Η πολυ-επιστημονική υπέρβαση του χάσματος

Η άλλοτε σαφής ανάγκη διαφοροποίησης των γνωστικά «αφερέγγυων» ανθρωπιστικών επιστημών και των καλών τεχνών από τις πιο «ορθολογικές» φυσικομαθηματικές επιστήμες δεν θεωρείται πλέον καθόλου αυτονόητη. Διότι, όπως είδαμε στα δύο προηγούμενα άρθρα, το δήθεν ανυπέρβλητο χάσμα ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες κουλτούρες αποδεικνύεται, στις μέρες μας, ιδιαίτερα προβληματικό –αν όχι εντελώς αναχρονιστικό!– λόγω των αμφίδρομων και των πολλαπλών δημιουργικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ των φυσικομαθηματικών επιστημών με τις εξίσου «ορθολογικές», δηλαδή φυσικές και εμπειρικά τεκμηριωμένες, ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες.

Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα έλαβαν χώρα μια σειρά από σπουδαίες θεωρητικές –εννοιολογικές και τεχνολογικές– μεθοδολογικές επαναστάσεις που όχι απλώς θα φέρουν πιο κοντά, αλλά θα αποκαλύψουν τον βαθύτερο δημιουργικό διάλογο ανάμεσα στις φυσικές και τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Ειδικότερα στην επιστήμη της φυσικής θα εμφανιστούν και θα επικρατήσουν δύο πολύ διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις: η αιτιοκρατική-νομοτελειακή της Σχετικότητας και η μη αιτιοκρατική-πιθανοκρατική προσέγγιση της Κβαντομηχανικής. Και μέχρι σήμερα παραμένει άπιαστο το όνειρο της ενοποίησης αυτών των δύο θεωριών σε μία ενιαία φυσική «θεωρία των Πάντων». Πώς αντιμετωπίζετε αυτή η πολύ άβολη επιστημονική κατάσταση από τη φυσική;

Πάντως, σύμφωνα με ό,τι γνωρίζουμε ύστερα από σχεδόν έναν αιώνα συστηματικών ερευνών, η ενιαία επιστημονική περιγραφή και κατανόηση του φυσικού κόσμου περιορίζεται από κάποια μη προβλέψιμα ή και παράδοξα φαινόμενα. Εμπειρικά και πειραματικά επιβεβαιωμένα φυσικά φαινόμενα, που ανάγκασαν τους φυσικούς επιστήμονες να συνειδητοποιήσουν ότι τόσο η εμφάνιση όσο και η διαπιστωμένη εξέλιξη στον χρόνο των μικροσκοπικών αλλά και των μακροσκοπικών φυσικών δομών εξαρτάται από απολύτως φυσικές πιθανοκρατικές διακλαδώσεις, που, ωστόσο, δεν προβλέπονται από τους γνωστούς φυσικούς νόμους.

Και για να κατανοήσουμε αυτή την ανοίκεια εικόνα της φύσης, που προκύπτει από τις περισσότερες βασικές έρευνες της σύγχρονης επιστήμης, ίσως θα πρέπει τελικά να αποδεχτούμε την «ενοχλητική» ιδέα ενός αέναα και, εν πολλοίς, απρόβλεπτα εξελισσόμενου φυσικού κόσμου, που επειδή βρίσκεται διαρκώς σε γίγνεσθαι η πορεία του δεν είναι εκ των προτέρων προδιαγεγραμμένη, αλλά «οικοδομείται κάθε στιγμή». Συνεπώς, η πλήρης και γνωστικά ακριβής πρόβλεψη του μέλλοντός του είναι αβέβαιη.

Πράγματι, οι δύο βασικοί αλλά ασύμβατοι μεταξύ τους πυλώνες της σύγχρονης φυσικής, δηλαδή οι θεωρίες της Σχετικότητας και της Κβαντομηχανικής, καθώς και οι πιο πρόσφατες κατακτήσεις της θεωρίας του Χάους και των πολύπλοκων μη γραμμικών φαινομένων, έχουν αλλάξει ριζικά τόσο την εικόνα όσο και τις γνωστικές προσδοκίες μας για μια επιστημονικά ενιαία περιγραφή της φυσικής πραγματικότητας. Η «αντικειμενική» αλήθεια της οποίας δεν θεωρείται πλέον καθόλου προφανής ή αυτονόητη, επειδή εξαρτάται, αφενός, από το πώς την παρατηρούμε και την ερμηνεύουμε και, αφετέρου, από το πώς αλλάζουν, συν τω χρόνω, τα επιστημονικά μας κριτήρια για το τι τελικά θεωρείται «πραγματικό».

