Ο Βενιζέλος θύμα της γρίπης και οι ταβέρνες έκλεισαν

Τα έκτακτα μέτρα για την αντιμετώπιση μιας επιδημίας γρίπης δεν ήρθαν πρώτη φορά στην Ελλάδα με τον κορονοϊό. Τουλάχιστον άλλες τρεις φορές στο παρελθόν προκλήθηκε μεγάλη αναστάτωση και ανησυχία στον πληθυσμό από θανατηφόρες επιδημίες γρίπης.

Η πρώτη φορά ήταν τον βαρύ χειμώνα του 1889-90, η δεύτερη στο τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου το 1918 και η τρίτη, η συγκριτικά πιο «ήπια», το 1931, οπότε έπεσαν στο… κρεβάτι ο τότε πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, το…. μισό υπουργικό συμβούλιο και πολλοί βουλευτές, με αποτέλεσμα να κλείσει για μία εβδομάδα ακόμα και η Βουλή!

Ανατρέχοντας στις εφημερίδες της εποχής διαπιστώνει κανείς ότι τα μέτρα που υποδεικνύονταν για την προστασία του πληθυσμού ήταν σε γενικές γραμμές παρόμοια με τα σημερινά (ατομική καθαριότητα, απομόνωση -κατά το δυνατόν- του ασθενούς, αποφυγή του συνωστισμού κ.λπ.).

Ωστόσο οι κυβερνήσεις Βενιζέλου τόσο το 1918 όσο και το 1931, σε αντίθεση με τη σημερινή που απαγόρευσε την πραγματοποίηση των αποκριάτικων εκδηλώσεων, απέφυγαν τη λήψη ακραίων μέτρων κλεισίματος χώρων διασκέδασης (κινηματογράφοι, θέατρα, ταβέρνες, καφενεία), για να μη χάσει τη δουλειά του μεγάλος αριθμός εργαζομένων σε περιόδους κρίσης, και περιορίστηκαν σε προληπτικά μέτρα (απολυμάνσεις, αερισμούς αιθουσών, περιορισμός εισιτηρίων κ.ά.).

Οι κομπογιαννίτες

Ειδικά για τις ταβέρνες όμως χρειάστηκε το 1918 ν’ απαγορευτεί η λειτουργία τους μετά τις 9 το βράδυ. Αυτό έγινε διότι, ενώ οι γιατροί συνιστούσαν αποχή από την κατανάλωση οινοπνεύματος, καθημερινά όλο και περισσότερος κόσμος πήγαινε στις ταβέρνες για να πίνει ρετσίνα και να τρώει σκόρδα (!), τα οποία κάποιοι «κομπογιαννίτες» παρουσίαζαν ως θαυματουργό φάρμακο κατά της γρίπης.

«Τα σκόρδα, το ούζο και τα άλλα γιατροσόφια ως προληπτικά μέτρα κατά της γρίπης είναι κωμικά» ανέφερε χαρακτηριστικά ανακοίνωση του Ιατροσυνεδρίου, ενός συμβουλευτικού οργάνου που λειτούργησε για πολλά χρόνια, η οποία δημοσιεύτηκε στις 17 Οκτωβρίου 1918 στις εφημερίδες της εποχής.

Λίγες μέρες αργότερα το Ιατροσυνέδριο εξέδιδε ανακοίνωση για να σταματήσει η χορήγηση υδράργυρου σε ασθενείς!

Ομως, παρά τις επίσημες ανακοινώσεις, η αμάθεια της μεγάλης πλειονότητας του λαού σε συνδυασμό με την τάση των κυβερνήσεων να υποβαθμίζουν τον κίνδυνο αποκρύπτοντας τα πραγματικά γεγονότα, δημιουργούσε πρόσφορο έδαφος δράσης σε διάφορους οι οποίοι έβρισκαν ευκαιρία να διαφημίζουν «φοβερά και τρομερά» φάρμακα κατά της γρίπης.

