Εφερε τον Μίκυ στην Ελλάδα και αντιμετωπίζει την κρίση ως... Μακ Ντακ

Γεννημένος το 1941, πατέρας πέντε παιδιών και παππούς πέντε εγγονιών, δις παντρεμένος, με καταγωγή από τη Μικρά Ασία. Του αρέσει να οδηγεί «γρήγορα και καλά» και πλέον δυσκολεύεται να ταξινομήσει τις φωτογραφίες του, αφού βγάζει περισσότερες από όσες μπορεί να αρχειοθετήσει.

Εκτός όλων αυτών, ο Χρήστος Τερζόπουλος για 45 συναπτά έτη, από το 1966, έβγαζε τα περιοδικά Disney στην Ελλάδα. «Μίκυ Μάους», «Ντόναλντ», «ΚΟΜΙΞ», «Αλμανάκο»... Το 2012 τη θέση του ανέλαβε ο υιός του Ντέιβιντ, μέχρι που έληξε το συμβόλαιο και πλέον οι συγκεκριμένοι –και άλλοι - τίτλοι πέρασαν στα χέρια των Καθημερινών Εκδόσεων. Πίσω από αυτούς τους τίτλους, με τους οποίους γαλουχήθηκαν γενιές και γενιές Ελλήνων, βρίσκεται ο Χρήστος Τερζόπουλος, με τον οποίο συναντήθηκα για μία ενδιαφέρουσα συζήτηση.

(Συνέντευξη σε συνεργασία με το Γιώργο Ζωιτά)

♦Μιλήστε μας για τη ζωή σας και πώς φτάσατε να εκδίδετε κόμικς με τους ήρωες του Disney:

Γεννήθηκα το 1941. Από μικρός διάβαζα κόμικς. Οι ήρωες του Disney ήταν οι αγαπημένοι μου. Είχα ξεχωρίσει μία ιστορία με τον Μίκυ και κάτι γιγαντιαία μυρμήγκια, και αργότερα την εκδόσαμε κι εμείς, στο «ΚΟΜΙΞ». Η εκδοτική ενασχόλησή μου με τα περιοδικά Disney, δεν ξεκίνησε αυστηρά επαγγελματικά, ήταν ταυτόχρονα η εκπλήρωση ενός ονείρου.

Αν σπούδαζα Κοινωνιολογία που ήθελα, ίσως να μην γινόταν ποτέ. Στην πορεία εκδίδαμε και βιβλία, πλέον καλούμαστε να το κάνουμε βιοποριστικά. Τη δουλειά την έμαθα «εξ απαλών ονύχων», πιτσιρικάς. Συχνά τα καλοκαίρια πήγαινα και βοηθούσα τον πατέρα μου (ΣΣ. Ευάγγελος Τερζόπουλος): πηγαινοέφερνα χειρόγραφα στο τυπογραφείο, για να βγάζω χαρτζιλίκι. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μάθω τη δουλειά «από μέσα», αφού ερχόμουν σε επαφή με όλα τα στάδια που περνάει ένα περιοδικό μέχρι το περίπτερο.

♦Μέχρι πότε ήσασταν επικεφαλής των εκδόσεων;

Στην αρχή είχα αναλάβει εξ ολοκλήρου την επιμέλεια των περιοδικών. Σταδιακά δημιουργούνταν επιτελεία, τα οποία συχνά ανανεώνονταν, καθώς υπήρχαν αρκετοί συνεργάτες μας που αναζήτησαν καλύτερες θέσεις. Πολλοί αρχιτεχνίτες στη λιθογραφία, διευθυντές περιοδικών, ήταν δικοί μας άνθρωποι. Όλοι, βέβαια, εκπαιδεύονταν πάνω στο αντικείμενο πρακτικά, δύσκολα βρίσκεται κάποιος ήδη καταρτισμένος. Ήταν υποχρέωσή μας να διδάσκουμε. Θα έπρεπε να υπάρχουν πολύ καλά πανεπιστήμια και πολυτεχνεία, αλλά και πάλι, χρειάζεται πρακτική εκπαίδευση για να περάσεις από τη θεωρία του πανεπιστημίου στην πράξη της εργασίας.

