Το τελευταίο μέρος του ταξιδιού μας στο Νότιο Σουδάν είναι αφιερωμένο στους Νουέρ, που αποτελούν περίπου το 20% του πληθυσμού της χώρας (είναι μετά τους Ντίνκα η δεύτερη σε πληθυσμιακό μέγεθος εθνότητα). Για να τους συναντήσουμε θα χρειαστεί να ταξιδέψουμε με ιδιωτική πτήση στο Ακόμπο, επαρχιακή πρωτεύουσα που βρίσκεται βορειοανατολικά, κοντά στα σύνορα με την Αιθιοπία, στην κοιλάδα του ποταμού Σόμπατ, μια από τις περιοχές που κατοικείται από πληθυσμούς Νουέρ. Οδικώς η απόσταση ανάμεσα στο Ακόμπο και το Μπορ είναι μόνο 346 χλμ, όμως ο δρόμος αυτός είναι εξαιρετικά επικίνδυνος λόγω των ληστών και των συγκρούσεων ανάμεσα στους νομάδες, ενώ σε πολλά σημεία του έχει καταστεί σχεδόν αδιάβατος λόγω των πλημμυρών. Δεν τολμούν να τον χρησιμοποιήσουν ούτε οι ντόπιοι. Ο μόνος λοιπόν τρόπος να φτάσει κανείς στους Νουέρ της κοιλάδας του ποταμού Σόμπατ είναι με ιδιωτική πτήση.
Με το που φτάσαμε στην Τζούμπα από την Αθήνα, ο ξεναγός, ο οποίος ανέλαβε να μας βοηθήσει στην οργάνωση του ταξιδιού και στους διακανονισμούς με τις αρχές, μας ζήτησε να ματαιώσουμε την επίσκεψη στους Νουέρ επικαλούμενος λόγους ασφαλείας. Τελικά, μετά από πολλές προσπάθειες και αφού αυξήσαμε την αμοιβή του, καταφέραμε να τον πείσουμε να τηρήσουμε το πρόγραμμα μας. Την έκπληξη τους, όταν άκουσαν πως σκοπεύαμε να πάμε στο Ακόμπο, εκδήλωσαν και φίλοι από την ελληνική παροικία της Τζούμπα. Δεν έχει τίποτα εκεί, μας είπαν, πως σας ήρθε; είστε στα καλά σας; φροντίσετε τουλάχιστον να φορτώσετε το αεροπλάνο με τρόφιμα, εμφιαλωμένο νερό, μαγειρικά σκεύη κ.λπ. Από την άλλη, για εμένα, τουλάχιστον, δεν υπήρχε περίπτωση να μην πάμε στο Ακόμπο, αλλιώς το ταξίδι θα έμενε μισό, ο μύθος των Νουερ ήταν ένας από τους κυριότερους λόγους που ήρθαμε σε αυτή την χώρα. Οι Νουέρ δεν ήταν μια ομάδα λίγων δεκάδων κυνηγών- τροφοσυλλεκτών, αλλά ένας ολόκληρος λαός εκατοντάδων χιλιάδων, που ζούσαν μέχρι πολύ πρόσφατα, εν μέρει και σήμερα ακόμη, χωρίς ταξικές διαιρέσεις και συγκεντρωτική κρατική εξουσία. Παρ' ότι η παραδοσιακή κοινωνία τους φαίνεται πως βρίσκεται κοντά στη δύση της, και άλλωστε και στην ακμή της, επίσης, δεν αποτελούσε κάποια παραδείσια κατάσταση, μπορεί ωστόσο να δώσει άφθονη τροφή σε ένα στοχασμό, που παρά τις τόσες διαψεύσεις, επιμένει στη προοπτική μιας σύγχρονης και δημοκρατικής κοινωνίας χωρίς κράτος.
