Από θεατές, συμμέτοχοι

Τι, στ’ αλήθεια, σκεφτόμαστε για την κουλτούρα των συνηθισμένων καθημερινών ανθρώπων στις μέρες μας; Πόσα ίχνη πολιτισμικής αυτονομίας, αντίστασης και δημιουργικότητας είμαστε διατεθειμένοι να διακρίνουμε σ’ αυτούς και στις πολιτιστικές πρακτικές τους; Πόσο τη θεωρούμε πραγματικά άξια προσοχής, οξύνοντας το βλέμμα μας λίγο πιο πέρα από το απλοποιητικό σχήμα της μονοσήμαντης επικράτησης και κατανάλωσης πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών της βιομηχανίας; Ιδιαίτερα στην εποχή των πλατφορμών, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, των αλγορίθμων, των κινητών και των fakenews, σε ποιο βαθμό θεωρούμε ότι οι συνηθισμένοι άνθρωποι έχουν εντέλει κουλτούρα;

Οτι, πολύ περισσότερο, τα παιδιά που παίζουν videogames, οι υπάλληλοι μπροστά στον υπολογιστή, τα νεαρά ζευγάρια που βλέπουν τα βράδια ταινίες στο Netflix, οι συνταξιούχοι μπροστά στην τηλεόραση, όλοι εμείς σε τελευταία ανάλυση, οργανώνουμε το πεδίο της κουλτούρας μας με κοινωνικούς πόρους, όρους και προϋποθέσεις; Οτι όλοι εμείς διαμορφώνουμε συμπεριφορές και τάσεις, συγκροτούμε κοινότητες, συμμετέχουμε σε συγκρούσεις, καταναλώνουμε προϊόντα, αλλά επίσης δημόσια πολιτισμικά αγαθά, διεκδικούμε πολιτισμικά δικαιώματα και ελευθερίες, που εξαρτώνται από την πολιτισμική πολιτική που ασκείται με περισσότερη ή λιγότερη, αναλόγως, πολιτισμική δικαιοσύνη και αφοσίωση στο δημόσιο συμφέρον.

Οι δεκαπέντε μελέτες για τη λαϊκή και τη δημοφιλή κουλτούρα, όπως είναι ο υπότιτλος του βιβλίου, μας προσφέρουν μια εξαιρετική προσέγγιση αυτού του δυναμικού, αλλά υποτιμημένου κόσμου, τον οποίο όλοι βιώνουμε συμμετέχοντας καθημερινά, πλέκοντας όπως η αράχνη καθένας τον ιστό της πολιτισμικής εμπειρίας μας, επεξεργαζόμενοι αναπαραστάσεις, αναζητώντας και ανταλλάσσοντας νοήματα.

Οι δύο άξιοι επιμελητές ανοίγουν με την εισαγωγή τους το βιβλίο, σκιαγραφώντας τη γενεαλογία των αναλύσεων, μέσα από τις οποίες σημαντικοί διανοητές του 20ού αι., όπως λ.χ. ο Γκράμσι, η Σχολή της Φραγκφούρτης, ο Μπαχτίν, ο Ρ. Ουίλιαμς κ.ά., έχουν προσεγγίσει την κουλτούρα των λαϊκών στρωμάτων σε σύνδεση και με την κοινωνική ιστορία. Διανοητικές τομές, διαφορετικές επιστημονικές αφετηρίες αλλά και διεπιστημονικές συζητήσεις χάραξαν αυτή την πορεία, από την οποία δεν έλειψαν συγκρούσεις και σφοδροί πολιτισμικοί πόλεμοι. Μια αέναη μάχη για την επικράτηση ανάμεσα σε κυρίαρχη και υποτελή κουλτούρα, την περίφημη ηγεμονία.

Το βιβλίο ξεκινά με κείμενα που αναφέρονται σε θέματα του 19ου αι. όπως το δημοτικό τραγούδι, τα λαϊκά αναγνώσματα, η παράδοση και η ιδεολογική επικαιροποίησή της μέσα από το παράδειγμα του Μακρυγιάννη και του Θεόφιλου. Στη συνέχεια διαβάζουμε σχετικά με τις όψεις του εγκλήματος στα λαϊκά μυθιστορήματα των αρχών του 20ού αι., το ρεμπέτικο και το λαϊκό τραγούδι, για να φτάσουμε σε πιο πρόσφατα ζητήματα: σκηνές ροκ, κόμικς, μεταπολεμικά παιδικά και εφηβικά λαϊκά περιοδικά, λαϊκός κινηματογράφος 1950-75, θρίλερ του 1960, τηλεόραση. Μέσα από διαφορετικές αφετηρίες και οπτικές, τα ζητήματα που θέτουν οι συγγραφείς επιτρέπουν να δούμε το εύρος του φάσματος που κατέχει η λαϊκή κουλτούρα, την ιστορικότητα αλλά και την αθόρυβη πλην ισχυρή και ακατανίκητη σημασία της για τη διαμόρφωση των νοοτροπιών και στάσεων στους βαθύτερους κόλπους της κοινωνίας.