Αν, όμως, δεχτούμε ότι η επιστημονική εικόνα που έχουμε, κάθε εποχή, για τη φυσική πραγματικότητα αλλάζει, και επηρεάζεται τόσο από το ποιοι όσο κυρίως από το πώς την παρατηρούν, τότε η συνείδηση των παρατηρητών της θα πρέπει να παίζει αποφασιστικό ρόλο όχι μόνο στην επιλογή των παρατηρησιακών δεδομένων, αλλά και στη διαμόρφωση αυτής της γνώσης. Γεγονός που, ενώ καθόλου δεν αμφισβητεί τη γνωστική ή την τεχνολογική αξία αυτών των ερευνών, μας αποκαλύπτει πολλά για την ενεργό συμμετοχή μας ως παρατηρητών σε ό,τι παρατηρούμε, αλλά και ως γνωστικών υποκειμένων σε ό,τι γνωρίζουμε.

Ταυτόχρονα, όμως, αυτό το πολλαπλώς επιβεβαιωμένο από τους ιστορικούς της επιστήμης γεγονός, μας αποκαλύπτει και κάποιες βαθύτερες νοητικές και κοινές ανθρωπολογικές ομοιότητες που υπάρχουν μεταξύ των «φυσικών» και των «ανθρωπιστικών» επιστημών.

Ο χρόνος διαψεύδει κάθε αχρονική «υπερ-επιστήμη»

Το όνειρο της αναζήτησης μιας διαχρονικά αληθούς και αδιάψευστης επιστημονικής γνώσης, μέσω της ανακάλυψης των αιώνιων νόμων της φύσης και της υπεριστορικής περιγραφής της βαθύτερης πραγματικότητας, θα αποδειχτεί, κατά τον 16ο και 17ο αιώνα, μια ιδιαίτερα γόνιμη αυταπάτη, που συνέβαλε στην εκπληκτική ανάπτυξη της λεγόμενης «κλασικής» επιστήμης (πρωτίστως της φυσικής, άλλα όχι μόνο). Ενα πολύ αισιόδοξο γνωσιακό μύθευμα που, ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, θα αρχίσει να καταρρέει μετά από τη σχεδόν ταυτόχρονη αναγνώριση της δράσης του χρόνου τόσο στις θερμοδυναμικές θεωρίες της φυσικής όσο και στις εξελικτικές θεωρίες της βιολογίας, της γεωλογίας και, κατόπιν, στην καθολική αποδοχή της εγγενούς χρονικότητας όλων των κοσμολογικών και αστροφυσικών φαινομένων.

Η μέχρι τότε αντικειμενική-αχρονική επιστημονική γνώση θα διαπιστώσει, προς μεγάλη της έκπληξη, ότι όχι μόνο οι γήινες χημικές αντιδράσεις, τα βιολογικά φαινόμενα, αλλά και όλα τα μεγάλα κοσμολογικά συμβάντα είναι χρονικά μη αναστρέψιμα. Και, ευρύτερα, όλες ανεξαιρέτως οι αυθόρμητες φυσικές διεργασίες είναι μη αναστρέψιμες και εκτυλίσσονται από το παρελθόν προς το μέλλον, σύμφωνα δηλαδή με την κατεύθυνση του βέλους του χρόνου, η οποία και καταγράφεται από την αύξηση της εντροπίας τους.

Προσβλέποντας σε μία διαχρονικά «αντικειμενική» περιγραφή όλων των φυσικών φαινομένων, η κλασική φυσική όφειλε να υποβαθμίσει τον χρόνο σε απλή γεωμετρική παράμετρο, μετρήσιμη με κάποιον λίγο-πολύ ακριβή τρόπο (π.χ. από τα ρολόγια), και η οποία ήταν κοινή για όλους τους παρατηρητές που βρίσκονται στο ίδιο σύστημα αναφοράς. Συνεπώς, τόσο η «χρονικότητα» όσο και η «ιστορικότητα» των φαινομένων που διαπιστώνουν όλοι οι παρατηρητές στην καθημερινή τους ζωή έπρεπε να θυσιαστούν στον βωμό της υποτίθεται άχρονης και υπεριστορικής «αντικειμενικής» γνώσης.

Ετσι, όμως, η ανθρώπινη έννοια του χρόνου κατέληξε να θεωρείται μια υποκειμενική αυταπάτη: μια ιδιαίτερα «επίμονη ψευδαίσθηση», όπως υποστήριζε ο Αϊνστάιν. Διότι ακόμη και για τον πατέρα του νέου σχετικιστικού χωροχρόνου, η επίμονη ανθρώπινη «ψευδαίσθηση» για τη μη αναστρέψιμη ροή του χρόνου αποτελούσε τροχοπέδη για τη βαθύτερη, πληρέστερη κατανόηση και, εν τέλει, αχρονική περιγραφή της φύσης.

Εντούτοις, απ’ ό,τι γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, τίποτα δεν απεικονίζει καλύτερα τη μη αναστρέψιμη φυσική ροή του χρόνου, από τη μεταφορά του «βέλους του χρόνου», δηλαδή την κατεύθυνση και τη χρονική ασυμμετρία μεταξύ παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος. Η ύπαρξη αυτής της εγγενούς, στη φύση των πραγμάτων, χρονικής ασυμμετρίας επιβεβαιώθηκε όχι μόνο στην ανθρώπινη ιστορία, αλλά και σε όλα τα πολύπλοκα φυσικά συστήματα: από τη βιολογική ανάπτυξη και την εξέλιξη όλων των ζωντανών οργανισμών μέχρι τη διαμόρφωση και τη δυναμική των ουράνιων σωμάτων.

Μακριά από τη θερμοδυναμική ισορροπία, όλα τα ανοιχτά ενεργειακά φυσικά συστήματα του γνωστού μας Σύμπαντος τείνουν να αυτοοργανώνονται και να δημιουργούν διάφορες πολύπλοκες δομές, κάθε μία με τη δική της φυσική ιστορία, όπως συνέβη κατά το παρελθόν –και εξακολουθεί να συμβαίνει!– με τα βιολογικά, τα ανθρωπολογικά και τα ευρύτερα οικολογικά συστήματα στον πλανήτη μας.

Ανθρωπιστική ή επιστημονική μονοκρατορία;

Αυτές οι θεωρητικές εξελίξεις στις φυσικομαθηματικές, αλλά και οι ανάλογες προσπάθειες στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες για την ιστορική αποδόμηση και σχετικοποίηση κάθε άχρονης και υπεριστορικής μορφής γνώσης αμφισβητούν πλέον ρητά την κυρίαρχη, μέχρι πρόσφατα, διάκριση και τη δυϊστική αντιπαράθεση των «δύο πολιτισμών»: μιας δήθεν παντοδύναμης, υπεριστορικής και άρα «αντιανθρωπιστικής» φυσικής επιστήμης, και την εναλλακτική θεώρηση ενός εξίσου υπεριστορικού και γνωστικά παντοδύναμου «αντιεπιστημονικού ανθρωπισμού».

Οι οποίες, από κοινού, έχουν δημιουργήσει μία βαθύτατα προβληματική στάση νοητικής-πολιτισμικής προκατάληψης, που καθιστά αναποτελεσματική, όταν δεν απαξιώνει εντελώς, κάθε προσπάθεια γνωστικής ή πρακτικής υπέρβασης αυτής της δυϊστικής γνωστικής και κοινωνικής παγίδας, που, μέχρι τώρα, απαγορεύει τον διάλογο και τη δημιουργική αλληλεπίδραση ανάμεσα στις δύο κουλτούρες.

Παρά τα πολύ σοβαρά επικοινωνιακά εμπόδια που εξακολουθούν να υπάρχουν, το πολύ καυτό πρόβλημα του διαλόγου και της αμοιβαίας αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις «ανθρωπιστικές» και τις «φυσικές» επιστήμες αντιμετωπίζεται, σήμερα, με τη δημιουργία νέων δικτύων για την αμοιβαία επικοινωνία και τη δημιουργική συνεργασία μεταξύ των επιστημόνων που εργάζονται στις «φυσικές» και στις «ανθρωπιστικές» επιστήμες.

Ομως, αυτά τα «δίκτυα» ή, για να χρησιμοποιήσουμε μια άλλη μεταφορά, αυτές οι «γέφυρες» επικοινωνίας προϋποθέτουν την οικοδόμηση μιας κοινής «γλώσσας», που θα επιτρέπει όχι απλώς την αμοιβαία κατανόηση αλλά και την ισότιμη ανταλλαγή των γνώσεων που παράγονται από τις διαφορετικές επιστήμες. Το βέβαιο, όμως, είναι ότι η συστηματική υποτίμηση, αν όχι η πλήρης απαξίωση των ανθρωπιστικών επιστημών στις περισσότερες δυτικές κοινωνίες, όχι μόνο δεν βοηθά, αλλά καταδικάζει εκ των προτέρων κάθε προσπάθεια διαλόγου μεταξύ τους.

Η σχεδόν απόλυτη μονοκρατορία, κατά τον 21ο αιώνα, των τεχνοεπιστημών είναι μία εμφανώς σκοταδιστική βιοπολιτική επιλογή, που ασφαλώς έχει ήδη πολύ αρνητικές συνέπειες, όχι μόνο για την ανθρώπινη σκέψη, αλλά και για την ελευθερία και τη δημοκρατία. Αυτό σημαίνει ότι απαιτείται, άμεσα, η δημιουργία ενός νέου μετανεωτερικού και πλανητικού διαφωτιστικού κινήματος, το οποίο οφείλει να είναι προγραμματικά όχι μόνο «διεπιστημονικό» αλλά «πολυ-επιστημονικό» και πολυφωνικό. Ακριβώς όπως ήταν και ο Διαφωτισμός που εμφανίστηκε στην Ευρώπη κατά τα μέσα του 17ου και στις αρχές του 18ου αιώνα, και έκτοτε άλλαξε τον ανθρώπινο τρόπο σκέψης συνολικά.

Ομως, για την ιστορική αναγκαιότητα ενός τέτοιου νέου πολυ-επιστημονικού και πλανητικού διαφωτισμού θα μιλήσουμε αναλυτικά στο μεθεπόμενο άρθρο μας, με τον Φίλιππο Δρακονταειδή, πολύ γνωστό συγγραφέα και μεταφραστή των «Δοκιμίων» του πρωτοπόρου Γάλλου διαφωτιστή Μισέλ ντε Μοντέν (Michel de Montaigne).