Νοτιοανατολικά της Τζούμπα: Γνωριμία με τους λαούς Λοτούκο, Λόπιτ, Μπόγια και Τοπόζα

«Πριν από την έλευση των Αβησσυνών ακόμα και η ιδέα του "αρχηγού" ήταν άγνωστη στους Τοπόζα» λοχαγός Κινγκ, κατέκτησε και κυβέρνησε για 16 χρόνια τους Τοπόζα

Στο βάθος ο ουρανός άρχισε να γίνεται κόκκινος. Ταξιδεύαμε όλη την νύχτα. Σε λίγο ένας λαμπρός αφρικάνικος ήλιος φώτισε το εσωτερικό της καμπίνας του αεροπλάνου, οι επιβάτες άρχισαν να ξυπνάνε. Σε λιγότερο από μία ώρα θα προσγειονόμασταν στην Τζούμπα, την πρωτεύουσα του Νοτίου Σουδαν. Είχαμε ξεκινήσει την προηγούμενη, οι περισσότεροι από Αθήνα και μερικοί από Θεσσαλονίκη.

Οι διατυπώσεις αποδείχθηκαν, παρά τους φόβους μας, μάλλον σύντομες. Διασχίσαμε τους σχετικά καθαρούς και χωρίς ιδιαίτερα πυκνή κυκλοφορία δρόμους της πόλης και σε λίγο φτάσαμε στο ξενοδοχείο. Μόνο την επομένη περνώντας μέσα από τις παραγκουπόλεις που περιτριγυρίζουν την πόλη θα δουμε τις γνωστές αφρικάνικες εικόνες. Αυτή η πόλη, μόλις 500.000 κατοίκων, μια από τις ακριβότερες του κόσμου, είναι η πρωτεύουσα ενός από τους φτωχότερους λαούς. Οι Έλληνες είναι παρόντες εδώ ήδη από τον 19ο αιώνα. Όταν κτιζόταν η πόλη, την δεκαετία του 1920 αποτελούσαν το 10% του πληθυσμού και αριθμούσαν 2000 ανθρώπους. Σήμερα έχουν απομείνει γύρω στους 100. Ένας από αυτούς, που τον συναντήσαμε στο εστιατόριο του, μια επιχείρηση που απευθύνεται  στον "καλό κόσμο" της πόλης, μας είπε πως  η γυναίκα του προέδρου της χώρας είναι ελληνικής καταγωγής(από την Μυτιλήνη).

Ο σκοπός του ταξιδιού μας είναι να επιχειρήσουμε μια πρώτη εκ του σύνεγγυς γνωριμία με μερικούς από τους 60 και πλέον λαούς του Νοτίου Σουδάν, λαούς τους οποίους έχουμε συναντήσει εδώ και καιρό στα ανθρωπολογικά μας διαβάσματα ή έχουμε αναφέρει στα γραπτά μας. Αναλάβαμε τους κινδύνους, αλλά και την μεγάλη ταλαιπωρία, που ενέχει ένα τέτοιο ταξίδι, ακριβώς για να πάρουμε μια γεύση από τον τεράστιο ανθρωπολογικό πλούτο αυτής της χώρας, να νιώσουμε κάτι από τον απόηχο της εμπειρίας πολυπληθών λαών, οι οποίοι οργανώνονταν κοινωνικά χωρίς να χρειάζονται την συγκεντρωτική κρατική εξουσία. Με αφετηρία την Τζούμπα σχεδιάσαμε τρείς εξορμήσεις. Στην πρώτη από αυτές θα κινηθούμε νοτιοανατολικά και θα επισκεφθούμε τους λαούς Λοτούκο, Λόπιτ, Μπόγια και Τοπόζα.