Αλλά πώς μπορούμε, εκκινώντας από τα κείμενα, να δούμε τη συνέχεια και το ρόλο τους σε ευρύτερα πεδία δημόσιας πολιτικής; Πώς μπορούμε να επεξεργαστούμε και να αξιοποιήσουμε τις ιδέες και την ερευνητική μεθοδολογία τους για να ανανεώσουμε τις παρεμβάσεις και τα προγράμματα της πολιτικής πολιτισμού που λιμνάζουν;

Το κείμενο του Γρηγόρη Πασχαλίδη που αναφέρεται στις πολλές ζωές του έργου του Richard Hamilton με τίτλο «Τι είναι αυτό που κάνει τα σημερινά σπίτια τόσο διαφορετικά, τόσο ελκυστικά;» αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα προσέγγισης με πυκνή πολιτισμική αξία αλλά και από την οπτική της δημόσιας πολιτικής πολιτισμού. Το έργο είναι ένα κολάζ εικόνων επιλεγμένων από λαϊκά περιοδικά της εποχής και εκτέθηκε στην έκθεση «Αυτό είναι το αύριο» (1956). Αλλά η ανάλυση κάθε στοιχείου του, όπως την τεκμηριώνει συστηματικά ο Πασχαλίδης, από την ηλεκτρική σκούπα ώς το σαλόνι, την τηλεόραση ή την κονσέρβα ζαμπόν, ξετυλίγουν το νήμα που οδηγεί στις βαθύτερες δομικές θεμελιώσεις της αμερικάνικης κοινωνίας, όπως ο ίδιος ο καλλιτέχνης τις ορίζει: ιστορία, ανθρωπότητα, άνδρας, γυναίκα, τηλεόραση, κινηματογράφος, αυτοκίνητα κ.ά.

Ετσι, ένα φαινομενικά ευπρόσιτο pop έργο, εμπεριέχει την αλυσίδα αξιών ενός συγκροτημένου κόσμου επιλεγμένων νοημάτων, που μας οδηγεί να αντιληφθούμε τη δομή αίσθησης της αμερικάνικης κοινωνίας του 1950, μέσα από μια ανθρωπολογική προσέγγιση του πολιτισμού. Αλλά υπό έναν όρο: ότι θα μπορέσουμε από θεατές να γίνουμε συμμέτοχοι, να κατανοήσουμε και να επεξεργαστούμε τα μηνύματα και τη σημειολογία αυτού του κόσμου και όχι να κόψουμε απλώς ένα εισιτήριο ως επισκέπτες στο μουσείο.

Για να γίνει όμως αυτό, για να ανοίξει το έργο και ο καλλιτέχνης διάλογο με συμμέτοχους, ώστε να βιώσουν μαζί τις ανταλλαγές για τη νέα κοινή εμπειρία με όρους λαϊκών πολιτισμικών πρακτικών, χρειάζεται μια δημόσια προγραμματική συνθήκη. Αυτή αφορά την επεξεργασία της ερευνητικής δουλειάς σε στενή σχέση με διεπιστημονικές ομάδες που αναφέρονται στη δημοφιλή κουλτούρα, ώστε να φέρουν στην επιφάνεια και να θέσουν στη διάθεση των καθημερινών ανθρώπων τις άκρες των νημάτων που τους δένουν με τον κόσμο μέσα από συμβολικές διαδρομές. Είναι τα ερευνητικά προγράμματα που μόνα αυτά μπορούν να ανανεώσουν τις ρουτίνες των διαλέξεων, των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, των ξεναγήσεων κ.λπ., ώστε να διευρύνουν πραγματικά το κοινό του πολιτισμού.

Η ιστορία που σχετίζεται με τον πίνακα και την αναδημιουργία του 35 χρόνια μετά από τον ίδιο τον Hamilton (1992), η κινέζικη εκδοχή του μεγάλου κινέζου εικαστικού Hu Youhan (2002), καθώς και η ανάπλαση του Ινδού φωτογράφου Vivek Vilasini (2008), στα οποία αναφέρεται ο Πασχαλίδης, προσφέρονται για ακόμη περισσότερες υποθέσεις εργασίας.

Θα ευχόμουν πραγματικά, όσοι και όσες ευτυχήσετε να διαβάσετε τους «Συνηθισμένους ανθρώπους», να συνεχίσετε με δύο σπουδαία και συμπληρωματικά στο θέμα που συζητάμε βιβλία. Οι «Αφανείς, Κοινωνιολογία των λαϊκών τάξεων στην Ελλάδα», του Ν. Παναγιωτόπουλου, εκδ. Πεδίο 2021, που αφορά τα κρίσιμα δομικά χαρακτηριστικά των λαϊκών τάξεων στα τελευταία 70 χρόνια. Επίσης του ίδιου συγγραφέα «Οι πολίτες μιλούν για την Ελλάδα». Δεν θα το μετανιώσετε!

*Τέως υπουργός Πολιτισμού