Ζωγραφίζοντας με λέξεις τον Καρούζο

Ο Νίκος Καρούζος είναι μαζί με τον Σαχτούρη οι μόνοι Έλληνες ποιητές που τα τελευταία χρόνια δημιούργησαν μύθο γύρω από τη ζωή και το έργο τους. Κυρίως, όμως, είναι οι μεταπολεμικοί ποιητές με την πιο ευδιάκριτη παρουσία στις σύγχρονες γενιές, που δεν αισθάνονται ιδιαίτερα το βάρος της παλαιότερης παράδοσης.

Από την άποψη αυτή, κάθε έκδοση που αφορά αυτόν τον αλχημιστή και στιλβωτή των λέξεων ενός οντολογικού ποιητικού λόγου με σπαρακτικές εκλάμψεις, που επιχείρησε να διασώσει το στιγμιαίο και να λεηλατήσει το άρρητο, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Πόσο μάλλον ένα «ανασκαφικό» βιβλίο, όπως αυτό της ζωγράφου και συντρόφου του ποιητή τα τελευταία χρόνια της ζωής του (1981-1990) Εύας Μπέη, όπου βάζοντας σε τάξη τα χαρτιά και τις μνήμες της, με αυτοψυχαναλυτική διάθεση ξεκαθαρίσματος οφειλών και αξιοποιώντας τις ημερολογιακές καταγραφές και τα κατάλοιπα της κοινής ζωής τους, καταδύεται σε μια προσπάθεια γλαφυρής σκιαγράφησης της μορφής του Καρούζου. Η Μπέη αποδεικνύεται πολύ ικανή στο να κάνει την επίμοχθη δουλειά του δύτη στο συρτάρι: «να βουτάω και ν’ ανασύρω, μες στο σκοτάδι» (σ. 11).

Η συγγραφέας δεν εμπιστεύεται -και ορθά- τη γραμμική αφήγηση και ανασυντάσσει ευφάνταστα τη χρονολογική σειρά των περιστατικών που αφηγείται. Από την παιδική ηλικία στο Ναύπλιο και τη νεανική στη μεταπολεμική Αθήνα και τους τόπους εξορίας, μέχρι την ασκητική ζωή στο υπόγειο της Σούτσου, τα φιλικά πρόσωπα, τα μπαρ των «καταραμένων» και τη μάχη με τον καρκίνο, τα δύο τελευταία χρόνια της ζωής του. Ειδικά το κεφάλαιο με τις περιπέτειες στα νοσοκομεία και τις χημειοθεραπείες, εμπειρίες αποτυπωμένες ποιητικά στη συλλογή «Ευρέσεις από κυανό κοβάλτιο», θυμίζει συγκλονιστικές λογοτεχνικές στιγμές στοχασμού γύρω από την ασθένεια και τη λογοτεχνική της απόδοση.

Με τολμηρές κρίσεις για καταστάσεις και πρόσωπα γύρω από τον ποιητή, που σχετίζονται με τη διαχείριση της εικόνας και τη διεκδίκηση της άυλης (τι άλλο για έναν ακτήμονα Καρούζο) κληρονομιάς του, αναπόφευκτα υποκειμενικές και άρα συζητήσιμες, η Μπέη μάς δίνει μια ενδότατη αυτοβιογραφική κατάθεση με λεπτότατη εικαστική διάσταση. Σχεδιάζει το πρόσωπο του Καρούζου, χρωματίζει, ρίχνει πινελιές, καδράρει. Παράλληλα, αυτοπροσωπογραφείται στο δικό του κάτοπτρο. Η ζωγράφος-συγγραφέας προσπαθεί να κατανοήσει τον άνθρωπο Καρούζο μέσα σε τόνους κοινότοπης καθημερινότητας, επιχειρώντας παράλληλα να καταλάβει, χωρίς ίχνος αυταρέσκειας, τον ίδιο της τον εαυτό, με τις απίθανες αντοχές της δίπλα σε έναν σημαντικό ποιητή, αλλά εξαιρετικά δύστροπο άνθρωπο. Αυτή η διπλή στόχευση, στον εαυτό και στον άλλο, είναι νομίζω το σημαντικό προσόν ενός βιβλίου που ακροβατεί ανάμεσα στο δημόσιο και το ιδιωτικό ενδιαφέρον, παρακολουθώντας και συστήνοντας εντέλει δύο υπάρξεις. Άλλωστε, ο τίτλος του βιβλίου είναι σαφής: Με τον Νίκο Καρούζο και όχι «για τον Καρούζο».