Το ταξίδι μας ξεκίνησε με καθυστέρηση, όταν  αφήσαμε πίσω μας την πόλη ήταν πια μεσημέρι. Βγήκαμε, πέντε θηριώδη τζίπ, στην "εθνική οδό", ενα γεμάτο λακούβες χωματόδρομο, που κάπου ήταν πλατύς αλλά και πολύ συχνά στένευε και περιοριζόταν σε ένα απλό καρόδρομο. Υποφέραμε από την σκόνη, την ζέστη και το δυνατο ταρακούνημα, τα συνεχή αναπηδήματα στο ανώμαλο ή μάλλον ανύπαρκτο οδόστρωμα. Μας αποζημίωνε και με το παραπάνω η εκπληκτική ομορφία του τοπίου: κατάφυτοι λοφοι, βράχοι από γρανίτη, δέντρα, μια κατάσταση που θεωρείται ενδάμεση του τροπικού δάσους και της σαβάνας. Προσπερνούσαμε μεγάλες αγέλες βοειδών τις οποίες φυλούσαν βοσκοί οπλίσμένοι με αυτόματα όπλα. Κάναμε στάση στη πόλη Τορίτ για φαγητό. Με την εξέγερση της φρουράς αυτής της πόλης ξεκίνησε το 1955 ο αγώνας για την αυτονομία/ανεξαρτησία του Νοτίου από το Βόρειο Σουδάν. Στην αυλή του εστιατορίου ο FAO (οργανισμός του ΟΗΕ) έδινε μια μικρή δεξίωση προς τιμή του τοπικού του διευθυντή, ο οποίος πήρε μετάθεση. Στην πραγματικότητα ένα μεγάλο μέρος των λειτουργείων του νοτιοσουδανικού κράτους, τις έχει αναλάβει ο ΟΗΕ, οι ΜΚΟ  και οι πολύ δραστήριες ιεραποστολές, είτε των καθολικών είτε των προτεσταντών. Ηταν πια προχωρημένη νύχτα, όταν φτάσαμε στον προορισμό μας. Οι οδηγοί, κρατώντας αναμένα τα φώτα των προβολέων, έστησαν με την βοήθεια κάποιων από εμάς τις σκηνές σε ένα ξέφωτο. Δυο ένοπλοι από το γειτονικό χωριό ανέλαβαν φρουροί του καταυλισμού μας. Πριν ακόμα ξημερώσει μας ξύπνησαν οι χαρούμενες φωνές των πουλιών.

Πήραμε την ανηφόρα για το Chalamini, ένα χωριό των Λοτούκο που βρίσκεται στην κορυφή ενός λόφου, σε μια φυσικά οχυρή θέση. Οι κάτοικοι το μετακίνησαν σε αυτό το σημείο από τα πεδινά για λόγους ασφαλείας. Μας προσπερνούσαν γυναίκες που κουβαλούσαν πάνω στο κεφάλι σε μεγάλα πλαστικά κίτρινα δοχεία νερό από την γεώτρηση στο χωριό. Τα τύμπανα χτυπούσαν προαναγγέλλοντας την έλευση μας, τα παιδιά αλλά και κάμποσες γυναίκες είχαν μαζευτεί να δουν τους ξένους, μερικοί άντρες έπαιζαν αδιάφοροι ζάρια στην πλατεία. Αυτή η πλατεία αποκαλείται faura. Στο κέντρο της βρίσκεται μια δέσμη πασσάλων από έβενο που ονομάζεται alore και έχει μπροστά της ένα λάκκο καλυμμένο από μια πέτρα που λέγεται ejulet και χρησιμεύει για τις τελετές εξαγνισμού.