Λένε να μη βάζεις ποτέ καθηγητές πανεπιστημίου στην κυβέρνηση, γιατί αντιμετωπίζουν τα πράγματα... θεωρητικά (γέλια). Ο καθηγητής στο εμπόριο, π.χ., διδάσκει τις αρχές του εμπορίου – δε διδάσκει την αγωνία να πουλήσεις. Έπαψα να ασχολούμαι σε ένα βαθμό με την επιμέλεια των εκδόσεων όταν βρέθηκε άνθρωπος που έμαθε πολύ καλά τη δουλειά, έκανε τα πράγματα σχεδόν όπως θα τα έκανα κι εγώ: ο Στέλιος Νικολάου. Ποτέ δε σταμάτησα να είμαι «από πάνω», όμως. Εύκολα μπορεί ένα καράβι να χάσει τη ρότα του, και τότε ο καπετάνιος... ισιώνει το τιμόνι.

♦Πείτε μας για το «ΚΟΜΙΞ»:

Ήταν ωραίο περιοδικό! Ελπίζω να καταλάβουν (στις Καθημερινές Εκδόσεις) τη «ζωή» του και να το συνεχίσουν όπως θα το κάναμε κι εμείς. Βέβαια, οι αναγνώστες δε συμφωνούσαν πάντα με τις επιλογές μας. Για παράδειγμα, όταν βάλαμε τον Ντον Ρόσα, δεν μας είπαν υπήρξαν πολλές διαφωνίες! Ωστόσο, είχαμε στόχο να δημοσιεύσουμε ιστορίες πολλών σχεδιαστών, ζώντων ή τεθνεόντων. Και ως προς αυτό ήμασταν πρωτοπόροι. Ακόμα και τα αντίστοιχα ιταλικά ήταν περισσότερο εσωτερικής κατανάλωσης.

Ο Romano Scarpa, για παράδειγμα, στην αρχή ξεκίνησε να «αντικαταστήσει» τον Carl Barks. Εγώ στις πρώτες του ιστορίες δεν μπορούσα να τους ξεχωρίσω – έμοιαζαν και στο σχέδιο, και στο μύθο, και στην πλοκή, σε όλα! Το «ΚΟΜΙΞ» το ξεκινήσαμε όταν μάθαμε το όνομα του Barks, επειδή μας άρεσαν πολύ οι ιστορίες του.

Γνωρίζαμε μια πηγή, αλλά ταυτόχρονα θέλαμε να το εμπλουτίζουμε, όπως και κάναμε, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα πολύ ωραίο περιοδικό, με ενημερωτικά θέματα, κείμενα που εμβαθύνουν στις ιστορίες... Κανένας άλλος δεν το κατάφερε στην Ευρώπη. Το μικρό παιδί μπορούσε να βλέπει τις ιστορίες και να διασκεδάζει, αλλά ο ψαγμένος ντισνεϋκός, να εμπλουτίζει τις γνώσεις του. Πάντα όμως θέλαμε τη «μαγιά» του νέου. Αλλιώς θα γινόμασταν σαν την «Εστία», με κάθε θάνατο θα χάναμε κι έναν αναγνώστη (γέλια).

♦Η άποψή σας για την νέα αρίθμηση των περιοδικών από την καινούργια εκδοτική;

Λάθος που δε συνέχισε. Μπορούσε να βάλει «Β’ περίοδος», έτσι κάνανε, τον παλιό καιρό, όταν οι εκδότες γνωρίζαν τη δουλειά. Γιατί να χάσει ένα τόσο μεγάλο νούμερο; Το «Μίκυ Μάους» κόντευε τα 2.500 τεύχη. Ελπίζω τουλάχιστον να ακολουθήσουν τη συνταγή μας. Τα κόμικς μας δεν είχαν παιδική γλώσσα. Το παιδί θα συναντούσε δυο-τρεις άγνωστες λέξεις, γιατί θεωρούσαμε πως έπρεπε να μάθει μερικές καινούργιες λέξεις. Ακόμα και στο πιο παιδικό περιοδικό, δεν κάναμε παιδιάστικες συζητήσεις, σαν τη «Θεία Λένα στα μικρά παιδιά».

Πάντα με εκνεύριζε αυτή η εκπομπή όταν ήμουν μικρός – γιατί να ακούς κάτι που σου λέει ότι είσαι μικρό παιδί; (γέλια) Ένα παιδικό περιοδικό πρέπει να μάθει στα παιδιά τη γλώσσα και την έκφραση. Γι’ αυτό, προσπαθούσαμε πάντα να έχουμε καλή εμφάνιση, όσο το επέτρεπαν τα τεχνικά μέσα και η οικονομία της εποχής, για να είμαστε ελκυστικοί.