Νωρίς το πρωί βρεθήκαμε στο αεροδρόμιο της Τζούμπα. Το αεροπλάνο μας, ένα Cessna Grand Caravan, νοικιασμένο από μια κενυάτικη εταιρεία, ανεφοδιαζόταν με καύσιμα. Γνωριστήκαμε με τους πιλότους και βγάλαμε τις σχετικές αναμνηστικές φωτογραφίες, ενώ φορτώνονταν τα πράγματα μας, οι σκηνές,τα στρώματα κ.λπ. και οι τεχνικοί έκαναν ένα τελευταίο έλεγχο στο σκάφος. Η κίνηση στους διάδρομους προσγείωσης και απογείωσης ήταν μεγάλη και αφορούσε σχεδόν αποκλειστικά αεροπλάνα με τα διακριτικά του ΟΗΕ. Τελικά ήρθε η σειρά μας και σηκωθήκαμε στον αέρα. Τα αεροπλάνα αυτής της κατηγορίας συνήθως πετάν χαμηλά και εάν ο ουρανός είναι καθαρός, προσφέρουν μια ξεχωριστή εμπειρία. Από τα 2500 με 3000 μέτρα βλέπαμε κάτω μέσα από αραιά σύννεφα τον Λευκό Νείλο, τα έλη του Σουντ κ.λπ. Σε μια ώρα και ένα τέταρτο φτάσαμε στον προορισμό μας. Προσγειωθήκαμε στο χωμάτινο διάδρομο, αφού ο πιλότος έκανε πάνω από το αεροδρόμιο ένα- δυο γύρους για να ελέγξει την κατάσταση. Τα πράγματα αποδείχτηκαν πολύ πιο εύκολα από ότι περιμέναμε. Είσαστε, μας είπαν, οι πρώτοι τουρίστες που φτάνουν εδώ μετά από 13 χρόνια. Όπως το φθινόπωρο του 2022 στο Αφγανιστάν έτσι και εδώ συμβολίζαμε, κατά κάποιο τρόπο, την επιστροφή στην κανονικότητα. Μας υποδέχθηκε ο γραμματέας του τοπικού κυβερνητικού επιτρόπου και μας οδήγησε σε ένα παλιό αλλά πολύ καθαρό και σχετικά καλοδιατηρημένο για τα δεδομένα της περιοχής κτήριο. Μπορούσαμε να κοιμηθούμε σε κάποιο δωμάτιο ή να στήσουμε σκηνές στην αυλή κάτω από τα δέντρα. Εδώ φαίνεται πως διέμεναν οι απεσταλμένοι της κεντρικής διοίκησης, άνθρωποι των ΜΚΟ κ.λπ. Δύο δέντρα ήταν κατάφορτα από εκατοντάδες νυκτερίδες, μεγαλύτερες από περιστέρια, που κρέμονταν σαν τσαμπιά. Ήταν θορυβώδεις και εξαιρετικά ομιλητικές, κυριολεκτικά χάλαγαν τον κόσμο, πρώτη φορά είχα την ευκαιρία να τις παρατηρήσω από τόσο κοντά. Πήγαμε στην πόλη και την επομένη με αυτοκίνητα επισκεφτήκαμε τα γύρω χωριά και φτάσαμε μέχρι το συνοριακό πέρασμα με την Αιθιοπία.
Οι κάτοικοι του Ακόμπο είναι γύρω στους 100000. Σχεδόν όλοι ζουν σε καλύβες. Τα πέτρινα κτήρια είναι ελάχιστα και σχεδόν όλα προορίζονται για τις κυβερνητικές υπηρεσίες. Υπάρχει ένας στρατώνας της ειρηνευτικής δύναμης του ΟΗΕ που επανδρώνεται με Ινδούς κυανόκρανους και φυσικά οι πανταχού παρούσες ΜΚΟ με τις εγκαταστάσεις τους. Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού ήρθε στην πόλη αναζητώντας προστασία από τις φρικαλέες βιαιοπραγίες των ενόπλων. Σε κάθε περίπτωση το μεγαλύτερο μέρος του Ακόμπο είναι προσωρινό. Την περίοδο των βροχών πλημμυρίζει και πολλοί άνθρωποι πρέπει να μετακομίσουν σε περιοχές με μεγαλύτερα υψόμετρα για να επιστρέψουν πίσω ξανά την περίοδο της ξηρασίας(αυτές τις εποχιακές μετακινήσεις οι Νουέρ τις κάνουν εδώ και αιώνες). Τα μαγαζιά δεν είχαν τις ελλείψεις που περιμέναμε, μόνο που το σύνολο των προϊόντων προέρχονταν από την γειτονική Αιθιοπία, τίποτα από την Τζούμπα. Πολλοί έμποροι μάλιστα ήταν Αιθίοπες. Μερικοί από μας κάναν μπάνιο στο ποτάμι, όλοι δοκιμάσαμε την εμπειρία μιας μικρής βόλτας στον Σόμπατ με κανό. Οι συζητήσεις με τους Νουέρ, άντρες και κάποιες γυναίκες κράτησαν μέχρι αργά το βράδυ.