Στην άκρη της πλατείας υπάρχει μια εξέδρα για να ξεκουράζονται οι πολεμιστές. Οι Λοτούκο μας είπαν πολλά και ενδιαφέροντα για το πως είναι οργανωμένη η κοινωνία τους. Οι πιο σημαντικές αποφάσεις, και ιδίως αυτές που αφόρουν τον πόλεμο και την ειρήνη, παίρνονται από τους Monyomiji. Οι τελευταίοι έχουν επίσης την εξουσία να καθαιρέσουν τον αρχηγό και να ορίσουν καινούργιο. Πρόκειται για τους πολεμιστές, η συμμετοχή στο σώμα των οποίων καθορίζεται αποκλειστικά από ηλικιακά κριτήρια. Παλαιότερα η γη ανήκε εξολοκλήρου στην κοινότητα, σήμερα υπάρχουν οικογενειακοί κλήροι, αλλά οι αγροτικές εργασίες γίνονται συλλογικά. Στο χωριό υπάρχουν πολλά κλαν (hang). Oι Λοτούκο είναι εξωγαμικοί και ανδροτοπικοί (η γυναίκα μετά τον γάμο της μένει στο σπίτι του άντρα της). Η οικογένεια του άντρα καταβάλει στον πατέρα της νύφης αντικείμενα πλούτου και κύρους(βοοειδή κ.α.), ένα μεγάλο μέρος των οποίων ο τελευταίος μοιράζει στους συγγενείς του. Οι Λοτούκο μας ανέπτυσσαν τις παραδοσιακές θρησκευτικές τους ιδέες αλλά συγχρόνως δήλωναν κατηγορηματικά χριστιανοί. Ο λαός των Λοτούκο σήμερα αριθμεί γύρω στα 70000 άτομα.

Την ίδια μέρα, μετά από μια πολύωρη και κουραστική διαδρομή μέσα από τα βουνά φτάσαμε στο χωριό Imehejek του λαού των Λοπίτ, που είναι συγγενείς των Λοτούκο.

Ήταν ημέρα πένθους γιατί είχε πεθάνει ο ενενηνταπεντάχρονος πατέρας του αρχηγού του χωριού. Περιοριστήκαμε στον καταυλισμό μας σε ένδειξη σεβασμού. Αποζημιωθήκαμε και με το παραπάνω την επομένη. Οι Λόπιτ όχι μόνο μας ξενάγησαν στο χωριό τους, μας εξήγησαν λεπτομερώς τον τρόπο κοινωνικής τους οργάνωσης και απάντησαν σε όλες μας τις ερωτήσεις, αλλά και μας έδωσαν την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε ένα εντυπωσιακό χορό τους, στον οποίο συμμετείχαν μαζί οι πολεμιστές και οι γυναίκες. Οι χορεύτριες κρατούσαν μεγάλες λόγχες που αποκαλούνται fere, δωρίζονται από την πεθερά στη νύμφη και έχουν αυστηρά τελετουργική χρήση. Και εδώ το κέντρο της πολιτικής ζωής είναι οι Monyomiji, στο σώμα των οποίων συμμετέχουν όλοι αρκεί να έχουν την κατάλληλη ηλικία. Οι Monyomiji κατέχουν μεν τις πιο σημαντικές εξουσίες, αλλά εάν παρεκτραπούν οι γεροντότεροι μπορεί να τους καθαιρέσουν, οπότε πρέπει να κάνουν μια σειρά κατορθώματα για να αποκατασταθούν. Αλλά αξιώματα είναι κληρονομικά και κατέχονται από ορισμένα κλαν όχι κατ´ ανάγκη τα δυνατότερα. Ίσως το πιο ενδιαφέρον είναι το πως μεγαλώνουν τα αγόρια και τα κορίτσια. Για παράδειγμα, τα κορίτσια όταν γίνουν 10 χρονών σχηματίζουν ομάδες 3-15 ατόμων και φεύγουν από το σπίτι των γονιών τους για να μείνουν όλα μαζί στην γιαγιά ενός από αυτά ή σε κάποια άλλη γριά γυναίκα. Έτσι εκπαιδεύονται μέχρι τα 13. Τα μεγαλύτερα είναι υποχρεωμένα να παρακολουθούν τους χορούς των πολεμιστών και να τους περιποιούνται. Τέσσερις- πέντε μέρες πριν τον γάμο τους "κλέβονται" με τον μελλοντικό σύζυγο τους, το ζευγάρι κρύβεται και εμφανίζεται την ημέρα του γάμου του. Το τελευταίο αυτό έθιμο κατά τους συνομιλητές μας έχει πλέον εγκαταλειφθεί.