Μας είχε δώσει και συγχαρητήρια ο Disney ότι είχαμε τα καλύτερα περιοδικά παγκοσμίως. Κάθε 8 χρόνια αναδημοσιεύαμε όσες ιστορίες ήταν καλές, πιστεύαμε ότι αυτή η περίοδος ήταν το όριο στο οποίο ένα παιδί θα έχει αφήσει τα «Μίκυ Μάους», ίσως για ένα Playboy (γέλια). Ήταν και οικονομικό, και οι νεότεροι γνώριζαν αυτό το υλικό. Σε κάθε περίπτωση, όμως, ξαναφτιάχναμε τις ιστορίες στο χρώμα και τη μετάφραση. Οι υπολογιστές, αργότερα, διευκόλυναν σημαντικά το έργο μας.

♦Κάποια πράγματα για τον τρόπο με τον οποίο δούλευε η εταιρία του Disney;

Οταν έληξε το συμβόλαιό μας, ετοιμάσαμε όλο μας το υλικό, το βάλαμε σε κιβώτια και το παραδώσαμε. Είτε οι ιστορίες είναι δικές του, είτε μεταφράσεις που βάζαμε εμείς ή και τίτλοι περιοδικών που δημιουργήσαμε εμείς, ανήκουν στον Disney. Λέει, ό,τι έχει το λογότυπό μου πάνω, μου ανήκει. Μόνο στον Barks έδωσε την άδεια να κάνει ελαιογραφίες με τους ήρωές του, χαριστικά, χάρη στον George Sherman. Ο τελευταίος, καλός άνθρωπος και γνώστης της δουλειάς, πέθανε από μία παράξενη ασθένεια. Με αυτόν είχα ξεκινήσει το συμβόλαιο. Επιστρέφοντας στον Disney, δε δίνει τίποτα δωρεάν. Πώς θα ζήσει, όμως, η εταιρεία, αν κάνει... «φιλανθρωπίες»; Τα πνευματικά δικαιώματα είναι πολύ σημαντικά. Αν κάνεις παρατυπίες, είναι σαν να πηγαίνεις στο μπακάλη και να κλέβεις τρόφιμα. Δεν είναι υλικά, αλλά αυτό δεν έχει σημασία.

♦Carl Barks ή Don Rosa;

Ο Barks πέθανε το 2000, ενώ ο Rosa τότε άρχισε να γίνεται γνωστός. Είναι δύο τελείως διαφορετικοί χαρακτήρες. Ο Rosa είναι σαν να εντάσσει το ρεαλισμό στις ιστορίες του Barks, ενώ ο τελευταίος δημιουργούσε ιστορίες με βάση γεγονότα που συνέβαιναν στην εποχή του. Τα θέματά του είχαν μία επικαιρότητα, κάθε ιστορία του προέκυπτε από κάποιο ερέθισμα. Φρόντιζε βέβαια πάντα οι ήρωές του να ήταν «σωστοί». Ο Ντόναλντ, και λίγο τεμπέλης, και λίγο εργατικός, ο Σκρουτζ να είναι επιχειρηματίας, διαυγής, τσιγκούνης, αλλά να αναγνωρίζει και το καλό... Ακολουθούσε συνεχώς τη συνταγή του Disney.

Για παράδειγμα, ποτέ δεν πάντρεψε ήρωες, δε δημιούργησε παιδιά. Αν ο Χιούη, ο Λιούη και ο Ντιούη ήταν παιδιά του Ντόναλντ, δε θα μπορούσαν να του κάνουν όσα του κάνουνε. Στον πατέρα σου δεν κάνεις τέτοια, στο θείο σου, θα μπορούσες. Ούτε η Νταίζυ θα μπορούσε να φλερτάρει τον Γκαστόνε, αν ήταν παντρεμένοι. Πρόσεχε να μη θίξει οικογενειακά status. Επίσης δέχτηκε ότι υπάρχει κακό και ότι οι κακοί μπορούν να οπλοφορούν. Δεν έδειξε βέβαια ποτέ να σκοτώνουν, αλλά και πάλι, δε συγκρίνεται με τους Γάλλους δημιουργούς της εποχής του, που κρέμονται τόσο πολύ από το πολιτικό κορέκτ. Ο μεγαλύτερος κακός σε ορισμένες γαλλικές ιστορίες μπορεί να παραβίαζε μία... διάβαση πεζών!.