Αυτές οι περίεργες διαφημίσεις εμφανίζονται ακόμα και στις εφημερίδες του 1890, οπότε διαβάζουμε για μια «θαυματουργή» αυτοσχέδια αλοιφή από λιωμένο κερί και ελαιόλαδο, με την οποία κάνει ο ασθενής εντριβή και στη συνέχεια συνιστάται να πάρει καθαρτικό για να φύγει το μικρόβιο(!) (εφ. «Ακρόπολις» φ.4.1.1890).

Στις άλλες επιδημίες διαβάζουμε διαφημίσεις για «θαυματουργές» αλοιφές, παστίλιες, αφεψήματα, όπως κάποιο που ονομαζόταν «Καταπότια Πίνκ» και πωλούνταν προς 30 δραχμές το κάθε κουτί, αλλά και για τις ευεργετικές δυνατότητες του γνωστού κρασιού Μαυροδάφνη στην προστασία του οργανισμού από τη γρίπη!

Τέλος, στα αξιοσημείωτα εκείνων των χρόνων ήταν η ενεργή ανάμειξη τουλάχιστον των μεγάλων δήμων στην αντιμετώπιση του προβλήματος, με διαρκή ενημέρωση των πολιτών, έκτακτα μέτρα καθαριότητας και ειδικά στην Αθήνα του 1918 την πρόσληψη 16 ιδιωτών γιατρών για την παροχή υπηρεσιών σε άπορους δημότες.

Οι γιατροί, με εντολή του δημάρχου Αθηναίων Σπύρου Πάτση, επισκέπτονταν τους ασθενείς στα σπίτια τους και αφού βεβαίωναν την οικονομική αδυναμία τους, αγοράζονταν τα αναγκαία φάρμακα με έξοδα του δήμου.

Ας δούμε όμως τα βασικά στοιχεία της καθεμιάς από τις παραπάνω επιδημίες.

Η επιδημία του 1889-1890: ήταν μια θανατηφόρα επιδημία γρίπης που εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο, μολύνοντας εκατομμύρια ανθρώπους και προκαλώντας πολλούς θανάτους.

Επίσημα στοιχεία για την Ελλάδα δεν υπάρχουν. Ωστόσο από έκθεση του δημοτικού ιατρού Προκόπη Πιττάκη στον τότε δήμαρχο Αθηναίων, Τιμολέοντα Φιλήμονα, φαίνεται ότι η επιδημία της «ινφλουέντσας», όπως την έλεγαν, ενέσκηψε το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Δεκεμβρίου του 1889 και αποδόθηκε στην έκτακτη δριμύτητα του ψύχους «και του ορμητικού ανέμου του επερχομένου εκ της χιονοσκεπούς Πάρνηθος».

Επίσης ο δημοτικός ιατρός Β. Τζούνας στα χωριά -τότε- των Αθηνών, Αμαρούσιον και Κηφισιά, ανέφερε πως «συνέβησαν μερικά κρούσματα ινφλουέντσας μετ’ ελαφρών συμπτωμάτων». Σε αυτό το διάστημα αυξήθηκαν οι θάνατοι στην Αθήνα και ανήλθαν σε 120, κυρίως από πνευμονίες και βρογχίτιδες. Τις επόμενες μέρες η αύξηση των κρουσμάτων παρέλυσε την Αθήνα και τον Πειραιά.

Η επιδημία φούντωσε

Πολλά εργοστάσια στον Πειραιά διέκοψαν τη λειτουργία τους, οι μισοί άντρες της Αστυνομίας ασθένησαν και χρειάστηκε να εκτελέσουν αστυνομικά καθήκοντα 30 οπλίτες και 6 αγροφύλακες, ενώ αναβλήθηκαν οι συνεδριάσεις των Δημοτικών Συμβουλίων Αθήνας και Πειραιά. Μεγάλο πρόβλημα παρουσιάστηκε και σε στρατιωτικές μονάδες.

Παρότι ο Δήμος Αθηναίων προσπαθούσε να εμφανίζεται καθησυχαστικός, η κατάσταση χειροτέρευε μέρα με τη μέρα. Ετσι στις 11 Ιανουαρίου διαβάζουμε στην εφημερίδα «Ακρόπολις» ότι κάθε σπίτι έχει έναν ή και περισσότερους ασθενείς, ενώ και τα νοσοκομεία των Αθηνών ήταν γεμάτα.

Δύο μέρες αργότερα η εφημερίδα «Αιών» έγραφε ότι ο αριθμός των θανάτων έχει αυξηθεί υπερβολικά και αντί του συνήθως μέσου όρου των 5 μέχρι 6 νεκρών την ημέρα, τις τελευταίες μέρες έφτασε να πεθάνουν και 38 άτομα σε μία μέρα.

Συνολικά εκείνον τον μαύρο Ιανουάριο πέθαναν στην Αθήνα 478 άτομα, σχεδόν οι μισοί (262) ηλικίας έως 7 ετών και τον Φεβρουάριο 331, οι περισσότεροι «λόγω του ψύχους».

Αυτή η κατάσταση προκάλεσε πολλά προβλήματα στο νεκροταφείο, με αποτέλεσμα σε πολλές κηδείες να υπάρξουν προβλήματα «εκ της συρροής της πολλής εργασίας». Ετσι η δημοτική αρχή επέτρεψε στους φτωχούς να τελέσουν κηδείες χωρίς να καταβάλουν δικαιώματα παραχωρώντας δωρεάν τον τάφο, χωρίς δηλαδή να καταβληθούν οι 3 δραχμές που αντιστοιχούσαν στα δικαιώματα του δήμου.

Ανάλογη μακάβρια κατάσταση επικράτησε και στην επιδημία του 1918-19, οπότε στις εσωτερικές σελίδες των εφημερίδων άρχισαν να εμφανίζονται ειδοποιήσεις για άνοιγμα καταστημάτων κηδειών σε διάφορες περιοχές, ακόμα και στο Σύνταγμα!

Σε εφημερίδα διαβάζουμε και την κωμικοτραγική δήλωση ενός αρτοποιού, που αποφάσισε να αλλάξει επάγγελμα «κατόπιν υποδείξεων αγαπητών μου φίλων συγγενών αποθανόντων προσφιλών των νεκρών» και να ανοίξει φερετροποιείο (γραφείο κηδειών) κοντά στο Α' Νεκροταφείο Αθηνών και «υπόσχομαι να τους εξυπηρετήσω μετά της αυτής προθυμίας…»

Πολλές ακόμα ήταν οι δημοσιεύσεις για προσφορές εργασίας για κατασκευή φέρετρων, ανορύξεως τάφων και τυπογραφείων για εκτύπωση αγγελτηρίων.

Μέσα σε αυτή τη μακάβρια πλειοδοσία ο δήμος ανακοίνωσε ότι αναγκάζεται να επεκτείνει το Α' Νεκροταφείο προς τη νότια και την ανατολική πλευρά και ότι αυτό θα είναι ανοιχτό όλη τη νύχτα. Τότε για πρώτη φορά, με εντολή της Αστυνομίας ορίστηκε ότι τα φέρετρα θα ήταν σκεπασμένα.

Η επιδημία του 1918-19: παρότι οι παραπάνω περιγραφές φαντάζουν μακάβριες, ωστόσο είναι οι μόνες που αποτυπώνουν τη δύσκολη κατάσταση η οποία επικράτησε με την πανδημία της Ισπανικής Γρίπης, διότι η λογοκρισία της εποχής λόγω της εμπόλεμης κατάστασης δεν επέτρεπε αναλυτικότερα ρεπορτάζ. Οι εφημερίδες της εποχής περιορίζονταν στις επίσημες ανακοινώσεις και μόνο στις εσωτερικές σελίδες από τις αγγελίες και τις άλλες δημοσιεύσεις εξάγονται ασφαλέστερα συμπεράσματα.

