Χριστιανισμός και αντισημιτισμός

Μπορεί ένας άνθρωπος της πίστης να είναι ταυτόχρονα και κριτικός διανοούμενος, που υπηρετεί την αλήθεια και τον ορθό λόγο με αυτονομία σκέψης ανεπηρέαστη από κάθε είδους θρησκευτικό δογματισμό; Η περίπτωση του Σταύρου Ζουμπουλάκη επιβεβαιώνει ότι αυτός ο σπάνιος, εξαιρετικά απαιτητικός και δύσκολος συνδυασμός είναι εφικτός. Το διαπιστώνουμε γι’ άλλη μια φορά διαβάζοντας το τελευταίο βιβλίο του με τίτλο «Ασπονδοι αδελφοί. Εβραίοι, Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι» (Εκδόσεις Πατάκη 2019).

Ο Ζουμπουλάκης εξετάζει εδώ τη θρησκευτική μισαλλοδοξία που χαρακτηρίζει τις σχέσεις ανάμεσα στους τρεις μονοθεϊσμούς και αφιερώνει πολλές σελίδες στον χριστιανικό αντιιουδαϊσμό και αντισημιτισμό. Φωτίζει έτσι το γεγονός ότι ο χριστιανισμός αποτέλεσε ιστορικά τη βαθύτερη και αστείρευτη πηγή του αντιεβραϊκού μίσους. Επισημαίνει μάλιστα τη στενή σχέση που συνδέει τον θρησκευτικό αντιιουδαϊσμό με τον ναζιστικό φυλετικό αντισημιτισμό. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι το Ολοκαύτωμα ήταν η μοιραία και αναπόφευκτη κατάληξη της διαιώνιας χριστιανικής εχθρότητας προς τον ιουδαϊσμό.

Υπάρχουν άλλωστε πρόδηλες και ουσιώδεις διαφορές ανάμεσα στον παραδοσιακό χριστιανικό αντιιουδαϊσμό, που εμπνέεται από θεολογικά κίνητρα και αποβλέπει στον προσηλυτισμό των Εβραίων, και στον ναζιστικό φυλετικό αντισημιτισμό, που εκδηλώνεται ως ρατσιστική ιδεολογία, βασιζόμενη σε ψευτοεπιστημονικές βιολογικές αντιλήψεις και επιδιώκει τελικά τη φυσική εξόντωση και εκμηδένιση του εβραϊκού στοιχείου. Ο πρώτος αναφέρεται στη θρησκεία και την πίστη. Ο δεύτερος, στη φυλή και στο αίμα. Στον ναζισμό εξάλλου επικρατούσαν ιδέες παγανιστικής προέλευσης, ιδέες αντιχριστιανικές.

Γεγονός παραμένει ωστόσο ότι ο χριστιανικός αντιιδουαϊσμός ευθύνεται για τη συκοφάντηση και τη δαιμονοποίηση των Εβραίων, οι οποίοι κατηγορήθηκαν κατά καιρούς όχι μόνο για όλες τις μάστιγες που έπλητταν τη χριστιανοσύνη, όπως ήταν π.χ. οι επιδημίες πανούκλας και χολέρας, αλλά και για φρικαλέες ιεροσυλίες, για θυσίες παιδιών των χριστιανών κατά το εβραϊκό Πάσχα, για βεβήλωση της Μετάληψης κ.ο.κ.

Η θεολογική απόρριψη του θεοκτόνου λαού συνοδεύτηκε από τον στιγματισμό, την απομόνωση, την περιθωριοποίηση και την γκετοποίησή του, αλλά και από φοβερούς διωγμούς και σφαγές των Εβραίων. Ορθά επομένως ο Ζουμπουλάκης σημειώνει: «Οσο και αν ο θρησκευτικός αντιιδουαϊσμός και ο αντισημιτισμός είναι διακριτά φαινόμενα, σχετίζονται ωστόσο στενά μεταξύ τους. Ο πρώτος έθρεψε τον δεύτερο, γι’ αυτό άλλωστε και η μετακίνηση από τον έναν στον άλλον είναι εύκολη».

Ετσι εξηγείται και το γεγονός ότι υπήρξαν πολλοί θεολόγοι, κληρικοί και απλοί πιστοί που στήριξαν τον ναζισμό και τον φασισμό στη Γερμανία, την Ιταλία και αλλού. Ερμηνεύοντας τη στήριξη που παρείχαν στον ναζισμό σπουδαίοι Γερμανοί θεολόγοι, προτεστάντες και καθολικοί, ο Ζουμπουλάκης εντοπίζει την αιτία στη «βαθιά αντινεωτερική στάση τους». Σημειώνει χαρακτηριστικά: «Θεωρούν όλοι τους τη νεωτερικότητα και τον πνευματικό πυρήνα της, τον Διαφωτισμό, πηγή του υλισμού, του αθεϊσμού, της εκκοσμίκευσης». Αυτή η φοβική και συνολική απόρριψη της νεωτερικότητας, σε συνδυασμό με τον εθνικισμό τους, θα τους οδηγήσει στην αποτρόπαιη επιλογή της ενεργού υποστήριξης του ναζισμού.