Την επομένη, από πολύ νωρίς το πρωί, ξεκινήσαμε με αυτοκίνητα, οι περισσότεροι διαλέξαμε την καρότσα ενός ημιφορτηγού, για τα γύρω χωριά. Οι οικισμοί των Νουέρ σε αυτή την περιοχή ( δεν ξέρουμε τι γίνεται αλλού) δεν είναι ακριβώς χωριά. Δύο - τρεις καλύβες, αποθηκευτικοί χώροι κ.λπ. περιβάλλονται από ένα πυκνό και ψηλό φράκτη, πλεγμένο από πάσσαλους κλαδιά και καλάμια, έχοντας παραδίπλα ένα επίσης περιφραγμένο χώρο για τον σταυλισμό 10-30 βοοειδών.
Πρόκειται για το dhor, το οποίο κατοικείται από μέλη της ίδιας διευρυμένης οικογένειας. Λίγες δεκάδες ή λίγες εκατοντάδες μέτρα μακριά βρίσκεται ένα άλλο παρόμοιο dhor κ.ο.κ. Οι Νουέρ, μιλάμε πάντα γι' αυτή την συγκεκριμένη περιοχή, δεν βόσκουν από κοινού τα κοπάδια τους όπως π.χ. οι Μουντάρι. Επισκεφτήκαμε πολλούς τέτοιους οικισμούς και φτάσαμε σε μια μισοτελειωμένη γέφυρα, απομεινάρι ενός φιλόδοξου οδικού έργου (θα κατέληγε στο Ναϊρόμπι της Κένυα), το οποίο άφησαν στην μέση οι Κινέζοι, όταν το 2013 ξεκίνησε ο εμφύλιος. Η όχθη του ποταμού στο σημείο αυτό έσφυζε από ζωή, μια ατέλειωτη σειρά από γυναίκες κουβαλούσε κλαδιά, καλάμια και ξυλεία στα κεφάλια τους, τα φόρτωναν σε σχεδίες φτιαγμένες με την βοήθεια μουσαμά. Όπου η ροή του ποταμού δεν διευκόλυνε την κίνηση αυτών πρόχειρα φτιαγμένων πλωτών μέσων, αναλάμβαναν και πάλι οι γυναίκες να μεταφέρουν το φορτίο. Δίπλα στην μισοτελειωμένη γέφυρα, πάνω στο νερό, επέπλεε μια παχιά βλάστηση. Οι Νουέρ έτρεχαν πάνω της χωρίς να βουλιάζουν, η κίνηση τους ήταν ανάλαφρη, σχεδόν χορευτική. Φώναξαν εμένα και τον ξεναγό και μας ρώτησαν αν θέλουμε και εμείς "να περπατήσουμε στο νερό". Ανταποκριθήκαμε στην πρόκληση και στην αρχή κάτι καταφέραμε. Ξαφνικά, πρώτος εγώ μετά ο ξεναγός, αρχίσαμε να βουλιάζουμε. Γλυτώσαμε τα χειρότερα από την ετοιμότητα των Νουέρ. Έσωσαν πρώτα την φωτογραφική μου μηχανή και μετά τράβηξαν και μένα, είχα βουλιάξει μόνο μέχρι τον μηρό λίγο πάνω από το γόνατο. Στέγνωσα στην καρότσα του ημιφορτηγού. Κατά το απόγευμα φτάσαμε μέχρι τα σύνορα με την Αιθιοπία. Επιστρέφοντας πέσαμε σε γάμο σε ένα χωριό των Νουέρ (το Girewer). Οι χοροί των νεαρών ανδρών που χόρευαν με τα κορίτσια κραδαίνοντας τα καλάσνικοφ, έδωσαν μερικές από τις πιο χαρακτηριστικές εικόνες αυτού του ταξιδιού. Πήραμε τον δρόμο της επιστροφής για το Ακόμπο όπου φτάσαμε αφού νύχτωσε. Οι συζητήσεις με διάφορους Νουέρ που πηγαινοερχόταν στο κατάλυμα μας συνεχίστηκαν μέχρι αργά.
