Χρονικότητες και όρια στον κόσμο του «νέτιζεν»

Στην υστερο-νεωτερική εποχή μας συνεχώς αναγνωρίζονται σχέσεις μεταξύ όλων σχεδόν των διαστάσεων κάθε εξέλιξης, με τη χρήση νέων αλλά και παλαιότερων ερευνητικών εργαλείων.

Αρχικά μας ενδιαφέρει η έννοια της «χρονικότητας» ως καθοριστικού υπόβαθρου της ανθρώπινης αντίληψης και σύλληψης του κόσμου. Ως χρονικότητα μπορεί να οριστεί κάθε συμβατικά οργανωμένη χρονική δομή. Πλέον κοινό παράδειγμα είναι, π.χ., αυτή που καθορίστηκε εξαρχής από τη φύση (μέρες, εποχές), αργότερα και από την κοινωνία (μεγάλα γεγονότα, θρησκεία κ.λπ.) με μεγάλη βέβαια ιστορική και πολιτισμική ερευνητική αξία.

Εδώ θίγουμε το θέμα φιλοσοφικά με κάποια ανθρωπολογικά στοιχεία στη γενική αφαιρετική τριμερή δομή της χρονικότητας που είναι η διάκριση «παρελθόν - παρόν - μέλλον». Γενικά μιλώντας, πρόκειται για την ιστορικά μακρά φιλοσοφική διερεύνηση του χρόνου που σχετικά αργά (19ος-20ός) συμπληρώθηκε και με την επιστημονική (Φυσική).

Το τρίπτυχο παρελθόν - παρόν - μέλλον βασάνισε ανά τους αιώνες τη φιλοσοφική σκέψη σε συνδυασμό και με άλλες έννοιες, όπως π.χ. το δίπολο «είναι - γίγνεσθαι». Επιγραμματικά, η κλασική φιλοσοφική προβληματική για τις ιδιότητες και σχέσεις των μελών του τρίπτυχου συνίσταται στο ότι, ενώ το παρελθόν και το μέλλον δεν υφίστανται, μπορούν να θεωρηθούν ότι «είναι» με την έννοια ότι το πρώτο δημιουργεί αποτελέσματα στο παρόν, ενώ το μέλλον μπορεί να θεωρηθεί ως η συνεχής πραγμάτωση δυνατοτήτων-πιθανοτήτων που συνιστούν το παρόν (Σαρτρ). Το παρόν διαφέρει από τα άλλα δύο ως εναργές, απόλυτο και είναι το μόνο το οποίο βιώνεται άμεσα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το παρόν εκφράζει τη διαλεκτική σχέση μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος.

Με το παραπάνω ελάχιστο εισαγωγικό προσεγγίζουμε τη νέα συνθήκη που καθιέρωσε ο σύγχρονος εικονικός κυβερνοψηφιακός πολιτισμός που διέπει πλέον όλες σχεδόν τις διαστάσεις του ανθρώπινου βίου. Μέσω του κυβερνοψηφιακού «χώρου», που δεν είναι πραγματικός χώρος, το υποκείμενο ως γνωστόν επικοινωνεί ασώματα, αστραπιαία και διαδρασιακά με κάθε σημείο του πραγματικού χώρου σε μια πρωτόγνωρη συνθήκη «συμμετοχής». Ο νέος παραγωγός (π.χ. ερευνητής κ.λπ.), ο «νέτιζεν» (net-citizen), είναι ο νέος ανθρωπολογικός τύπος.

Η κλιμάκωση των ερευνών στη θεματική αυτή από κάθε επιστημονική και διεπιστημονική οπτική είναι μεγάλη και βέβαια συνεχίζεται. Το κεντρικό θετικό επιχείρημα αυτής της εξέλιξης είναι πάντα η θεαματική αύξηση και βελτίωση των παραγωγικών δυνάμεων σε κάθε τομέα, ενώ για τις παραγωγικές σχέσεις συμβαίνει, ως γνωστόν, ακριβώς το αντίθετο, λόγω της φύσης του κυρίαρχου κοινωνικο-οικονομικού μοντέλου.

Η νέα τριμερής χρονικότητα και οι ταχύτητες του «νέτιζεν» συνεχώς αλλάζουν και βλέπουμε ότι υπερκυριαρχεί το παρόν έναντι των άλλων δυο. Το παρόν δείχνει να αποσυνδέεται συνεχώς από τα «άκρα» του και ο χρόνος μοιάζει να μετατρέπεται σε μια σειραϊκή ακολουθία πολλών παρόντων.

Αποτέλεσμα είναι η συνεχής επίσχνανση της ικανότητας του υποκειμένου να βλέπει τα αποτελέσματα του παρελθόντος στο παρόν και τις δυνατότητες-πιθανότητες που ενέχει το παρόν για το μέλλον, όπως προείπαμε. Με άλλα λόγια, ενισχύεται η αδυναμία να διδαχτεί από το παρελθόν (ιστορία) και από την άλλη να συγκροτήσει «αφηγήσεις» για το μέλλον, που αμφότερα αποτελούν συμπτώματα μη κριτικής σκέψης.