♦Γιατί σταματήσατε να εκδίδετε τα περιοδικά Disney, κ. Τερζόπουλε;

Κάτι ξεκίνησε να μη δουλεύει καλά, αρκετό καιρό πριν. Η κρίση του τύπου επηρέασε κι εμάς. Τα κόμικς είναι το πρώτο πράγμα που μπορεί να κόψει ένας γονιός από το παιδί του. Τον τελευταίο χρόνο, εντούτοις, καταφέραμε να διατηρήσουμε την ίδια κυκλοφορία με την προηγούμενη χρονιά. Στην Ελλάδα αυτό ακόμα κανένας δεν το έχει καταφέρει. Γι’ αυτόν τον λόγο έβαλα και το γιο μου Ντέιβιντ μέσα, ο οποίος είναι πιο νέος, κουράζεται λιγότερο από μένα, και ισιώσαμε την καμπύλη που έπεφτε. Όταν κατεβαίνεις, θες να ανακόψεις την κατηφόρα. Όταν είσαι στην ευθεία, έχεις ελπίδες να ανέβεις. Δυστυχώς δεν μπορέσαμε να περάσουμε το πλάνο μας για μια νέα οργάνωση, πιο παραγωγική και κερδοφόρα, ούτε να πάρουμε από την Disney τη βοήθεια που ζητήσαμε.

♦Υπάρχουν συγκεκριμένα περιστατικά που σας έχουν μείνει από τη συνεργασία με την Disney;

Πριν έρθει αυτός ο αιώνας, είχα τσακωθεί επανειλημμένα με την Disney, την περίοδο που γινόντουσαν, αν θυμάστε, ετήσιες εορτές στην Disneyland, όπου τα παιδιά συμμετείχαν σε διαγωνισμούς ζωγραφικής και ένα σχολείο με την καλύτερη παρουσίαση επιλεγόταν να ταξιδέψει στο Παρίσι – από τη δική μας πλευρά ήταν πληρωμένα τα μεταφορικά, από τη Disney η διαμονή. Οι ιθύνοντες, λοιπόν, ζητούσαν να πάψουν οι κεντρικοί ήρωες να είναι στην πρώτη γραμμή, και να ανέβουν οι δευτερεύοντες. Εξήγησα πως οι δευτερεύοντες ήρωες πλαισιώνουν, προκειμένου να υπάρχει μία ποικιλία στις ιστορίες. Ήρωες όπως ο Τσιπ και ο Ντέηλ δεν αντέχουν να ανέβουν, ο αναγνώστης προτιμά ιστορίες με τον Ντόναλντ, τον Μίκυ... Εκείνοι ήθελαν να πουλάνε κουκλάκια και όλα αυτά τα... παραφερνάλια.

Ύστερα από χρόνια άλλαξαν γραμμή και επανέφεραν τους κεντρικούς ήρωες μπροστά, ενώ εγώ είχα «φτύσει αίμα» στο ενδιάμεσο να εξηγώ ότι αυτό είναι το σωστό. «Είσαι κακός εκδότης που δεν ακούει, είσαι αντάρτης», μου λέγανε. Εγώ, από την πλευρά μου, εξηγούσα πως απλά κάνω τη δουλειά μου και, όντας μέσα στη δουλειά, καταλαβαίνω ακόμα και το χτύπο του αναγνώστη, το σκίρτημα. Μέχρι να το καταλάβουν εκείνοι, περνούσαν πέντε χρόνια. Τέλος πάντων, αργούσαν πολύ να πάρουν μπροστά.

Πριν 8 χρόνια περίπου είχα δώσει ένα memo στον υπεύθυνο των Disney της Ευρώπης για το πώς βλέπω τα πράγματα για τα κόμικς στην Ελλάδα. Το βασικό ρόλο παίζει το σενάριο. Οι ήρωες πρέπει να έχουν τις σωστές τους θέσεις, ποτέ δεν πρέπει να υποβαθμίζονται. Ο Μίκυ, για παράδειγμα, που είναι κοντός, δεν πρέπει να φαίνεται κοντός, να μην μπορεί να φτάσει ας πούμε τα κουμπιά του ασανσέρ. Αυτά είναι ολέθρια λάθη. Δεν μπορεί να δείχνεις τους ήρωές σου με τέτοιες αδυναμίες. Ο Disney είχε προσαρμόσει ώστε ο Γκούφυ που είναι πανύψηλος να χωράει στο ίδιο αμάξι με τον Μίκυ, γιατί απλούστατα, έχεις μια σχεδιαστική άδεια να τα κάνεις αυτά. Έχεις βέβαια ένα model sheet, αλλά δε σημαίνει ότι ο ήρωάς σου δε θα μπορεί π.χ. να χτυπήσει το κουδούνι. Έτσι χάνει την αίγλη του στα μάτια του παιδιού που τον θαυμάζει.

♦Δεν υπάρχει κάποιος της Disney που να γνωρίζει τι πουλάει και τι όχι στην Ευρώπη ώστε να αποφεύγονται τέτοια λάθη;

Στην αρχή γινόταν το publisher’s meeting. Αρχικά ήταν εκεί οι εκδότες. Σιγά σιγά εξελίχθηκε σε ο,τιδήποτε άλλο, και οι publishers ήταν σε μια γωνιά και κοιτάζονταν (γέλια). Τον πρώτο χρόνο, όταν πρωτοξεκίνησα τη δουλειά, ήταν μικρά. Μας είχαν καλέσει στο Άμστερνταμ, σε μία μικρή αίθουσα ξενοδοχείου, όχι από αυτές για εκδηλώσεις ή συνέδρια, και μιλούσαμε για δύο μέρες. Τι πρέπει να κάνουμε, τι πρέπει να μην κάνουμε, και ήμασταν όλοι εκδότες. Κάθε φορά αυτό γινόταν σε διαφορετική χώρα, εφόσον ήμασταν εκεί άνθρωποι από 15 περίπου διαφορετικές χώρες.

Ύστερα, αυτό το meeting άρχισε να γίνεται για προβολή ταινιών, προβολή όλων των άλλων, με μια απλή αναφορά, του τύπου «βγάζουμε περιοδικά σε 150 χώρες». Στο τελευταίο, πέρσι, δεν έδειξαν καν τα περιοδικά! Εγώ τους είχα προτείνει, χωρίς ανταπόκριση, στα πλαίσια αυτής της εκδήλωσης που γίνεται, να κάνουν μία στρογγυλή τράπεζα με τους πέντε-έξι εκδότες – γιατί δεν είμαστε πλέον πολλοί.

♦Ενδιαφέρον είχε η έκδοση των περιπετειών ενός μη ντισνεϋκού ήρωα, του Groo, δημιουργήματος του Sergio Aragones.

Η Dark Horse ήταν ο πιο εύκολος συνεργάτης που είχαμε. Το υλικό σε πολύ καλή τιμή, και μάλιστα πολλές φορές είχαμε ένα επικερδές αλισβερίσι, επειδή εμείς το χρωματίζαμε, μας δίναν το υλικό κι εμείς δίναμε τα έγχρωμα. Βάλαμε λοιπόν ιστορίες του Groo στο «ΚΟΜΙΞ», αλλά ο κόσμος δεν τον πολυήθελε δίπλα στους ήρωες του Disney. Εμένα πάντως μου άρεσε ο Groo, και θα μου άρεσε να βγάλουμε τα υπόλοιπα. Υπάρχει βέβαια το θέμα ότι σαν τεύχη, είχαν 24 σελίδες. Περιοδικό με 24 σελίδες, στην Ελλάδα, δεν πάει.

Επίσης, τα περίπτερα στην Αθήνα έχουν μειωθεί από τις 7.000 στις 5.000. Τα ελληνικά περίπτερα, όμως, δεν είναι και οι καλύτεροι εκθεσιακοί χώροι. Μετά, υπάρχει άλλο πρόβλημα. Στο συγκεκριμένο σύμπαν, η ιστορία συνεχίζεται, αλλά έχει και ένα είδος αυτοτέλειας. Όμως, δεν έρχεται πάντα σε συγκεκριμένο αριθμό τευχών, να πεις ότι «κάθε 4 τεύχη ίσον ένας τόμος». Έτσι, η προσπάθεια έκδοσης σε τόμους γίνεται πιο δύσκολη: ένα τεύχος θα έχει περισσότερες σελίδες, άλλο λιγότερες. Καθαρά τεχνικό θέμα. Αλλά είναι πολύ καλός ο Aragones, το χιούμορ του σπάει κόκαλα. Αν θυμάμαι καλά, πρώτη φορά διάβασα κόμικς του στην έκθεση βιβλίου της Φρανκφούρτης και μου κίνησε το ενδιαφέρον.

♦Τι κόμικς διαβάζετε; Διαβάζατε όλες τις δικές σας εκδόσεις;

Αυτήν την περίοδο δε διαβάζω όσο παλιότερα... Ούτε βιντεοπαιχνίδια παίζω. Κάποτε έπαιζα και μου άρεσαν πολύ, αλλά πλέον δεν μπορώ, ειδικά αυτά που χρειάζονται ταχύτητα, γιατί τα αντανακλαστικά μου έχουν πέσει. Κι ύστερα, έχω άλλα να σκέφτομαι. Πώς να ταξινομήσω τις φωτογραφίες μου, π.χ. ... Βγάζω πιο πολλές απ’ ό,τι μπορώ να ταξινομήσω (γέλια). Μικρότερος, εκτός από Disney, στο Γυμνάσιο διαβάζαμε τη «Μάσκα», τον «Μικρώ Ήρω», «Γκάουρ Ταρζάν»... Ό,τι υπήρχε στην αγορά. Μου άρεσαν και κάτι πολεμικά που έβγαιναν αργότερα.

Αλλά και τις ιστορίες του Τεν Τεν είχα διαβάσει, πολύ παλιά. Ένα κόμικ που μου είχε κάνει εντύπωση όταν μου το έδειξε ο αντιπρόσωπος της Disney στην Ελλάδα ήταν ο Prince Valliant. Κάθε σκίτσο του είναι σαν μία ζωγραφιά! Όσον αφορά τα δικά μας περιοδικά, τα διάβαζα όλα, κάθε τεύχος. Μάλιστα έκανα και τις σημειώσεις μου πάνω στο τεύχος μου. Αφού έβγαινε, εντόπιζα ενίοτε κάποια λάθη, τα οποία συζητούσα με το Στέλιο Νικολάου, και συνήθως μόνο εμείς τα καταλαβαίναμε. Τσάμπα τα έπαιρνα, να μην τα διαβάζω; (γέλια).

♦Η τελευταία σας έκδοση ήταν το βιβλίο «Ο Μίκυ Μάους στην Κοιλάδα του Θανάτου»:

Δεν απευθυνόταν σε μικρά παιδιά, αλλά σε ανθρώπους που ενδιαφέρονταν σε βάθος για τα κόμικς του Disney. Κρίμα που δεν μπορούμε να τα συνεχίσουμε, είχαμε ετοιμάσει και το επόμενο. Δεν ξέρω αν θα συνεχιστούν από τους νέους εκδότες, χρειάζονται πολλή δουλειά. Είχαμε να μεταφράσουμε γλώσσα του ’30, και μάλιστα αμερικανική αργκό του ’30. Για πολλές λέξεις που δε χρησιμοποιούνται πλέον και δεν τις ξέραμε, βοήθησε η σύζυγός μου, που είναι Αμερικανίδα. Το επιμεληθήκαμε πολύ καλά...

Η έκδοση των περιοδικών και βιβλίων μας σταμάτησε σε μία περίοδο πολύ δημιουργική. Αυτό όμως δεν έγινε κατανοητό από πολλούς. Ήλπιζα πως μετά από 45 και πλέον χρόνια συνεργασίας, θα μπορούσαν να καταλάβουν πως αντιμετωπίζαμε μεγάλο πρόβλημα στην Ελλάδα: ύφεση και υπογεννητικότητα. Το τελευταίο το καταλάβαμε πρώτοι, όταν τα παιδιά έφτασαν σε ηλικία που αρχίζουν να αγοράζουν περιοδικά. Μετά το κατάλαβε ο στρατός, άρα το κράτος (γέλια). Και φυσικά δεν έκανε τίποτα, όπως πάντα. Για να μεγαλώσεις ένα παιδί στην Ελλάδα, πληρώνεις πολλά.

Δεν υπάρχει κοινωνική αίσθηση, επειδή μας ταΐζει η Ευρώπη. Τα δάνεια πρέπει να ξεπληρωθούν – εμείς τα πήραμε, άλλωστε, δε μας τα επέβαλλε κανείς. Και η Ισπανία αντιμετωπίζει ανάλογο πρόβλημα, αλλά έφτιαξε αυτοκινητόδρομους, έκανε υποδομές. Θα της έρθουν πίσω. Εμείς τα βάλαμε στην τσέπη. Για τη Θεσσαλονίκη, ή για την Πάτρα, ο δρόμος ακόμα είναι χάλια. Εμένα μου αρέσει πολύ να οδηγώ! Ακολουθώ το μότο των Γερμανών «να οδηγείς γρήγορα και καλά». Αν οδηγείς αργά, τι νόημα έχει;.