Ωστόσο τώρα πια γνωρίζουμε ότι η επιδημία έφτασε στις αρχές Οκτωβρίου του 1918 στην Αθήνα από πόλεις της Δυτικής Μακεδονίας, όπου εμφανίστηκαν περίπου 40 κρούσματα. Παρότι δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία από δημοσιεύματα εφημερίδων φαίνεται ότι οι νεκροί στην Αθήνα ανήλθαν σε 597, τον Νοέμβριο σε 650 και τον Δεκέμβριο, οπότε άρχισε να παρουσιάζει η επιδημία ύφεση, 259.

Σύμφωνα με στοιχεία που παρουσιάστηκαν στη Βουλή (9.12), ειδικά στον στρατό είχαν ασθενήσει τον Οκτώβριο από γρίπη 1.522 στρατιώτες και πέθαναν 510, ενώ τον Νοέμβριο προσεβλήθησαν 367 και πέθαναν 25.

Στο εξωτερικό τα θύματα της γρίπης ήταν πάρα πολλά. Υπολογίζεται ότι πάνω από 75 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους από αυτή την πανδημία, πολλοί περισσότεροι από τα θύματα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.

Στο πλαίσιο των μέτρων που ελήφθησαν έκλεισαν για πολλές μέρες τα σχολεία και υπήρξαν περιορισμοί στη λειτουργία των κινηματογράφων, που υποχρεώθηκαν να κάνουν διάλειμμα 15 λεπτών ανάμεσα στην έναρξη των προβολών για να αερίζεται η αίθουσα και να μην εκδίδουν μεγάλο αριθμό εισιτηρίων. Επίσης περιορίστηκε η λειτουργία των θεάτρων, που στεγάζονταν με τέντα ενώ για την αποφυγή του συνωστισμού ο ηλεκτρικός σιδηρόδρομος Αθηνών-Πειραιώς πύκνωσε τα δρομολόγιά του με συχνότητα ανά 10 λεπτά της ώρας.

Η επιδημία 1931: για τη συγκεκριμένη επιδημία τα στοιχεία είναι περιορισμένα, ωστόσο δείχνουν ότι η θνησιμότητα δεν ήταν πολύ μεγάλη.

Παρ' όλα αυτά φαίνεται ότι εξαπλώθηκε πολύ γρήγορα το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Ιανουαρίου του 1931. Το υπουργείο Υγιεινής προσπάθησε να υποβαθμίσει το γεγονός. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ τα κρούσματα στην Αθήνα πλήθαιναν, ο υπουργός Υγείας, Παπάς, ανακοίνωνε (εφ. «Ακρόπολις» φ. 22.1.1931) ότι «μέχρι στιγμής δεν υπάρχει επιδημία γρίπης, όπως κακώς γράφεται». Την ίδια ώρα αρχίζουν να καταγράφονται και θανατηφόρα κρούσματα, ενώ έξι μέρες αργότερα ο υπουργός Παιδείας και μετέπειτα πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου αποφασίζει να κλείσουν τα σχολεία της Αθήνας και του Πειραιά και όσων άλλων πόλεων παρουσιάζουν αυξημένα κρούσματα.

Την ίδια μέρα με το κλείσιμο των σχολείων ανακοινώνεται και το κλείσιμο των θεάτρων, κινηματογράφων κ.λπ., αλλά μέσα σε λίγες ώρες ανακαλείται το συγκεκριμένο μέτρο λόγω ψυχραιμότερων σκέψεων με το επίσημο σκεπτικό ότι ο καθένας μπορεί από μόνος του να αποφεύγει τους κλειστούς χώρους.

Ακόμα κλείνει για μία εβδομάδα η Βουλή, ενώ από τα πολλά κρούσματα δημιουργούνται προβλήματα και στις επικοινωνίες. Αιτία ότι το ένα τρίτο των τηλεφωνητριών της τηλεφωνικής υπηρεσίας δεν βρίσκεται στις θέσεις του και δεν μπορούν να εξυπηρετούνται οι συνδέσεις, που τότε γίνονταν μέσω κέντρου.