιτισμού. Το πεδίο της μύησης των ερευνητών/τριών στη χορευτική κουλτούρα είναι το πεδίο που συμβάλλει στην εξάλλαξη των γυναικών (Λουτζάκη).

Ο τόμος «Εθνοχορογραφίες» είναι αξιομνημόνευτος και ιδιαίτερα χρήσιμος τόσο για τους ερευνητές/τριες όσο και για όσους/ες ενδιαφέρονται για τις προβιομηχανικές κοινότητες. Η μουσική και ο χορός γίνονται μηχανισμοί κατανόησης αυτών των κοινοτήτων, στη μεγάλη τους διάρκεια.