Αξίζει ίσως να προσθέσουμε ότι αυτή η στάση, που ερμηνεύει τη νεωτερικότητα ως μεγάλο εχθρό της χριστιανοσύνης, απλώνει τις ρίζες της στον 18ο αιώνα. Μετά το 1789, ορισμένοι τομείς του χριστιανικού κόσμου βιώνουν την ανατροπή της παραδοσιακής κοινωνίας σαν μια διατάραξη της τάξης του κόσμου που συντελείται από τις δυνάμεις του κακού, σαν μια γιγάντια αντιχριστιανική συνωμοσία οργανωμένη από τους Εβραίους. Επικρατεί μια θεολογικού χαρακτήρα συνωμοσιολογική ερμηνεία της νεωτερικότητας, που αντανακλάται έπειτα στα «Πρωτόκολλα των σοφών της Σιών» και στη συνέχεια στη ρητορική του ναζισμού.

Οι Εβραίοι, οι οποίοι υποτίθεται ότι κινούν πάντοτε τα νήματα από το παρασκήνιο, κατηγορούνται ότι είναι οι κύριοι αρχιτέκτονες ή, σε κάθε περίπτωση, οι περισσότερο ωφελημένοι της αστικής επανάστασης. Και στο εξής υποδεικνύονται ως οι κρυφοί εμπνευστές και υποκινητές των μασονικών συνωμοσιών, των «αντιχριστιανικών» πολιτικών των φιλελεύθερων κυβερνήσεων ή ακόμη και των βίαιων προλεταριακών διαμαρτυριών που οργάνωναν οι σοσιαλιστές.

Ο Ζουμπουλάκης ανιχνεύει τις ρίζες του χριστιανικού αντιιδουαϊσμού και τις εντοπίζει στον ίδιο τον πυρήνα της χριστιανικής διδασκαλίας, στην Καινή Διαθήκη. Το ιδρυτικό κείμενο του χριστιανισμού καταδικάζει τους Εβραίους ως θεοκτόνους. Τους αποδίδει δηλαδή την ευθύνη για το φοβερότερο έγκλημα, γεγονός που θέτει ένα κρίσιμο θεολογικό ερώτημα, ένα ερώτημα που δύσκολα μπορεί να απαντηθεί, και από ορισμένους πιστούς, όπως ο συγγραφέας μας, χαρακτηρίζεται «τραγικό».

Στα Ευαγγέλια και στις Επιστολές του Παύλου οι Εβραίοι αποδοκιμάζονται σαν αρνητές του Θεού. Στη συνέχεια, μια ολόκληρη χριστιανική γραμματεία διαιωνίζει τον λόγο του αντιεβραϊκού μίσους. Γράφει σχετικά με αυτήν ο Ζουμπουλάκης: «Δεν αντέχεις σήμερα να διαβάζεις αυτά τα κείμενα, πολλώ μάλλον όταν δεν είναι γραμμένα από μικρονοϊκούς και παραλοϊσμένους, αλλά από τα υψηλότερα αναστήματα της χριστιανικής σκέψης (Αμβρόσιος, Αυγουστίνος, Χρυσόστομος, Γρηγόριος Νύσσης, Ισίδωρος Σεβίλλης, Λούθηρος, Καλβίνος και πλήθος άλλοι)».

Τι είναι όμως αυτό που χώρισε τα τέκνα του Αβραάμ προκαλώντας τόσο σφοδρή εχθρότητα και μισαλλοδοξία; Εβραίοι και χριστιανοί μοιράζονται μια κοινή πνευματική κληρονομιά, την οποία βέβαια ερμηνεύουν και διαχειρίζονται με διαφορετικό τρόπο. Ο χριστιανισμός γεννήθηκε στους κόλπους του εβραϊσμού. Ο Ιησούς ήταν Εβραίος, αλλά και οι Απόστολοι και οι πρώτοι χριστιανοί ήταν Εβραίοι. Οι Εβραίοι ωστόσο, με τη δική τους θεολογία, αποτελούν μια πρόκληση για τη χριστιανική ερμηνεία της Βίβλου. Υπάρχει επιπλέον μια ασυμμετρία, θα λέγαμε, στη θρησκευτική αυτοσυνείδηση χριστιανισμού και ιουδαϊσμού. Ενώ δηλαδή ο ιουδαϊσμός δεν χρειάζεται τον χριστιανισμό για τη θεολογική αυτοσυνειδησία του, ο χριστιανισμός αντίθετα χρειάζεται τον εβραϊσμό, στον βαθμό που αυτός αποτελεί την ιστορική και πνευματική του «ρίζα». Κι αυτό γιατί ο χριστιανισμός δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη Βίβλο και τις εβραϊκές γραφές, που αποτελούν τον θεολογικό τόπο της μεσσιανικής ελπίδας.