Οι αρχηγοί των Νουέρ, κατά τους πληροφοριοδότες μας, είναι αιρετοί. Για τα σοβαρά ζητήματα συναποφασίζουν οι αρχηγοί με τους επικεφαλής των οικογενειών. Κατά τον γάμο ο πατέρας της νύφης λαμβάνει από τον γαμπρό 25 αγελάδες και 5 ταύρους. Ο Αιμίλιος Τσεκένης στο άρθρο του " Οι Νουέρ του Νοτίου Σουδάν", που περιλαμβάνεται στο αφιέρωμα της Εφημερίδας των Συντακτών για το Νότιο Σουδάν, μας δίνει μια κατατοπιστική περιγραφή της κοινωνίας των Νουέρ και των μετασχηματισμών που υπέστη εξαιτίας της βίαιης επαφής της με την νεωτερικότητα/αποικιοκρατία. Όσα γράφει, συνάδουν με την γενική εικόνα που μας έδωσαν οι συνομιλητές μας. Παραπέμπουμε λοιπόν στο άρθρο του Τσεκένη(και επίσης στο πολύ σημαντικό βιβλίο του "Η Αφρική και οι ανθρωπολογίες της", εκδ. Πατάκη, όπου αφιερώνει δυο κεφάλαια στους Νουέρ), χωρίς να χρειάζεται να μακρηγορήσουμε περισσότερο.
Αφού ξημέρωσε μαζέψαμε τις σκηνές και φτιάξαμε τα πράγματα μας, ήταν η μέρα της αναχώρησης. Ήπιαμε μυρωδάτο πικάντικο(με τζίντζερ) αιθιοπικό καφέ, κάτω από ένα μεγάλο δέντρο στο υπαίθριο καφενείο, που διατηρούσαν μερικές γυναίκες. Οι συζητήσεις συνεχίστηκαν μέχρι την τελευταία στιγμή, το ίδιο και οι αναμνηστικές φωτογραφήσεις με τους ντόπιους συνομιλητές μας και όλους αυτούς που συνέβαλαν στην φιλοξενία μας. Οι Νουέρ χρησιμοποιούσαν σχετικά τα κινητά τους με ακόμη μεγαλύτερο ζήλο από εμάς. Το αεροπλάνο μας έφτασε λίγο μετά το μεσημέρι. Στο αεροδρόμιο της Τζούμπα προσγειωθήκαμε νωρίς το απόγευμα.
Το άγαλμα και το μαυσωλείο του Τζων Γκάραγκ, που λέγεται ότι είναι ο "πατέρας- ιδρυτής" της χώρας, παρά τις προσπάθειες μας ήδη από την πρώτη μέρα που βρεθήκαμε στην Τζούμπα, τελικά δεν καταφέραμε να τα επισκεφτούμε. Μπορέσαμε μόνο να τα δούμε αυτό το τελευταίο μας απόγευμα στην Τζούμπα μέσα από το αυτοκίνητο, το οποίο μας μετέφερε από το αεροδρόμιο στο ξενοδοχείο. Χωρίς να σταματήσουμε έστω και για λίγα δευτερόλεπτα και φυσικά χωρίς να πάρουμε φωτογραφίες. Το σημείο αυτό είχε γίνει ένας τόπος προσκυνήματος για τους ντόπιους, οι οποίοι με τον τρόπο αυτό εκδήλωναν την απελπισία τους για την κατάντια της χώρας. Ο νυν πρόεδρος Σάλβα Κιίρ, που κατά κανόνα ποζάρει φορώντας το καπέλο που του χάρισε κάποτε ο πρόεδρος Μπους, ο παλιός έμπιστος και διάδοχος του Τζών Γκάραγκ, πήρε τα μέτρα του και έκανε απροσπέλαστο το μνημείο.