Συνεχίσαμε το ταξίδι μας κατευθυνόμενοι πάντα ανατολικά. Το απόγευμα φτάσαμε και στήσαμε τον καταυλισμό μας δίπλα σε ένα χωριό των  Μπόγια. Πριν καν ξεφορτώσουμε τα πράγματα, μας περιτριγύρισαν δεκάδες παιδιά και πολλές πανέμορφες έφηβες για να μας πουλήσουν τα χειροτεχνήματα τους. Οι νειλοτικοί λαοί ίσως είναι οι πιο όμορφοι του κόσμου, οι κοπελίτσες ήταν ντυμένες προσεγμένα και καλαίσθητα. Τα παιδιά παρέμειναν και συνέχισαν να παίζουν γύρω από τον καταυλισμό μας μέχρι αργά το βράδυ, πολύ μετά αφ' ότου είχαμε τελειώσει το δείπνο που ετοίμασε ο μάγειρας μας, κατσικάκι που αγόρασε από τους ντόπιους. Σε αυτά τα μέρη δεν υπάρχουν ουτε ξενοδοχεία ούτε εστιατόρια. Πριν καν ξημερώσει ήρθαν τα παιδιά και μας ξύπνησαν. Πήγαμε στο χωριό τους. Όλοι οι αντρες έλειπαν, είχαν βγάλει τα κοπάδια στη βοσκή. Σε αυτούς τους λαούς μπορούμε, σε γενικές γραμμές, να πούμε, ότι η βοσκή των βοοειδών είναι δουλειά των ανδρών και η γεωργία των γυναικών. Το πιο ενδιαφέρον ήταν τα σπιτάκια των μικρών παιδιών. Εδώ μένουν όλα μαζί, αγόρια και κορίτσια, σε απόσταση από τους γονείς τους από τα πέντε ως τα δέκα. Οι γυναίκες μας αποχαιρέτησαν με μια σειρά παραδοσιακούς χορούς τους. Μαζί μας πήραμε μέχρι το κοντινότερο διοικητικό κέντρο έναν από τους τοπικούς επικεφαλής με δυο μικρά κορίτσια. Κάποιοι, ίσως Τοπόζα, σκότωσαν την μητέρα τους στα χωράφια και ο πατέρας τους δεν τα ήθελε. Τα κορίτσια θα καταγράφονταν και θα κλείνονταν σε κάποιο ορφανοτροφείο, που συντηρούσε μια χριστιανική οργάνωση στη Τζούμπα. Πινακίδες αλλά και κτίρια που μαρτυρούν την παρουσία της αμερικανικής βοήθειας ή διαφόρων ιεραποστολών βρίσκονται πάντου. Αντίστοιχα στοιχεία κινέζικης παρουσίας δεν βρήκαμε πουθενά.

Μετά από μια αρκετά δύσκολη διαδρομή φτάσαμε, αφού πια είχε σκοτεινιάσει για τα καλά, στην περιοχή των Τοπόζα. Βρισκόμαστε μόλις 30 χλμ. από τα σύνορα με την Κένυα και πολύ κοντά στην λίμνη Τουρκάνα. Οι Τοπόζα είναι ο τρίτος ή τέταρτος σε μέγεθος λαός του Νοτίου Σουδάν και ίσως ο πιο πολεμικός. Κατά τον πόλεμο 1983- 2002, συμμάχισαν άλλοτε με την κυβέρνηση άλλοτε με τους αντάρτες. Υπέστησαν τα αντίποινα και των δυο. Η κυβέρνηση του Χαρτούμ διοχέτευσε στους Τοπόζα πάνω από 50000  αυτόματα όπλα τύπου καλάσνικοφ μετατρέποντας τους σε πραγματική μάστιγα για την περιοχή. Καθώς τα δόρατα αντικαταστάθηκαν με πολυβόλα οι συνέπειες όσον αφορά την κλιμάκωση της βίας ήταν ανυπολόγιστες.

Η λαϊκή συνείδηση όχι μόνο τις κατέγραψε αλλά τροποποίησε σχετικά ακόμα και τα ταφικά έθιμα: οι Τοπόζα πληροφορητές μας μας ανέφεραν πως δεν θάβουν όσους σκοτωθούν από σφαίρα για να μην περάσει η κατάρα μέσω της γης στην οικογένεια τους. Ίσως και εκατοντάδες παιδάκια από τον λαό των Τοπόζα μας περίμεναν, ήταν πολύ πιο θαρραλέα από όσα συναντήσαμε μέχρι τώρα και αρκετά πιο επίμονα στις διαφορες απαιτήσεις τους. Το στήσιμο των σκηνών και το ξεφόρτωμα των πραγμάτων δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση υπό το φως των προβολέων και με τόσα μικρά να τριγυρνάν ανάμεσα μας. Ξαφνικά τα παιδάκια ως δια μαγείας εξαφανίστηκαν, δεν έμεινε ουτε ένα. Τι έγινε; Στο χωριό, που σημειωτεον δεν έχει ηλεκτρικό ρεύμα, γινόταν με την βοήθεια γεννήτριας προβολή ταινίας οργανωμένη από την Καθολική εκκλησία. Τα παιδιά απαντούσαν εν χορώ σε όσα τους ρώταγε μέσα από την ταινία ο ιεροκήρυκας, το φιλμ στην συνέχεια περιλάμβανε ιστορίες από την ζωή του Χριστού. Κοιμηθήκαμε ήσυχοι για να ξυπνήσουμε χαράματα από ένα κοπάδι κατσίκες που πέρναγε ανάμεσα από τις σκηνές μας.

Νωρίς το πρωί επισκεφθήκαμε το χωριό, ίσως το μεγαλύτερο από όσα είδαμε ως τώρα. Και πάλι παραδοσιακοί χοροί, φωτογραφίες και η ενημέρωση για τον τρόπο κοινωνικής τους οργάνωσης. Όλοι οι ενήλικες, άντρες γυναίκες, εκλέγουν κάθε χρόνο τον αρχηγό. Όχι με εκλογές αλλά κατόπιν διαβούλευσης στην οποία συμμετέχουν όλοι. Την απόφαση για τον πόλεμο ή την ειρήνη την παίρνουν οι γεροντότεροι. Ποιοι θεωρούνται γεροντότεροι; Όλοι οι άνω των 60 απαντά ο πληροφορητής μας, σπεύδοντας να διευκρινίσει πως το νούμερο είναι ενδεικτικό, καθώς οι Τοπόζα δεν καταγράφουν τις γεννήσεις και δεν γνωρίζουν επακριβώς κατά τον δικό μας τρόπο την ηλικία τους. Έχουν μια περίπου ιδέα, με βάση σημαντικά γεγονότα που έχουν χαραχθεί στη συλλογική μνήμη. Ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ο θεσμός της αρχηγού των γυναικών με αρμοδιότητες που αφορούν κυρίως την οργάνωση των γεωργικών εργασιών που και εδώ είναι υπόθεση των γυναικών. Μια συνταξιδιώτισα μας πήρε συνέντευξη από την αρχηγό των γυναικών του χωριού.

Πήραμε τον μακρύ δρόμο της επιστροφής. Στην Καποέτα θα είχαμε επιτέλους, μετά από πολλές μέρες, την ευκαιρία να πλυθούμε και να αλλάξουμε ρουχα. Οτι συναντήσαμε δεν ήταν προφανώς οι κοινωνίες χωρίς κράτος, όπως ήταν στα καλύτερα τους. Αλλά και αυτά που διασώζονται, για πόσο καιρό ακόμη μπορεί να επιζήσουν; Κατά την ανταλλαγή φιλοφρονήσεων με τους Λοπίτ, ένας ντόπιος γέλασε σαρκαστικά ακούγοντας τα καλά μας λόγια. Ο αρχηγός διευκρίνησε πως χρειάζονται πολλά για να μείνουν οι άνθρωποι στον τόπο τους και να κρατήσουν τις καλύτερες από τις συνήθειες τους: αρδευτικά έργα, δρόμοι, σχολεία, νοσοκομεία. Ένας εκσυγχρονισμός είναι απαραίτητος, το ζήτημα είναι: τι είδους εκσυγρονισμός.