Πολλοί χριστιανοί τείνουν σήμερα να παραγνωρίζουν ότι οι Εβραίοι δεν είναι πλέον εκείνοι της Παλαιάς Διαθήκης, αλλά αποτελούν μια θρησκευτική κοινότητα διαπλασμένη σε μεγάλο βαθμό από το Ταλμούδ και την ερμηνευτική του. Η εβραϊκή διαφορά, που επί αιώνες δαιμονοποιήθηκε προμηθεύοντας το πρόσχημα για διακρίσεις και διωγμούς, παραμένει και σήμερα όπως και στο παρελθόν ανεξάλειπτη, διατηρώντας με ζήλο την ιδιαίτερη φυσιογνωμία και ταυτότητά της. Είναι επομένως φυσικό ανάμεσα στον χριστιανισμό και τον ιουδαϊσμό, ανάμεσα δηλαδή σε δύο αυτόνομες θρησκείες που ερμηνεύουν διαφορετικά τη Βίβλο, να υπάρχουν τριβές, εντάσεις και συγκρούσεις.

Ο Ζουμπουλάκης δηλώνει «απόλυτα αντίθετος σε κάθε πνεύμα ειρηνισμού και αρμονικής συνύπαρξης των ιδεών και των θρησκειών, που εξαφανίζει τις διαφορές και τις εντάσεις… Αρκεί αυτή η αντιφορά να μην προσφεύγει στη βία, να είναι αναίμακτη». Και προσθέτει: «Αυτό το εγγυάται κυρίως η δημοκρατία». Μετά το Αουσβιτς και το Ολοκαύτωμα, η στάση των δυτικών χριστιανικών Εκκλησιών έναντι των Εβραίων και της ιουδαϊκής θρησκείας άρχισε να αλλάζει. Προτεστάντες και καθολικοί αποδοκιμάζουν τον αντισημιτισμό και τα κηρύγματα του αντιεβραϊκού μίσους. Οι προτεστάντες αναθεωρούν επίσημα τη στάση τους από το 1950, ενώ οι καθολικοί το 1965.

Οι Εβραίοι απαλλάσσονται από την κατηγορία της θεοκτονίας και παύουν να θεωρούνται καταραμένος λαός. Σύμφωνα μάλιστα με τη Διακήρυξη που ψήφισε η Β’ Βατικανή σύνοδος, είναι «λίαν αγαπητοί στον Θεό». Δυστυχώς όμως στην Ορθόδοξη Εκκλησία η κριτική και αυτοκριτική διαδικασία δεν έχει καν αρχίσει. «Η φρικτή είδηση της εξόντωσης των Εβραίων στο Αουσβιτς δεν έχει φτάσει ακόμη στα αυτιά της», σημειώνει με πικρή ειρωνεία ο Ζουμπουλάκης. Στην ελληνική Ορθοδοξία εξακολουθεί να διαδίδεται, να κυριαρχεί και να θεριεύει ένας θεολογικά ακατέργαστος, χοντροκομμένος, λαϊκός, στερεοτυπικός και συνωμοσιολογικός αντισημιτισμός.

Ο Ζουμπουλάκης επισημαίνει τέσσερις βασικούς λόγους που εξηγούν αυτή τη σκοταδιστική τύφλωση, η οποία εμποδίζει την Ορθόδοξη Εκκλησία να αναθεωρήσει τη στάση της. Πρώτον, ως εθνοκρατικός θεσμός η ελληνική Ορθοδοξία διακατέχεται από μια εθνικιστική ιδεολογία, που την οδηγεί να βλέπει παντού εχθρούς. Δεύτερον, η Ορθόδοξη Εκκλησία, όντας κλειστή έναντι της εχθρικής Δύσης και των δυτικών Εκκλησιών, δεν συμμετέχει, ούτε καν παρακολουθεί την τεράστια συζήτηση που διεξάγεται εδώ και δεκαετίες στους κόλπους των προτεσταντών και των καθολικών για το εβραϊκό ζήτημα και τον αντισημιτισμό. Τρίτον, ο πολιτιστικός αντιδυτικισμός της Ορθοδοξίας συνοδεύεται από μια αντιδιανοούμενη στάση, με αποτέλεσμα ένα τεράστιο μορφωτικό έλλειμμα της εκκλησιαστικής ιεραρχίας σε όλες τις βαθμίδες της.

Τέλος, στην ελληνική Εκκλησία απουσιάζει εντελώς η διάθεση για αναστοχασμό και αυτοκριτική, ακόμη και για το ίδιο το πρόσφατο παρελθόν της, για το γεγονός –όπως γράφει ο Ζουμπουλάκης– ότι αποτέλεσε μηχανισμό του μετεμφυλιακού αντικομμουνιστικού αυταρχικού κράτους ή για την αγαστή συνεργασία της με τη δικτατορία του 1967.

Θα πρέπει άραγε να συμπεράνουμε ότι το ευαγγελικό μήνυμα της αγάπης δεν θα μπορέσει ποτέ να ακουστεί μέσα στον εκκωφαντικό θόρυβο που προκαλεί ο επαναλαμβανόμενος λόγος του μισαλλόδοξου φανατισμού; Το φωτεινό παράδειγμα εκείνων των χριστιανών που, διακινδυνεύοντας την ίδια τη ζωή τους, προσέφεραν καταφύγιο και προστασία σε διωκόμενους Εβραίους διατηρεί ζωντανή την ελπίδα ότι το αντιεβραϊκό μίσος δεν έχει μολύνει όλες τις ψυχές, ότι το κακό μπορεί να ηττηθεί.

«Ο άνθρωπος της πίστης –γράφει ο Ζουμπουλάκης– ξέρει ότι απέναντι στο κακό δεν υπάρχει καμιά εγγύηση, έξω από την ανθρώπινη συνείδηση, το πιο λεπτό, εύθραυστο μα και ανθεκτικό πράγμα που υπάρχει στον κόσμο. Εξω από τη συνείδηση αυτή καμιά φιλοσοφία, καμιά πολιτική σωτηριολογία και καμιά θρησκεία δεν μπορούν να κρατήσουν τη χρυσή κλωστή που χωρίζει τον άνθρωπο από το κτήνος να μην κοπεί». Προκειμένου το κακό να ξεριζωθεί για πάντα ή τουλάχιστον να μην ξαναγεννηθεί με τις βάρβαρες μορφές που πήρε στους περασμένους αιώνες, είναι αναγκαίο να εφαρμοστεί ένα είδος «οικολογίας της χριστιανικής συνείδησης».

Αυτόν τον ευγενικό σκοπό υπηρετεί, νομίζω, το βιβλίο του Ζουμπουλάκη. Ενα βιβλίο που συνδυάζει εκφραστική δύναμη και απλότητα με στοχαστικό βάθος και σπάνια ευθυκρισία. Ο συγγραφέας του μιλάει εδώ με ασυνήθιστη διανοητική τόλμη και εντιμότητα, με ελευθεροφροσύνη και ανεξαρτησία κρίσης, για μια «σκοτεινή πλευρά της χριστιανικής Εκκλησίας», στην οποία και ο ίδιος ανήκει. Οι δεσμοί του με τη θρησκευτική του κοινότητα δεν τον οδηγούν στην ευθυγράμμιση με την κυρίαρχη ορθοδοξία. Αντί για την πειθήνια προσαρμογή και τη νομιμοφροσύνη, επιλέγει το κριτήριο της αλήθειας και της δικαιοσύνης. Αντί για τον συμβιβασμό και τα μισόλογα, επιλέγει τη διαφωνία και την ανοιχτή αντιπαράθεση, με πιθανό τίμημα τη σχετική μοναξιά.

Μια από τις συνηθέστερες αδυναμίες πολλών διανοουμένων είναι η τάση τους να επικρίνουν αυστηρά τις αντίπαλες ιδεολογίες και την ίδια στιγμή να αποσιωπούν ή και να δικαιολογούν όλες τις αρνητικές πλευρές του δικού τους ιδεολογικού ή θρησκευτικού «πιστεύω». Εκείνοι μάλιστα που πιστεύουν σε έναν Θεό κατά κανόνα αναζητούν και βρίσκουν όλους τους δαίμονες στην αντίπαλη πλευρά.

Ο Ζουμπουλάκης αντίθετα δεν θυσιάζει το κριτικό του πνεύμα στον βωμό της πίστης του. Και γι’ αυτό επιλέγει να θέτει ενοχλητικά ερωτήματα, να αντιλέγει, να αναζητάει την αλήθεια ακόμη και όταν γνωρίζει ότι θα δυσαρεστηθούν πολλοί ομόθρησκοί του. Αυτές οι αρετές –και άλλες– καθιστούν το βιβλίο του ένα υψηλό υπόδειγμα ερμηνευτικής κατανόησης και άσκησης ορθολογικής κριτικής.