Ενα ντοκιμαντέρ -μάθημα για τον Μεγάλο Αγνωστο

Τριάντα χρόνια μετά τον θάνατό του, ο Νίκος Καρούζος παραμένει ένας ποιητής αναφοράς, αλλά και μια προσωπικότητα που κρατάει καλά κρυμμένα τα μυστικά της. Είναι εύλογο που τρεις νέοι καλλιτέχνες ελκύονται από την περίπτωσή του κι αποφασίζουν το 2012 να αποτελέσει το αντικείμενο της πρώτης τους ταινίας.

Η πορεία προς τον στόχο τους θα διαρκέσει επτά χρόνια και το πόνημά τους με τίτλο «Νίκος Καρούζος, ο Δρόμος για το Εαρ» είναι έτοιμο να συναντήσει το κοινό του στις 26ες Νύχτες Πρεμιέρας, που ξεκινούν σε λίγες μέρες.

Ο σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ Γιάννης Καρπούζης, προερχόμενος από τα εικαστικά, μίλησε για την τριανδρία που δημιούργησε το φιλμ, αποκαλύπτοντας την περιπέτεια μιας τέτοιας παραγωγής στην Ελλάδα.

● Ας ξεκινήσω με αυτό: γιατί ντοκιμαντέρ;

Οταν κόσμος ακούει ντοκιμαντέρ σκέφτεται μία εκπομπή στην τηλεόραση. Εμείς εννοούμε ο, τι δεν είναι μυθοπλασία. Η φόρμα του ντοκιμαντέρ μας επιτρέπει να συνδεθούμε με τα εικαστικά, με τα φιλμ-δοκίμια του Κρις Μαρκέρ, με την αμερικάνικη αβάν γκαρντ, με την ευρωπαϊκή πρωτοπορία του ’30, και να φτιάξουμε τις φόρμες που επιθυμούμε.

Στη μυθοπλασία τα πράγματα είναι τελείως αλλιώς. Κινούνται στο πλαίσιο που ορίζει ο αφηγηματικός κινηματογράφος. Εκεί η δημιουργική ελευθερία είναι δραματικά μικρότερη και αφήνει ελάχιστο περιθώριο για πειραματισμούς.

● Συνεχίζω: γιατί ντοκιμαντέρ για έναν ποιητή;

Η ιδέα ανήκει στον Ηλία Λιατσόπουλο. Ενός από τους τρεις που απαρτίζουμε τη μικρή μας ομάδα, μαζί με τον Ανδρέα Βακαλιό κι εμένα. Με τον Ηλία τελειώσαμε μαζί το Τμήμα Πολιτικών Μηχανικων στο ΕΜΠ. Εκανα τη διπλωματική μου στον μοντερνισμό και στο Bauhaus και ύστερα πήγα στην Καλών Τεχνών. Εκεί γνώρισα τον τρίτο της ομάδας, τον Ανδρέα, και κάναμε μαζί το μεταπτυχιακό των ψηφιακών τεχνών...

Ο Καρούζος έχει πάρει πολύ βάθος στο έργο του Ηλία, είχε πολύ ενδιαφέρουσα ζωή. Είναι ένας μεγάλος ποιητής, ο μεγαλύτερος από αυτούς που δεν είναι τόσο γνωστοί. Είναι εξαιρετικό θέμα για ταινία. Οταν ξεκινήσαμε την ταινία, πριν επτά χρόνια, ήμασταν παιδιά -ακόμα δεν είχαμε τελειώσει τη Σχολή Καλών Τεχνών!

● Γιατί τόσα χρόνια για μια ταινία;

Είχε πολλές δυσκολίες η παραγωγή. Εδώ στην Ελλάδα είναι πολύ δύσκολο να ολοκληρώσεις μια ταινία. Κανείς από τους επίσημους φορείς δεν είναι πολύ πρόθυμος να σε βοηθήσει.