Αυτή η εξέλιξη αφορά και την περίφημη έννοια της «αλλοτρίωσης» με τις γνωστές θεωρήσεις ήδη από τον 19ο αιώνα, που συνεχίστηκαν όλο τον 20ό με πλούτο προσεγγίσεων (Κριτική Σχολή κ.ά.), κυρίως όσον αφορά τις παραγωγικές σχέσεις του κεφαλαιοκρατικού μοντέλου και την κυριαρχία του εργαλειακού χαρακτήρα του ανθρώπινου Λόγου.

Δεχόμαστε εδώ την αλλοτρίωση όχι ουσιοκρατικά, δηλαδή ότι αφορά μια βαθύτερη «αναλλοίωτη» ανθρώπινη ουσία, αλλά όσον αφορά τη σχέση του ανθρώπου π.χ. με τη φύση, την κοινωνία, δηλαδή τους άλλους ανθρώπους, αλλά και τον ίδιο, δηλαδή τη δική του «φύση». Μπορούμε ίσως να προεκτείνουμε την έννοια του «αναλλοίωτου» συμπεριλαμβάνοντας τη σημασία του «ορίου αντοχής».

Στις τρεις περιπτώσεις που διακρίναμε, οι οποίες βέβαια αλληλοεπηρεάζονται, το όριο προσδιορίζεται από τις παρατηρούμενες συνέπειες. Στη σχέση με τη φύση, ήδη έχουμε π.χ. την κλιματική κρίση. Στη σχέση με τον εαυτό μας, έχουμε π.χ. την άκριτη σκέψη, τον «λωτοφαγισμό» (ένα έλασσον σύμπτωμα εδώ είναι π.χ. η παρατηρούμενη «τεχνολογική αμνησία»), ή τη σωματική ακινησία του «νέτιζεν» (που προβλέφθηκε από τον Βιριλιό ήδη από το 1980) κ.ά. Ακριβώς εδώ είναι που παρεμβαίνει πλησίστιος ο τεχνοφουτουρισμός με την τεχνολογική πανάκεια και τους διανθρωπιστικούς ευαγγελισμούς περί post-humanity κ.λπ. (στα οποία έχουμε αναφερθεί σε προηγούμενα κείμενα στην «Εφ.Συν.»).

Οσον αφορά την τρίτη σχέση «άνθρωπος - άλλοι άνθρωποι», αυτή συνδέεται με την προηγούμενη, π.χ. με τον λεγόμενο «αυτισμό» του νέτιζεν, δηλαδή γενικά τον ατομοκεντρισμό με προφανείς τις πολιτικο-ιδεολογικές του προεκτάσεις και συνέπειες.

Κλείνοντας, αναρωτιόμαστε τι μπορούμε να κάνουμε με τις βίαια επιβαλλόμενες επιταχύνσεις και χρονικότητες, τουλάχιστον έως την ιστορική στιγμή που θα μπορέσουν οι κοινωνίες να αναλάβουν οι ίδιες τη μοίρα τους; Ισως κάποιες μικρές αμυντικές επιβραδύνσεις, μικρά χρονικά διαλείμματα αποχής από τον κυβερνοψηφιακό κόσμο είναι εφικτά («κλείσιμο του διακόπτη»). Να επιτρέψουμε έτσι κάποιες ανάσες λειτουργίας της αδρανούσας κριτικής και (ανα-)στοχαστικής σκέψης, όπως π.χ. είχε προτείνει ο Ερικσεν στο καλό βιβλίο του «Η τυραννία της στιγμής».

Είναι φανερό ότι οι νέες χρονικές νόρμες ακολουθούν αιτιακά τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου παγκοσμιοποιημένου νεοφιλελευθερισμού, ο οποίος συνιστά ένα εκρηκτικό μείγμα κοινωνικού δαρβινισμού και ιδεολογίας της ελεύθερης αγοράς (Χάμπερμας). Αυτός είναι που επιβάλλει τη συνεχή επιτάχυνση της οικονομικής μεγέθυνσης, της αποδοτικότητας, της καινοτομίας κτλ.

Με αυτή την οπτική θεωρούμε ότι ερμηνεύεται ολοκληρωμένα και σωστά ο χαρακτήρας της «ανθρωπόκαινου» εποχής μας και επίσης απογυμνώνεται ο δήθεν απόλυτος χαρακτήρας ενός τεχνολογικού ντετερμινισμού με τις δήθεν ανεξέλεγκτες και αναπότρεπτες χρονικότητες και ταχύτητές του.

*Δρ. Φιλοσοφίας, φυσικός