Ο Τζων Γκάραγκ ήταν μαρξιστής- λενινιστής, ίδρυσε το SPLM (Λαϊκό Απελευθερωτικό Κίνημα του Σουδάν), που αποτελεί στη πράξη σήμερα το μόνο κόμμα στην χώρα, και τον SPLA ( Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός του Σουδαν). Ηγήθηκε του αγώνα των νοτιοσουδανικών λαών εναντίον της σουδανικής κυβέρνησης την περίοδο 1983-2005. Είχε την υποστήριξη της ΕΣΣΔ, η οποία του έδινε στρατιωτική βοήθεια μέσω της Αιθιοπίας του συνταγματάρχη Μεγκίστου. Οι ΗΠΑ υποστήριζαν την σουδανική κυβέρνηση. Αξίζει να σημειωθεί πως στον πρώτο πόλεμο (1956-1972) των λαών του Νοτίου Σουδάν εναντίον της σουδανικής κυβέρνησης, συμμάχου τότε του Νάσερ και των Παλαιστινίων, το Ισραήλ, ο αυτοκράτορας της Αιθιοπίας, το καθεστώς του νοτιοαφρικανικού απαρτχάιντ και άλλες παρόμοιες δυνάμεις στήριξαν τους νοτιοσουδανούς.
Ο Τζών Γκάραγκ δεν υποστήριζε την ανεξαρτησία του Νοτίου Σουδαν. Το ιδρυτικό μανιφέστο του SPLM δεν ενστερνιζόταν το αίτημα της απόσχισης αλλά το αίτημα της ισότητας για όλους τους Σουδανούς ανεξαρτήτως θρησκείας, εθνικότητας και φύλου. Αυτό το πρόταγμα, κατά τον Marc Levergne, απευθυνόταν σε όλους τους περιθωριοποιημένους λαούς της χώρας, τόσο στο Βορρά όσο και στο Νότο, σε όλους εκείνους που διαμαρτύρονταν για τον ασφυκτικό έλεγχο της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής από την αραβοποιημένη και εξισλαμισμένη ελίτ του Χαρτούμ.
Μετά την ειρηνευτική συμφωνία το 2005, ο Τζών Γκάραγκ επισκέφτηκε το Χαρτούμ. Τον υποδέχθηκε ένα τεράστιο, χωρίς προηγούμενο, πλήθος από εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους, που τον μετέφεραν στα χέρια. Πολλές περιοχές του Βορρά, το Νταρφούρ, το Ν. Κοντορφάν, οι περιοχές των λόφων της Ερυθράς Θάλασσας είχαν τα ίδια προβλήματα με αυτά του Νότου, όλοι μαζί, σε Βορρά και Νότο αποτελούσαν την τεράστια πλειοψηφία και θα μπορούσαν να συγκροτήσουν μια βιώσιμη πολιτεία. Όμως τον Αύγουστο 2005, ο Τζων Γκάραγκ σκοτώθηκε σε ένα αεροπορικό δυστύχημα, το οποίο όλοι εδώ στο Νότιο Σουδάν θεωρούν δολοφονία. Ο δρόμος για την απόσχιση και την δημιουργία ενός κράτους αμφίβολης βιωσιμότητας είχε ανοίξει. Συνεργούσαν προς αυτή την κατεύθυνση, τόσο ο ισλαμιστής ηγέτης του Βορρά Μπασίρ που ήθελε να απαλλαγεί από τον χριστιανικό/παγανιστικό Νότο όσο και οι ηγέτες του SPLM, ενώ την ενθάρρυναν και οι ΗΠΑ. Η Ουάσινγκτον είχε πάψει από το 1991 να υποστηρίζει την κυβέρνηση του Χαρτούμ. Σταδιακά, υπο την πίεση της αμερικάνικης θρησκευτικής ακροδεξιάς για εμπλοκή "υπέρ των διωκόμενων χριστιανών του Νοτίου Σουδάν", ξανάρχισε να παίζει ένα όλο και πιο ενεργό ρόλο στην περιοχή. Στις 3 Ιανουαρίου 2014, οι New York Times έγραφαν πως το Νότιο Σουδάν είναι από πολλές απόψεις ένα αμερικάνικο δημιούργημα, που αποσπάστηκε από το Σουδάν με ένα δημοψήφισμα το οποίο ενορχηστρώθηκε σε μεγάλο βαθμό από τις ΗΠΑ.