Η αλήθεια είναι ότι ο Καρούζος είναι μία ιδιάζουσα προσωπικότητα. Και λόγω της μοίρας του και λόγω των επιλογών του. Ποιο ήταν το πρώτο που σε κέντρισε;

Πολλές φορές αποσιωπάται το ότι ο Καρούζος είχε πολύ σκληρά πολιτικά βιώματα: ήταν στην ΕΠΟΝ, φυλακίστηκε, παραλίγο να εκτελεστεί από τους Χίτες, πέρασε από φρικτά βασανιστήρια στη Μακρόνησο κι έφυγε από εκεί με ψυχιατρικό φύλλο πορείας. Οπως όλοι ξέρουμε, αυτοί οι άνθρωποι μέχρι τη Μεταπολίτευση πέρασαν δύσκολα πολύ. Αυτές οι εμπειρίες, σε συνδυασμό με μία τρομερή ευαισθησία, με απέραντη φιλομάθεια -γνώριζε φιλοσοφία, αρχαία φιλοσοφία, όλα τα κείμενα της ορθόδοξης γραμματείας, μιλάμε για ένα Πανοπτικόν από γνώσεις!- συνέθεσαν την τόσο ιδιόμορφη προσωπικότητά του. Είναι γνωστό ότι ήταν όλη την ώρα έξω, καθώς είχε έντονη την ανάγκη να είναι μέσα στον κόσμο, στην κοινωνία, ανάμεσα στους ανθρώπους.

Ως άνθρωπος που προέρχεται από τα εικαστικά, γνωρίζεις πως ο τρόπος που σχετίζεται η μορφική διατύπωση με το περιεχόμενο είναι ζήτημα πολύ ουσιαστικό. Είναι σαν, με την παρουσία του Δημήτρη Καταλειφού που έχεις ως αφηγητή στο φιλμ, να επέλεξες να δραματοποιήσεις το ντοκιμαντέρ και ταυτόχρονα να μην το κάνεις.

Δραματοποίηση όχι, δεν θέλαμε. Αυτό που μας ενδιέφερε ήταν ο διάλογος της φόρμας με το θέμα. Η ποίηση του Καρούζου είναι πάρα πολλές φορές ενδογλωσσική, παράλληλα με την υπαρξιακή της διάσταση. Εχει πολλές αναφορές στη γλώσσα ως μέσον, δηλαδή θεματοποιεί τη γλώσσα. Θέλαμε να κάνουμε μία αναλογία πάνω σ’ αυτό. Αντίστοιχα η ταινία έχει έναν ενδοκινηματογραφικό χαρακτήρα, σαν να αφηγείται τον εαυτό της. Αυτό κάνει ο Καταλειφός: ήταν ταυτόχρονα μοντέρ και θεατής της ταινίας. Το δεύτερο που μας πήγε σε αυτή την κατεύθυνση είναι ότι, παραφράζοντας τον Μπένγιαμιν, ο Καρούζος είναι ένας ποιητής την εποχή της τεχνικής αναπαραγωγής. Τον έχουμε σε πολλές μορφές mediality, πολλά είδη οπτικής αναπαράστασης. Υπάρχουν βίντεο, φιλμ, φωτογραφίες του. Ολα αυτά θέλαμε να τα συντάξουμε. Ο Καταλειφός είναι ο μαέστρος, με κάθε κασέτα προτείνει και έναν διαφορετικό τρόπο που τα μέσα παριστάνουν τον κόσμο. Μάλιστα βλέπουμε μία εξέλιξη από τις αρχικές ασπρόμαυρες φωτογραφίες ώς τις τελευταίες βιντεοσκοπημένες συνεντεύξεις.

● Παρόλο που, όπως είπες, υπάρχει αρκετό υλικό για τον Καρούζο, εγώ μόνο μία στιγμή είδα να μιλάει σύγχρονα στον φακό. Αυτό ήταν επιλογή ή ανάγκη;

Και τα δυο. Κυρίως ανάγκη. Δεν έχουμε πάρα πολλές συνεντεύξεις του Καρούζου στην κάμερα. Αντιθέτως, έχουμε πάρα πολλές γραπτές, που έχουν εκδοθεί από τον «Ικαρο». Εκεί φαίνεται πολύ καθαρά το τι άνθρωπος είναι, τι γνώσεις έχει και ποια είναι η άποψή του για τον κόσμο και την εκμετάλλευση του ανθρώπου. Αυτό το υλικό αναγκαστικά έπρεπε να εκφωνήσει ο Καταλειφός. Αλλά είναι σαν ο ίδιος ο Καρούζος να έχει κάποια σχέση με το ηχογράφημα, σαν να τον έλκει η διαδικασία της τεχνικής αναπαραγωγής του λόγου του. Γι’ αυτό και ο αγγλικός τίτλος του ντοκιμαντέρ είναι «Poems on a Tape Recorder». Δεν μπορούσαμε να αποδώσουμε στα αγγλικά το νόημα της λέξης «Εαρ» που έχει και θρησκευτική έννοια.

● Υπάρχει και ένα ακόμη δίπολο ωστόσο: ενώ μέσω του ντοκιμαντέρ, μαθαίνουμε πάρα πολλά πράγματα για έναν, σε μεγάλο βαθμό, άγνωστό μας ποιητή, εν τέλει έχουμε την αίσθηση ότι... αυτός παραμένει άγνωστος.

Είναι πολύ μελαγχολική αυτή η διαπίστωση. Ναι, ισχύει. Ενισχύεται δε και από τη μελοποίηση που έχει κάνει ο Γιάννης Χαρούλης, που προσωπικά με λυτρώνει. Τον εκτιμώ πολύ και λατρεύω την ερμηνεία του. Ο Καρούζος είναι δύσκολα μελοποιήσιμος. Το γεγονός ότι το πέτυχε, περνάει τον στίχο του σε μία πιο κοινωνική παράδοση που δεν απευθύνεται μόνο σε βιβλιοφάγους. Γίνεται λόγια που μπορούν να ακουστούν.

● Επόμενο φιλμικό πρότζεκτ;

Με τον Ανδρέα Βακαλιό μπαίνουμε στα γυρίσματα μιας ταινίας μικρού μήκους με τίτλο «Γιάμα». Αυτός κάνει τη σκηνοθεσία, εγώ την παραγωγή. Είναι μυθοπλασία με ύφος ντοκιμαντέρ. Αναφέρεται στη διάσημη Γερμανίδα, αριστερή ακτιβίστρια και φωτογράφο Μαγκνταλένα Χάουζε.

* Δημοσιογράφος, σκηνοθέτης, μεταφραστής

Παράλληλη κρίση

Ο Γιάννης Καρπούζης ασχολείται και με τη φωτογραφία. Το βασικό του έργο έως τώρα, με τίτλο «Παράλληλη Κρίση» θα κυκλοφορήσει σύντομα ως φωτογραφικό άλμπουμ. «Είναι φωτογραφίες που τραβήχτηκαν κατά τη διάρκεια της κρίσης. Αφορά τη σχέση του ακινητοποιημένου χρόνου της κρίσης με τον ακινητοποιημένο χρόνο της φωτογραφίας. Αυτοί πολλές φορές ταυτίζονται. Η φωτογραφία στην Ελλάδα αποτύπωνε θέματα που ήταν ήδη παγωμένα, εγκλωβισμένα και φυλακισμένα. Δεν τους έκλεβε αυτές τις ιδιότητες όπως κάνει συνήθως, απλά ταυτιζόταν με αυτές» εξηγεί ο ίδιος.

? Το ντοκιμαντέρ «Νίκος Καρούζος, ο Δρόμος για το Εαρ» θα προβληθεί την Πέμπτη 30/9, στις 19:00 στο πλαίσιο του 26ου Φεστιβάλ «Νύχτες Πρεμιέρας».