♦Έχετε επισκεφθεί γραφεία άλλων περιοδικών στην Ευρώπη; 

Μια φορά είχα πάει στα γραφεία του «Topolino». Αν δεν έχεις κάποιον αν σε συνοδεύει με την κάρτα του κτλ. δεν μπορείς να μπεις. Η Ευρώπη έχει μία παράδοση σε πολλά πράγματα, που εμείς δεν μπορούμε να την καταλάβουμε γιατί είμαστε ή πιο δημοκράτες ή πιο... αλαλούμ (γέλια). Όταν παντρεύτηκα την πρώτη μου γυναίκα κάναμε ένα ταξίδι στο Μιλάνο. Είχα επαφές με τον υπεύθυνο των δημοσίων σχέσεων της ιταλικής αντιπροσωπείας Disney μου πρότεινε να πάμε να δούμε το λιθογραφείο στη Βερόνα. Έστειλε λοιπόν τη γραμματέα του με μία Fiat, πήγαμε, γυρίσαμε, τα είδαμε όλα, γνωρίστηκα με το διευθυντή του λιθογραφείου που ήταν ο γαμπρός του Mondatori, του εκδότη... Όταν πήγα να ρωτήσω κάτι σε κάποιον υπάλληλο, ο διευθυντής παρενέβη και είπε «εμένα να ρωτάτε... Για τους υπάλληλους είναι σαν να μην υπάρχετε».

Και όντως, οι άνθρωποι δούλευαν χωρίς να δίνουν σημασία ποιος περνούσε δίπλα, δε σηκώναν κεφάλι! Στο γυρισμό, είχε φτάσει μεσημέρι και κάτσαμε κάπου να φάμε. Σταματήσαμε στο εστιατόριο που λεγόταν «Το σπίτι του Εβραίου», πάμε να φάμε και προς μεγάλη μου έκπληξη, ο οδηγός πήγε να φάει κάπου αλλού. Όχι μαζί μας στο τραπέζι, ούτε καν στο ίδιο εστιατόριο! Ιεραρχία... Κάτι άλλο ενδιαφέρον στην Ιταλία ήταν πως τα σπίτια εξωτερικά ήταν σαράβαλα, αλλά από μέσα ήταν παλάτια.

Πολλά χρόνια αργότερα επισκέφτηκα τα γραφεία Disney στη Γαλλία. Ήταν πιο καλά, και πιο χαλαρά... Θυμάμαι, εμείς παίρναμε ό,τι περιοδικό Disney κυκλοφορούσε για να βλέπουμε τι «παίζει». Οι Γάλλοι ήταν πάντα αυτοί που βαριόντουσαν να στείλουν! (γέλια) Πιο συνεπείς ήταν οι Ιταλοί, καθώς σε αυτούς πληρώναμε κιόλας – από εκεί αγοράζαμε ιστορίες.

Στην αρχή αγοράζαμε και από την Αμερική. Τα παίρναμε μέσω της αντιπροσωπείας. Αγοράζαμε τα μικροφίλμ στο μέγεθος που τα τυπώναμε, δηλαδή σε πολύ μικρότερο μέγεθος από αυτό που σχεδίαζε ο καλλιτέχνης. Παλαιότερα, όταν ζητούσαμε φιλμ, καταλάβαινα ότι ο άνθρωπος που συνομιλούσα έπρεπε να πάει στο αρχείο του, να τραβήξει κουτιά, να τα βγάλει – μπορεί να τα είχε και αρνητικά και να χρειαζόταν αν πατήσει κοντάκτ για να βγει το θετικό – άρα έπρεπε να κάνει μία χειρωνακτική εργασία. Δουλειά με πολλά εργατικά και υλικό στη μέση.

Αλλά από τότε που γίνανε ηλεκτρονικά, μας είχαν δώσει μία βάση, μπαίναμε, διαλέγαμε την ιστορία, μας τη στέλναν, μας στέλναν και τη χρέωση, όλα μέσω Ιταλίας. Υπήρχε όμως καθαρό κέρδος. Το «Μίκυ Μάους» ξεκίνησε από 5% και έφτασε το 9% επί της τιμής. Γι’ αυτό και η τιμή του διατηρήθηκε σε χαμηλά επίπεδα, καθώς ήταν πολιτική μας να προσφέρουμε φθηνά έντυπα.

♦Πώς και δεν παραγγείλατε ποτέ μία πρωτότυπη ιστορία για πρώτη δημοσίευση στην Ελλάδα;

Μεγάλο κόστος. Μην ξεχάτε ότι στα ιταλικά, τα γερμανικά και τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά περιοδικά, οι κυκλοφορίες ήταν τεράστιες. Εμείς δεν τις φτάναμε. Η Ελλάδα είναι πολύ ακριβή όταν έχει να κάνει με πράγματα που εξαρτώνται από την ελληνική γλώσσα. Το πάγιο έξοδο είναι πολύ μεγάλο για να ξεκινήσεις κάτι. Πολλοί λένε «είναι ακριβά τα βιβλία στην Ελλάδα». Σαφώς, αφού ο Άγγλος συγγραφέας το γράφει στη μητρική του γλώσσα. Δεν έχεις τη μετάφραση. Αλλά και να ‘χες τη μετάφραση, έχεις τον πολύ αγγλόφωνο κόσμο που θα το διαβάσει. Αν μπορούσες, για παράδειγμα, να τυπώσεις 500.000, τα πάγια έξοδα πέφτουν κατακόρυφα. Κι εμείς ξέραμε πως αν τυπώναμε 20.000 αντί για 2.000 η τιμή μας θα ήταν καλύτερη. Δε θα τα πουλούσαμε όμως ποτέ. Αν έχεις όμως ένα βιομηχανικό προϊόν, που δεν εξαρτάται από τη γλώσσα, μπορείς να το εξάγεις οπουδήποτε. Τα όρια, πλέον, είναι πολύ μικρά.

♦Ενδεχόμενο να δούμε νέα κόμικς, από τις εκδόσεις σας;

Εγώ προσωπικά, είμαι μεγάλος. Δεν μπορώ, ας πούμε, να κάνω ένα πενταετές πλάνο. Ο Ντέιβιντ θέλει να κάνει διάφορα πράγματα, και θα τον βοηθήσω όσο μπορώ. Όσο έχω ακόμα τα κότσια μου και το κεφάλι μου, γιατί κι αυτά χρειάζονται, αλλά κι αυτά κουράζονται.

♦Ένα σχόλιο για την επίθεση στην γαλλική εφημερίδα Charlie Hebdo:

Η κωμωδία και η σάτιρα δεν μπορούν να έχουν περιορισμούς έκφρασης επειδή αυτή είναι θεμελιώδης της ύπαρξής τους. Σκοπός τους είναι η διακωμώδηση των κακώς κειμένων και της υπερβολής. Βλέποντας ή διαβάζοντας μια κωμωδία κανείς δεν γίνεται επιθετικός. Περιορισμοί στην κωμωδία και την σάτιρα σημαίνουν περιορισμό της ελεύθερης έκφρασης. Άλλωστε, πώς μπορούν να μπουν περιορισμοί; Πού θα αρχίζουν και θα σταματούν; Ποιος θα θέσει οικουμενικά όρια; Πώς χαρακτηρίζεται κάτι προσβλητικό;

Αν κάτι προσβάλλει τον έναν, δεν είναι απαραίτητο να προσβάλλει τον άλλον. Στα περισσότερα κράτη είναι αδίκημα να προσβάλλεις την σημαία του κράτους σου αλλά όχι ενός αντίπαλου. Διώκεσαι αν κάνεις εσώρουχο την ελληνική σημαία στην Ελλάδα. Στο Ηνωμένο Βασίλειο και στις ΗΠΑ κάνουν την σημαία βρακί! Υπερορθόδοξη εβραϊκή εφημερίδα αφαίρεσε τις γυναίκες από την φωτογραφία των ηγετών της Ευρώπης στην πορεία εναντίον της τρομοκρατίας. Στην αρχαία Ελλάδα οι Θεοί και οι Θεές ήταν γυμνοί ή ημίγυμνοι.  

Όπως γίνεται αντιληπτό, ο βαθμός της προσβολής είναι μεταβλητός. Ωστόσο, η κωμωδία και η σάτιρα δεν είναι λίβελος. Άλλο να διακωμωδείς και άλλο να βρίζεις. Εξ άλλου, τόσο η κωμωδία όσο και η σάτιρα ασχολούνται με τρέχοντα πολιτικά και κοινωνικά θέματα. Το περιβόητο σκίτσο του Μωάμεθ με το τουρμπάνι βόμβα δεν θα έλεγε τίποτα σε κανέναν αν δημοσιευόταν πριν από σαράντα χρόνια. Πολιτική ορθότητα μάλλον υπήρχε από την γέννηση του ανθρώπου που ευμένιζε το κακό δίνοντάς ένα άλλο όνομα.

Με τον καιρό όμως το νέο όνομα έδινε τον χαρακτηρισμό του παλαιού και αντάλλαζαν ονομασία. Αν προσβάλλει μια γελοιογραφία, πόσο πρέπει να προσβάλλει τον ελεύθερο άνθρωπο ο φόνος ανθρώπων από φανατικούς;