Ο Καρούζος του βιβλίου, χωρίς εξωραϊσμούς και άλλοθι, παρουσιάζεται με όλες τις αντιφάσεις ενός δύσκολου χαρακτήρα και παράλληλα ενός «τοξικομανούς της έκφρασης» (Πρατικάκης), όπως τον ξέρουμε από τη φιλολογική ανεκδοτολογία: εκρηκτικός, βίαιος, αλκοολικός, κυκλοθυμικός, καχύποπτος, αθεράπευτα μοναχικός, ανασφαλής, φοβικός, αλλά ταυτόχρονα ευγενής, τρυφερός, πάσχων αφ’ εαυτού, με πλατιές γνώσεις μουσικής, λογοτεχνίας, ζωγραφικής, φιλοσοφίας, γλωσσικός ακροβάτης και εκφραστής μιας οντολογικής απόγνωσης και αγωνίας. Ένας ποιητής σε γοητευτικά αλλά και ανυπόφορα αντινομική σχέση με την πραγματικότητα και τους ανθρώπους του καιρού του («Ο ποιητής κύριοι περισσεύει!»), που κατόρθωσε πάντως με τους αιφνιδιαστικούς ποιητικούς συνειρμούς του, ως συμπυκνωτής ακαριαίων αισθημάτων, να φτάσει στο μεδούλι των πραγμάτων, αποτυπώνοντας στο χαρτί τα αόρατα σπέρματα ποίησης που κρύβουν οι καθημερινές στιγμές.

Η κρίσιμη ερώτηση γύρω από την αξία ενός προφανώς αντιακαδημαϊκού βιβλίου, που μιλά για έναν σημαντικό ποιητή, αφήνοντας ανοιχτή την προοπτική της κλειδαρότρυπας, είναι αν συμβάλλει κάπως στην ερμηνεία και την κατανόηση του έργου του. Εν προκειμένω, πιστεύω πως ναι. Όχι απλώς γιατί η Μπέη παρεμβάλλει στη βιωματική της αφήγηση λεπταίσθητες παρατηρήσεις γι’ αυτό, αλλά γιατί κατορθώνει να αποφύγει τον άγονο βιογραφισμό που ελλοχεύει σε τέτοιου τύπου αφηγήσεις, φωτίζοντας έμμεσα βασικές όψεις της ποιητικής του Καρούζου στο εργαστήριο του δρόμου και της καθημερινότητας, τονίζοντας τη γερή διαπλοκή της ποιητικής του τέχνης με μια στάση ζωής. Χάρη στο βιβλίο, διακρίνουμε καλύτερα τις πηγές της ανάφλεξης και της ακαταλάγιαστης και απαρηγόρητης αγωνίας, τις προϋποθέσεις αυτής της έναρθρης μετα-ποιητικής κραυγής που άλλοτε εξαρθρώνει τη γλώσσα και άλλοτε απογυμνώνει τη σκέψη ενός «ποιητή του απόλυτου παρόντος, τεχνοκράτη του θανάτου», όπως προσφυώς τον χαρακτήρισε η φίλη του Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ.

Τι αφήνει εντέλει το βιβλίο σαν γενικό αίσθημα και συμπέρασμα; Θα επαναλάμβανα την ωραία ανθρωπογνωστική παρατήρηση της συγγραφέα για το 8 ½ του Φελίνι: «Μια βαθιά επιείκεια για την ανθρώπινη κατάσταση. Τελικά ζούμε όπως μπορούμε» (σ. 256).

Αξίζουν συγχαρητήρια στον νεοσύστατο εκδοτικό οίκο Loggia του Νίκου Κουφάκη για την καλαίσθητη έκδοση που κοσμείται με σκίτσα της Μπέη.