Εν τω μεταξύ από τις 15 Δεκεμβρίου 2013, είχε ξεκινήσει ο τρομερός εμφύλιος με την απόπειρα των ταγμάτων της προεδρικής φρουράς, που απαρτίζονταν από Ντινκα να αφοπλίσουν τάγματα, τα οποία επανδρώνονταν από Νουέρ. Στην πρωτεύουσα οι Ντίνκα εξαπέλυσαν πογκρόμ εναντίον των Νουέρ και οι Νουέρ στις επαρχίες ανταπέδωσαν τα ανάλογα. Ο πρόεδρος(Ντίνκα) και ο αντιπρόεδρος(Νουέρ) κατηγόρησαν ο ένας τον άλλο για απόπειρα πραξικοπήματος. Ο απολογισμός του εμφυλίου, που κράτησε πέντε χρόνια, είναι τρομακτικός: 400.000 νεκροί, 1,8 εκατομμύρια πρόσφυγες έξω από τα σύνορα της χώρας, δυο εκατομμύρια εκτοπισμένοι στο εσωτερικό, πολλοί από αυτούς ακόμα και σήμερα αρνούνται να επιστρέψουν στον τόπο τους πιστεύοντας πως η παύση των εχθροπραξιών αποτελεί μόνο μια προσωρινή ανακωχή. Όλα αυτά σε ένα πληθυσμό μόλις 11 εκατομμυρίων. Ανέκαθεν οι λαοί του Ν. Σουδαν πολεμούσαν μεταξύ τους. Όμως υπήρχαν κανόνες: δεν πείραζαν τα γυναικόπαιδα τα οποία μάλιστα συνήθως παρέμεναν κοντά στο παιδίο της μάχης για να περιθάλψουν τους τραυματίες, δεν έκαιγαν καλύβες, σοδειές, ζωντανά κ.λπ. Οι παλαιότεροι πόλεμοι με την σουδανική κυβέρνηση και προπάντων ο τελευταίος εμφύλιος με τις τρομερές φρικαλεότητες του, αποσάρθρωσαν αυτό το παραδοσιακό ήθος και αφήσαν κληρονομιά μια διάχυτη κατάσταση βίας που, πανταχού παρούσα, μαστίζει την νοτιοσουδανική κοινωνία.
Κοινωνίες χωρίς κράτος, όπως αυτές των νειλωτικών λαών, τους οποίους επισκεφθήκαμε κατά το ταξίδι μας στο Νότιο Σουδάν, θα μπορούσαν να περιέλθουν σε σοβαρή πολιτισμική κρίση απλά και μόνο μέσω της επαφής τους με τις νεωτερικές κοινωνίες, μέσω της εισαγωγής των πυροβόλων όπλων, ή υπό την πίεση του υπερπληθυσμού. Αν όμως περέμεναν σε ένα ικανοποιητικό βαθμό αλώβητες, θα μπορούσαν ίσως να αξιοποιήσουν δημιουργικά αυτή την κρίση και να βρουν ένα δικό τους δρόμο για τον εκσυγχρονισμό. Το άνοιγμα τους στον κόσμο δεν ήταν αναγκαίο να πάρει αυτή την καταστροφική τροπή. Σε αλληλόδραση με άλλους λαούς, τάξεις, καταπιεσμένα κοινωνικά στρώματα κ.λπ. θα μπορούσαν να μετεξελίξουν τους πολιτισμούς τους και να τους δώσουν την θέση που τους αξίζει στην παγκόσμια κληρονομιά όπως θα την αξιοποιούσε μια ελεύθερη ανθρωπότητα. Δυστυχώς η ιστορία δεν πήρε αυτό τον δρόμο.
Το πρωί της επόμενης μέρας ξεκινήσαμε για το Νιμούλε, το συνοριακό πέρασμα για την Ουγκάντα. Γύρω στο μεσημέρι περάσαμε τα σύνορα.......
*Συγγραφέας
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας