Βάζουν τα θεμέλια της ζωής

Περιβάλλον και άνθρωπος

Από μονοπάτια ανθικά μπήκα στον κόσμο των επικονιαστών και τις βασιλεύουσες σε αυτόν μέλισσες: αυτές με τον διακριτικό βόμβο, τρανταχτά απούσες από τα μουσεία φυσικής ιστορίας, τις επιστημονικές αναφορές, τα γεμάτα θαυμασμό βλέμματα των ανθρώπων στη χώρα μας. Σε μια φύση που τεκμηριωμένα αποτελεί το πιο θερμό σημείο βιοποικιλότητας στην Ευρώπη, ένα ασύγκριτο hotspot μελισσών!

Οι αριθμοί τους, όπως αποκάλυψε μια συγκριτική πανευρωπαϊκή έρευνά μας πριν από λίγα χρόνια, είναι χωρίς προηγούμενο: στα φρύγανα της Λέσβου μετρήσαμε 1,7 φορές περισσότερα είδη απ' ό,τι στη δεύτερη πλουσιότερη σε μέλισσες περιοχή (Ν. Γερμανία) και 2,8 φορές περισσότερα απ' ό,τι στη φτωχότερη περιοχή (Ουψάλα, Σουηδία).

Η μελισσοποικιλότητα μόνο της Λέσβου -πάνω από 600 είδη- ξεπερνάει εκείνη ολόκληρης της Γερμανίας (550 είδη), συνολικά δε της Ελλάδας υπερσκελίζει τη μελισσοποικιλότητα όλων των χωρών της Μεσογείου, τουλάχιστον της τεκμηριωμένης ευρωπαϊκής: το λιγότερο 1.200 είδη, από τα 2.000 που φιλοξενεί όλη η Ευρώπη και τα 20.000 του πλανήτη.

Και, προς αποφυγήν παρεξηγήσεων, ως μέλισσες, κατά μείζονα λόγο, εννοώ τις αγριομέλισσες, έντομα κυρίως μοναχικά και όχι κοινωνικά, που δεν δημιουργούν αποικίες πολυάριθμων πληθυσμών τύπου κοινής μελιτοπαραγωγού μέλισσας (Apis mellifera), η οποία συνιστά απλώς ένα από τα παραπάνω είδη.

Οι μοναχικές αυτές αγριομέλισσες έχουν περιορισμένο χρόνο δραστηριότητας ως τέλεια έντομα, συνήθως λίγες εβδομάδες· φωλιάζουν μοναχικά, κυρίως στο έδαφος, άλλες σε τρύπες τοίχων, βλαστών, και ξύλων, όπως και σε κενά κελύφη χερσαίων σαλιγκαριών.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο, λοιπόν, ότι η Ελλάδα πλήθει ανθοφόρων φυτών, μιας ποικιλότητας θαυμαστής από συγγραφείς διαφορετικής πένας. Αν και στον εξελικτικό χρόνο τα έντομα προϋπήρξαν των ανθοφόρων φυτών, είναι άτοπο να επιχειρήσουμε τη διερεύνηση της χρονικής πρωτοκαθεδρίας του ρόλου καθενός. Σε κάθε περίπτωση, η ταχεία ειδογένεση (εμφάνιση νέων ειδών μέσω εξέλιξης) τόσο των εντόμων επικονιαστών, όσο και των αγγειόσπερμων, συνέβη ταυτόχρονα τα τελευταία 130-120 εκατομμύρια χρόνια.

Απολιθώματα σε ήλεκτρο (κεχριμπάρι) τεκμηριώνουν αδιάσειστα τη σχέση μεταξύ εντόμων και γυρεοφόρων φυτών εν πολλοίς ως αμοιβαιότητα, μια σχέση που βαίνει επ’ ωφελεία και των δύο εταίρων: των φυτών, που επικονιάζονται και γονιμοποιούνται χωρίς να κατασπαταλούν πολύτιμη γύρη (όπως τα ανεμο-επικονιαζόμενα πεύκα), και των εντόμων, που τρέφονται με την πολύτιμη γύρη, αλλά και με το νέκταρ που τα φυτά παράγουν αποκλειστικά γι’ αυτά!

Μάλιστα, κάποια έντομα τρέφονται αποκλειστικά με γύρη και νέκταρ σε όλες τις φάσεις της ζωής τους, ως λάρβες και τέλεια έντομα. Εδώ ανήκουν όλες οι μέλισσες, η σημαντικότερη συντεχνία εντόμων, συνδεδεμένη με τα άνθη με σχέσεις ζωής! Αλλα πάλι, όπως οι συρφίδες, τρέφονται με γύρη και νέκταρ μόνον ως τέλεια έντομα. Και άλλα, όπως η ετερογενής ομάδα των σκαθαριών, διαθέτουν και ανθόφιλους εκπροσώπους (π.χ. Pygopleurus), αλλά και καταστροφείς ανθέων – ενίοτε επικονιαστές τους. Τέλος, οι γοητευτικές, πλην όχι τόσο αποτελεσματικές πεταλούδες, τουλάχιστον ως επικονιαστές, εξαρτώνται μόνο περιστασιακά από το νέκταρ, γεγονός που τις καθιστά αναξιόπιστες για έναν τέτοιο ρόλο.

Γιατί τόσες μέλισσες στην Ελλάδα;

Η διεθνής βιβλιογραφία, ήδη από τη δεκαετία του 1970, μας γνώρισε τον γενεσιουργό χαρακτήρα της Μεσογείου ως μίας από τις λίγες περιοχές ειδογένεσης μελισσών παγκοσμίως. Μια περιοχή με χαρακτηριστικά που προσιδιάζουν στις απαιτήσεις των μελισσών - και των εντόμων εν γένει: από άποψη κλίματος (ξηρασία, υψηλές θερμοκρασίες), γεωλογίας (ποικιλότητα υποστρωμάτων), γεωγραφίας (απομόνωση νησιωτική και ορεινή), οικολογίας (ποικιλότητα ενδιαιτημάτων και ανθοφόρων φυτών, εποχική βλάστηση).

Ολα τα παραπάνω γίνονται εντονότερα και ποικιλότερα στον ελλαδικό χώρο, όπου, επίσης, η διαθεσιμότητα γυμνού εδάφους για τις εδαφόβιες μέλισσες και υλικών φωλεοποίησης (π.χ. κελύφη σαλιγκαριών, συναφή με τον πανταχού παρόντα ασβεστόλιθο) είναι άφθονη. Τέλος, τα συχνά επεισόδια διαχρονικών διαταραχών, τόσο φυσικών (π.χ. φωτιές), όσο και ανθρωπογενών (βόσκηση, επιφανειακό όργωμα), αποτελούν αυτόχρημα παράγοντες υψηλής ποικιλότητας μελισσών: επειδή αραιώνοντας την ανταγωνιστική προς τα ανθοφόρα φυτά βλάστηση, προσφέρουν στις μέλισσες δυνατότητες φωλιάσματος.

Η σημασία των μελισσών για τη ζωή στον πλανήτη είναι καλά τεκμηριωμένη τόσο με επιστημονικό λόγο, όσο και με λόγιο.

Η ρήση που αποδίδεται στον Αϊνστάιν είναι χαρακτηριστική: «Εάν πεθάνουν οι μέλισσες, ο άνθρωπος θα έχει μόνον τέσσερα χρόνια ζωής…». Η ρήση κυρίως αποδίδεται στη συνεισφορά των μελισσών στην παραγωγή τροφής για τον άνθρωπο, για την οποία οι μέλισσες αποτελούν ακρογωνιαίο λίθο. Ομως, αν τα λόγια πράγματι εκφράστηκαν από στόμα σημαντικού ανθρώπου, όπως αυτός, είμαι σίγουρη ότι εννοούσαν περισσότερα: το ότι η επικονίαση που επιτελούν οι μέλισσες, εκτός από πολύτιμη, υπό την έννοια της οικονομικής απόδοσης, αποτελεί και μιαν ανεκτίμητη οικοσυστημική υπηρεσία που σχετίζεται με την υποστήριξη της τροφικής πυραμίδας και συναφώς τη διατήρηση της βιοποικιλότητας των οικοσυστημάτων. Και κάτι θεμελιωδέστερο: την εγγενή αναπαραγωγή των φυτών, συνεπώς την εξέλιξη της ζωής. Και όλα αυτά αφανώς, χωρίς κρότους, δωρεάν!

Αγνοούμε πολλά για τις μέλισσες της Ελλάδας, τον πραγματικό πλούτο που μας κληροδότησε η φύση, εμπλουτισμένο από τη φιλική για τη βιοποικιλότητα διαχείριση της γης που για χιλιετίες εφάρμοσαν οι πρόγονοί μας.

Ευτυχώς ο πλούτος είναι ακόμη εδώ. Διασωσμένος διαμέσου σοφών γενεών που με παρατήρηση («έτσι έχω καλύτερες ντομάτες, αμύγδαλα, κεράσια») ή καλή τύχη (δεν είχαν εφευρεθεί τα φυτοφάρμακα, η μηχανοκίνηση που εξάλειψε την «άχρηστη» βλάστηση, τα υβρίδια που υπακούν μόνο στο δέλεαρ της χημείας), περιμένει να τον ανακαλύψουμε. Και τις επόμενες γενιές να τον αγαπήσουν άφοβα και με πάθος. Οπως αξίζει σε αυτούς τους διαχρονικούς εραστές των λουλουδιών, στους οποίους στηρίζεται η ζωή μας.

Το έργο LIFE 4 POLLINATORS, που χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και υλοποιείται στη Μεσόγειο (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Σλοβενία, 2019-2023), έχει ακριβώς αυτούς τους στόχους.

Να μεταφέρει με εκλαϊκευμένο τρόπο την ουσιώδη πληροφορία που αφορά την αναγνώριση, τη σημασία και τη διαχείριση των επικονιαστών, κυρίως μελισσών, σε όλους τους πιθανούς ενδιαφερόμενους: αγρότες, μελισσοκόμους, διαχειριστές προστατευόμενων περιοχών, εκπαιδευόμενους όλων των βαθμίδων. Περισσότερο όλων, εστιάζει στην τρυφερή γενιά, η οποία μπορεί να κάνει τη διαφορά στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο του αύριο.

* Η Θεοδώρα Πετανίδου είναι καθηγήτρια Οικολογίας και Οικογεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου