Δημιουργώντας γέφυρες μεταξύ των επιστημών

Το πολυπόθητο, μέχρι χθες, οριστικό διαζύγιο ανάμεσα στις δύο κουλτούρες, σήμερα όχι μόνο δεν θεωρείται αναγκαίο, αλλά είναι και καταστροφικό: απαξιώνοντας την πλούσια ανθρωπιστική-κοινωνική σκέψη και έρευνα φτωχαίνει υπερβολικά την ανθρώπινη επιστημονική γνώση.

Για την επιστημονική σημασία των αμοιβαίων αποκλεισμών -αλλά και των δημιουργικών αλληλεπιδράσεων- ανάμεσα στις δύο ασύμβατες, αλλά κυρίαρχες γνωστικές προσεγγίσεις, κυκλοφόρησε πρόσφατα, από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, το μικρό αλλά ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Γιώργου Ευαγγελόπουλου με τίτλο «Θεωρητικές και Θετικές Επιστήμες. Οι δύο κουλτούρες και οι διατομές τους», το οποίο προλογίζει ο Στέφανος Τραχανάς. Με αφορμή αυτό το βιβλίο ζητήσαμε από τον συγγραφέα του να μας παρουσιάσει τις θέσεις του γι’ αυτό το βαθύ γνωσιολογικό και πολιτισμικό ρήγμα στην ανθρώπινη σκέψη.

● Πριν από 64 χρόνια, ο Βρετανός φυσικός επιστήμονας και λογοτέχνης Charles Percy Snow χρησιμοποίησε τον όρο «οι δύο κουλτούρες» για να περιγράψει την εξαιρετικά προβληματική -τόσο γνωσιολογικά όσο και πρακτικά- κατάσταση της άβολης συνύπαρξης δύο εναλλακτικών (εκ φύσεως;) γνωστικών προσεγγίσεων, όπως είναι οι λεγόμενες «θετικές-φυσικές» και «θεωρητικές-ανθρωπιστικές» επιστήμες. Ποια θεωρείται ότι είναι τα πιο αποφασιστικά βήματα που έγιναν, έκτοτε, για την υπέρβαση των αμοιβαίων αποκλεισμών που εμποδίζουν την επικοινωνία και τη δημιουργική σύνθεση ανάμεσα σε αυτές τις δύο εξίσου αναγκαίες νοητικές προσεγγίσεις μας;

Κατ’ αρχάς, σε επίπεδο μεθοδολογίας, τα οικονομικά και πολλές από τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες αποπειράθηκαν να μιμηθούν τις αποκαλούμενες θετικές επιστήμες, δηλαδή να «επιστημονικοποιηθούν» κατά το πρότυπο των τελευταίων. Για παράδειγμα, ο C.G. Hempel, από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους του φιλοσοφικού ρεύματος του λογικού εμπειρισμού, ακολουθώντας τη φυσιοκρατική παράδοση του J. S. Mill, υποστήριξε ότι η εξήγηση και η πρόβλεψη στις κοινωνικές επιστήμες έχουν την ίδια λογική δομή με αυτή των φυσικών και των βιολογικών επιστημών.

Αυτή η προσέγγιση παρήγαγε κάποια θετικά έως και θεαματικά αποτελέσματα στα οικονομικά, στις κοινωνικές και στις ανθρωπιστικές επιστήμες, τα οποία προσωπικά καθόλου δεν υποτιμώ (το ακριβώς αντίθετο, μάλιστα), παρά τη σημερινή μεγάλη υποχώρηση της επιρροής του λογικού εμπειρισμού ως φιλοσοφίας της επιστήμης. Η εξέλιξη αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια πρώτη προσπάθεια προσέγγισης ανάμεσα στις δύο αυτές ομάδες επιστημών, παρότι, ασφαλώς, τα κίνητρα που είχαν όσοι την επιδίωξαν ήταν άλλα.

Πιο ουσιαστικό, όμως, για την επίτευξη αυτής της προσέγγισης θεωρώ το γεγονός ότι σήμερα μελετάμε όλο και περισσότερο την πολυπλοκότητα τόσο φυσικών και βιολογικών όσο και κοινωνικοπολιτικών φαινομένων, η οποία αναδεικνύει τη μετάβαση/εξέλιξη από το απλό στο πολύπλοκο στη φύση, αλλά και στην κοινωνικοπολιτική οργάνωση στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, ενδέχεται να αποδειχθεί ότι οι παραλληλίες μεταξύ θεωρητικών και θετικών επιστημών είναι εντέλει λιγότερες, ενώ οι τομές τους, οπότε και οι δυνατές συμπλεύσεις τους, περισσότερες!

Η επιστημονική διερεύνηση, π.χ., του προβλήματος της συνείδησης (consciousness) επιχειρείται με τη βοήθεια της νευροφυσιολογίας, της τεχνητής νοημοσύνης, της ιατρικής και της βιολογίας, αλλά και της φυσικής και των μαθηματικών, ενώ η φιλοσοφία «ελέγχει» τόσο τις θεωρητικές προκείμενες όσο και τα αποτελέσματα της διεπιστημονικής αυτής προσέγγισης. Από την άλλη, η μελέτη του ζητήματος των οικονομικών ανισοτήτων σε διεθνές επίπεδο δεν αφορά μόνον την οικονομική επιστήμη, τη γεωοικονομία και τις Διεθνείς Σχέσεις, αλλά και την πολιτική και την ηθική φιλοσοφία (π.χ., με τη διερεύνηση των προϋποθέσεων και κριτηρίων για τη διατύπωση μίας ή και περισσοτέρων θεωριών διεθνούς δικαιοσύνης).

● Μια διαδεδομένη παρανόηση θεωρεί τις κατακτήσεις των φυσικών επιστημών ως «αντικειμενικά αληθείς», και άρα σχετικά αυτόνομες από την ιστορική συγκυρία και τον εκάστοτε πολιτισμό, ενώ, αντίθετα, τις κατακτήσεις των ανθρωπιστικών-κοινωνικών επιστημών και τα επιτεύγματα των καλών τεχνών ως τα πρόσκαιρα προϊόντα της εποχής τους ή της κουλτούρας που τα παράγει. Αυτή η εκ των προτέρων άνιση γνωσιολογική αξιολόγηση δεν καθιστά αδιανόητη κάθε προσπάθεια αμοιβαίας επικοινωνίας και εκ των πραγμάτων ανέφικτη την, κατά τα άλλα, αναγκαία συνεργασία ανάμεσα στις δύο κουλτούρες;

Πολύ ωραία ερώτηση! Θα προσπαθήσω να σας δώσω μια ικανοποιητική απάντηση. Προηγουμένως, όμως, ας μου επιτραπεί να προσθέσω ότι, όπως αναφέρατε στο ωραίο κείμενό σας, «Το χάσμα ανάμεσα στις δύο κουλτούρες», στο φύλλο της προηγούμενης εβδομάδας (18-19.2.2023), η αντίληψη περί «αντικειμενικά αληθών» φυσικών επιστημών οδηγεί συχνά στην πρόσληψη των τελευταίων ως «αντιανθρωπιστικών», από σημαντική μερίδα του ευρέος κοινού.

Επί των ανωτέρω, έχω να παρατηρήσω τα εξής: αν διαβάσει κανείς την πολύ ενδιαφέρουσα εισαγωγή του ιστορικού της επιστήμης, Κώστα Γαβρόγλου, στην ελληνική έκδοση του βιβλίου του νομπελίστα φυσικού Steven Weinberg, με τίτλο «Πώς να εξηγήσουμε τον κόσμο. Το ταξίδι για την ανακάλυψη της σύγχρονης επιστήμης» (Ροπή, 2016), θα διαπιστώσει ότι η κριτική που του ασκεί συνίσταται στο ότι ο Weinberg θεωρεί πως, κατά τη μελέτη της ιστορίας της φυσικής, κάθε φυσική θεωρία του παρελθόντος θα πρέπει να κρίνεται με βάση το πόσο αυτή μπορεί να μας βοηθήσει να απαντήσουμε σε ερωτήματα που απασχολούν τη φυσική σήμερα. Ενώ, σύμφωνα με τον καταξιωμένο ιστορικό της επιστήμης David Lindberg, στον οποίο ο Γαβρόγλου παραπέμπει, «ο γνώμονας για κάθε επιστημονική θεωρία δεν είναι ο βαθμός που προέβλεψε τη σύγχρονη σκέψη, αλλά ο βαθμός της επιτυχίας που είχε στην αντιμετώπιση των προβλημάτων της εποχής του»).

Χωρίς να αρνούμαι τη σχέση των επιστημονικών θεωριών με τις κοινωνικές, ιδεολογικές και πολιτισμικές διεργασίες στις κοινωνίες όπου αυτές αναπτύσσονται (που σημαίνει ότι δεν αρνούμαι τη χρησιμότητα, άρα ούτε και την αυτοτέλεια του κλάδου της ιστορίας της επιστήμης), ας μου επιτραπεί να πω ότι συμφωνώ με τον Weinberg όταν ισχυρίζεται τα ακόλουθα: «Παρόλο που οι επιστήμονες αναγνωρίζουν ότι οι θεωρίες τους συχνά φέρουν τη σφραγίδα του κοινωνικού περιβάλλοντος στο πλαίσιο του οποίου σχηματίζονται, θέλουμε να πιστεύουμε ότι κάτι τέτοιο αποτελεί ψεγάδι, κάποια σκωρία που απομένει στο μέταλλο, την οποία ελπίζουμε τελικά να εξαλείψουμε. Εχουμε αισθανθεί την ισχυρή έλξη που οι αληθινές θεωρίες ασκούν στη σκέψη μας, μια έλξη που μοιάζει να μη σχετίζεται στο ελάχιστο με το κοινωνικό σκηνικό της έρευνάς μας».

Για τη φυσική (τη «βασικότερη» από τις φυσικές επιστήμες), ανώτατος και οριστικός κριτής της ορθότητας των θεωριών της είναι το πείραμα και η παρατήρηση. Η μεγάλη πολιτισμική αξία της πειραματικής μεθόδου έγκειται στο ότι εξασφαλίζει στη φυσική επιστήμη τον «θεμελιώδη αντιδογματισμό» της, κατά την προσφυή διατύπωση του Στέφανου Τραχανά. Αυτός ο θεμελιώδης αντιδογματισμός της φυσικής, το πνεύμα της αμφιβολίας και ο διαρκής αναθεωρητισμός που τη διακρίνουν απορρέουν από την ετυμηγορία του πειράματος και αποτελούν πολύτιμο μέρος του ηθικού πολιτισμού της ανθρωπότητας! Θεωρώ ότι η αποδοχή αυτής της αλήθειας μπορεί να βοηθήσει να έρθουν οι φυσικές επιστήμες πιο κοντά με τις ανθρωπιστικές και τις κοινωνικές επιστήμες, όπως και με τις καλές τέχνες.

● Ανάμεσα στις πολυάριθμες «γλώσσες» που επινόησαν οι άνθρωποι για να περιγράφουν και να επικοινωνούν ό,τι γνωρίζουν, τα μαθηματικά αποτελούν αναμφίβολα το πιο αυστηρό, συνεπές και αυτάρκες νοητικό σύστημα, τόσο αυτάρκες που η εγκυρότητά του δεν χρήζει καμίας εξωτερικής εμπειρικής επιβεβαίωσης. Αλήθεια, διαθέτουμε σήμερα επαρκή μαθηματικά εργαλεία για να περιγράψουμε την πολυπλοκότητα της φυσικής και της ανθρώπινης πραγματικότητας;

Δύσκολη ερώτηση, καθώς προϋποθέτει ένα τεράστιο εύρος γνώσεων σε πολλές επιστήμες, που, ασφαλώς, δεν διαθέτω. Παραταύτα, θα επιχειρήσω να σας απαντήσω όσο πιο συνετά μπορώ. Οσον αφορά την εφαρμοσιμότητα των μαθηματικών στη φυσική, συντάσσομαι, και πάλι, με τον Steven Weinberg, όταν λέει: «Τα μαθηματικά αποτελούν το μέσον με τη βοήθεια του οποίου καταλήγουμε σε συμπεράσματα σχετικά με τις συνέπειες των φυσικών αρχών. Επιπλέον, αποτελούν την αναγκαία γλώσσα στην οποία διατυπώνονται οι αρχές της φυσικής επιστήμης. Λειτουργούν συχνά ως πηγή έμπνευσης για νέες ιδέες αναφορικά με τις φυσικές επιστήμες και με τη σειρά τους οι ανάγκες της επιστήμης συχνά καθοδηγούν εξελίξεις στα μαθηματικά. Το έργο ενός θεωρητικού φυσικού, του Εντουαρντ Ουίτεν [Edward Witten] έχει προσφέρει σημαντική γνώση στο πεδίο των μαθηματικών, σε τέτοιο σημείο που το 1990 του απένειμαν ένα από τα σημαντικότερα βραβεία μαθηματικών, το Μετάλλιο Φιλντς. Ωστόσο, τα μαθηματικά δεν συγκαταλέγονται στις φυσικές επιστήμες. Τα μαθηματικά από μόνα τους, χωρίς παρατήρηση, δεν είναι σε θέση να μας πουν οτιδήποτε για τον κόσμο».

Είναι βέβαιο ότι δεν διαθέτουμε τα απαιτούμενα μαθηματικά εργαλεία για να περιγράψουμε πολλά φυσικά φαινόμενα. Πολλές φορές έχω εντυπωσιαστεί βαθύτατα από μεγαλοφυείς συλλήψεις κάποιων κορυφαίων φυσικών προς αυτή την κατεύθυνση, όπως, π.χ., συνέβη με την ανακάλυψη και διατύπωση των κβαντικών νόμων στη γλώσσα των μητρών από τον Werner Heisenberg.

Οσο για τη χρήση των μαθηματικών στα οικονομικά (που έχουν καταστεί μια «εφαρμοσμένη μαθηματική επιστήμη») και στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, σαφώς έχουν αποδώσει κάποια πολύ σημαντικά αποτελέσματα, κυρίως σε επίπεδο μετρήσεων και προβλέψεων. Παραταύτα, τα μαθηματικά μοντέλα που χρησιμοποιούνται, παρότι συνεχώς εξελίσσονται και γίνονται πιο «συμπεριληπτικά», δεν «εξαντλούν» την πραγματικότητα. Ενίοτε, μάλιστα, την υπεραπλουστεύουν.

● Η σχεδόν καθολική αναγνώριση της τρέχουσας πλανητικής κρίσης και των εγγενών ιστορικών ορίων στη γνωστική ιδιοποίηση τόσο της φυσικής-βιολογικής όσο και της κοινωνικοπολιτικής-ανθρωπιστικής πραγματικότητας δεν θα έπρεπε να είναι ένα επαρκές κίνητρο για την υπέρβαση των «συντεχνιακών» προκαταλήψεων και της παραδοσιακής μεταφραστικής αδυναμίας ανάμεσα σε αυτές τις δύο εξίσου ανθρωπογενείς και γνωσιακά συμπληρωματικές προσεγγίσεις;

Εχετε απόλυτο δίκαιο στην επισήμανση του παγκόσμιου χαρακτήρα πολλών προβλημάτων που αντιμετωπίζει η σύγχρονη ανθρωπότητα, όπως, π.χ., το περιβαλλοντικό, το ζήτημα των ανισοτήτων, κ.λπ. Στο ζήτημα των ανισοτήτων ήδη αναφέρθηκα, απαντώντας στο πρώτο ερώτημά σας. Τώρα, για την επίλυση του περιβαλλοντικού, απαιτούνται γνώσεις φυσικής του περιβάλλοντος, της χημείας (για τη διαχείριση των αποβλήτων), αλλά και άλλων φυσικών επιστημών, εν συνδυασμώ με τις απαντήσεις που πρέπει να δοθούν σε κρίσιμα ερωτήματα ηθικής φύσης για το ποιες είναι οι πρωτεύουσες αξίες που επιθυμεί η σύγχρονη ανθρωπότητα να προστατεύσει και να υπηρετήσει. Κι όλα αυτά απαιτούν, στο τέλος, κρίσιμες πολιτικές αποφάσεις, οπότε το ερώτημα είναι ποιος θα τις λάβει και με ποια (δημοκρατική) νομιμοποίηση; Τίθεται, λοιπόν, το ζήτημα της παγκόσμιας οργάνωσης της πολιτικής εξουσίας που, κατά τον διεθνολόγο Christian Reus-Smit, οφείλει να αποτελεί το κεντρικό ερώτημα της επιστήμης των Διεθνών Σχέσεων (βλ. το βιβλίο του, Διεθνείς Σχέσεις – Μια πολύ σύντομη εισαγωγή, Πεδίο, 2022).

Το πόσο σύνθετα είναι τα σύγχρονα προβλήματα, γεγονός που καθιστά επιτακτική την υπέρβαση της «μεταφραστικής αδυναμίας» -όπως πολύ εύστοχα το θέτετε- που χαρακτηρίζει τη σχέση της προσέγγισης της φυσικής-βιολογικής, αφενός, και της ανθρωπιστικής-κοινωνικοπολιτικής, αφετέρου, πραγματικότητας, το αντιλαμβάνεται κανείς και από την παράθεση ενός τελευταίου παραδείγματος: μήπως, όπως υποστηρίζει ο πρόεδρος του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, Klaus Schwab, ο κόσμος βρίσκεται εν μέσω μιας τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, η οποία ανάγει την ψηφιακή επανάσταση σε ένα ποιοτικώς νέο επίπεδο, καθώς το βασικό χαρακτηριστικό της είναι «ένας συγκερασμός τεχνολογιών που θολώνει τα όρια μεταξύ φυσικών, ψηφιακών και βιολογικών σφαιρών»;

📍 Ο Γιώργος Ευαγγελόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας και Διεθνών Σχέσεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, στο νέο βιβλίο του «Θεωρητικές και Θετικές Επιστήμες», περιγράφει διάφορες πτυχές του βαθύτατου γνωσιολογικού και πολιτισμικού ρήγματος που διαφοροποιεί και απομονώνει τις δύο μείζονες κουλτούρες, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εμπεριστατωμένες αναλύσεις του για τη διακριτή θέση και τον «σκοτεινό» ρόλο των μαθηματικών, τόσο για την ενίσχυση-παγίωση όσο και για την αμφισβήτηση-διάψευση αυτής της δυϊστικής θεώρησης