Αποχαιρετισμοί από καρδιάς στον αξέχαστο Γιάννη Χάρη

⇒ Της Θάλειας Δραγώνα

Είναι 2009 και κάθομαι σε μια καρέκλα έξω από αίθουσα στα δικαστήρια της οδού Ευελπίδων, μάρτυρας υπεράσπισης του Γιάννη Χάρη. Εκδικάζεται αγωγή του Αγίου Πειραιώς για δυσφήμιση ζητώντας ηθική αποκατάσταση 10 εκατομμυρίων ευρώ. Το ατόπημα του Γιάννη ήταν ότι είχε στηλιτεύσει στα «ΝΕΑ», όπου έγραφε τότε, τον ρατσιστικό λόγο του μητροπολίτη. Εναν λόγο ομοφοβικό, παραληρηματικό, γεμάτο μίσος που ο συγγραφέας είχε χαρακτηρίσει «νοσηρό, αρμοδιότητας ψυχιάτρου». Ωστόσο στην κατακλείδα του επίμαχου άρθρου ο Γιάννης Χάρης έγραφε κάτι που ίσως αυτοί που δεν τον ήξεραν θα εκπλήσσονταν. Πώς αυτός, που δεν δίσταζε να σχολιάζει με το αιχμηρό του χιούμορ και ειρωνεία τις εθνοπατριωτικές και θρησκευτικές εξάρσεις (ας θυμηθούμε τα άρθρα του για τον «ανερυθρίαστο και ανενδοίαστο» Χριστόδουλο), μπορούσε να λέει ότι «οφείλουμε να αλλάξουμε τη στάση μας απέναντι στην εκκλησία, αν θέλουμε να επαναπροσδιορίσει και η εκκλησία τη δική της»; Και πώς αυτός ο αριστερός μπορούσε να συγκινείται με την ψαλτική τέχνη; Αυτός ήταν ο Γιάννης. Ενας αιρετικός που δεν χωρούσε σε κανένα καλούπι. Δεν χρειάστηκε να τελειώσει το σχολείο για να γίνει σημαντικός διανοούμενος. Βρήκε μόνος του τους δασκάλους που τον ενέπνευσαν. Και τον βρήκαμε όλοι εμείς για να μας διδάξει τα παιχνίδια της γλώσσας, την εξέλιξή της μέσα από τα λάθη της, τη δήθεν παρακμή και αλλοίωσή της, να μας γοητεύσει με τις μεταφράσεις του. Και βέβαια να μας κάνει να γελάσουμε πολύ σατιρίζοντας τους κομπασμούς των ψευτοσπουδαίων που παίρνουν τον εαυτό τους τόσο σοβαρά, το «Τσαρλατανείον Ελληνική Αγωγή», τους ελληνολάγνους, τους εθνοπατριώτες και τους γλωσσαμύντορες, το περιρρέον κιτς, τους ψευταράδες πολιτικούς.

Ο Γιάννης αρρώστησε βαριά και κλείστηκε στο σπίτι με την υπέροχη θέα. Τον βλέπαμε λίγο αλλά κρατούσαμε το νήμα ακέραιο. Δεν ξέχναγε ποτέ τους φίλους του. Ακόμη και όταν η αναπνοή του κόνταινε και τα τηλέφωνα του ήταν κουραστικά επικοινωνούσε με άλλους τρόπους. Στραφταλιστές θάλασσες, βαθυκόκκινες δύσεις, πανάκια να πλέουν, ο μαύρος Μίλαν στην αγκαλιά του ή το Μέλι σε πόζες ηδονικές, έφταναν στο μέιλ μας. Καθώς και κείμενα που είχε διαβάσει και ήθελε να μοιραστεί ή σχόλια καυστικά για την επικαιρότητα. Και ήταν πάντα εκεί, όσο δύσκολες και να ήταν οι μέρες, να σε θυμηθεί στις γιορτές σου και στις χαρές σου. Με γενναιοδωρία και τρυφερότητα.

Η γενναιοδωρία του απαιτούσε γενναιοδωρία και από πλευράς μας. Κάθε φορά που έκανε αναρτήσεις στο fb σε αναζήτηση αιμοδοτών η καρδιά μας ράγιζε. Αίμα φίλων, γνωστών και αγνώστων πολλών μεταγγιζόταν στις φλέβες του και ήταν ένας άλλος τρόπος να διατηρείται το νήμα ανάμεσά μας.

Του χρωστούσα. Μου συμπαραστάθηκε μέσα από τα κείμενά του σε δύσκολες στιγμές επιθέσεων από το ΛΑΟΣ του Καρατζαφέρη και τους ομοϊδεάτες του σε όλο το πολιτικό φάσμα. Η τελευταία φορά που τον είδα από κοντά ήταν στην αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα από το Πανεπιστήμιο Πατρών. Ηταν πολύ χαρούμενος. Ο άνθρωπος που δεν έπαιξε ποτέ με τους συμβατικούς κανόνες του παιχνιδιού, εκείνο το βράδυ στο πλαίσιο του θεσμού με την τήβεννο και την περγαμηνή στο χέρι κέρδιζε την αναγνώριση των ομοτέχνων. Και όσοι είμαστε εκεί που τον αγαπούσαμε νιώθαμε εξίσου χαρούμενοι με τη χαρά του. Υπήρχε όμως και κάτι θαμπό στην καρδιά μας. Κάτι μέσα μας έλεγε ότι δεν θα τον έχουμε για πολύ κοντά μας.

Θα μας λείψει και θα τον θυμόμαστε με ένα χαμόγελο γιατί, σαν άτακτο παιδί, μας έκανε πολύ να γελάμε.

⇒ Της Μάρως Κακριδή

(Πριν ξεκινήσω, να ομολογήσω πόσο με μάλωνε ο Γιάννης που γενικά δεν έγραφα, μου ήταν πάντα πολύ δύσκολο. Τραγική ειρωνεία, γράφω τώρα γι’ αυτόν και δεν μπορεί να το δει…)

Τον Γιάννη Χάρη τον «επέλεξα» για φίλο μου όταν του συστήθηκα κάπου σ’ ένα γλωσσικό συνέδριο, το Νεολαία και Γλώσσα, νομίζω, το 1984. Είχα παρακολουθήσει την αρθρογραφία του στον «Πολίτη» και στο «Αντί», όπου έγραφε για τη γλώσσα με απόψεις που συμμεριζόμασταν τότε αρκετοί νέοι γλωσσολόγοι, αλλά δεν συμβάδιζαν με όσες κυριαρχούσαν – και τότε και τώρα, δυστυχώς. Τότε όμως ήταν εποχή των πολύ μεγάλων γλωσσικών συγκρούσεων και λίγοι τολμούσαν να αντιπαρατεθούν στην επικρατούσα εικόνα -και από επίσημα χείλη- για τον «κατήφορο» που είχε δήθεν πάρει η γλώσσα, όσο τεκμηριωμένα κι αν ήταν τα επιχειρήματα που παρουσίαζαν…

Ο Γιάννης ανταποκρίθηκε αμέσως στην επίθεση φιλίας που του έκανα και αρχίσαμε την πρώτη από μια σειρά ατέλειωτες συζητήσεις, που κράτησαν μέχρι πολύ πρόσφατα – και δεν αφορούσαν μόνο τη γλώσσα. Υπήρξε για μένα ιδιαίτερα γενναιόδωρος φίλος σε κάθε δύσκολη στιγμή μου, ακόμα και όταν πια επικοινωνούσαμε μόνο απ’ το τηλέφωνο και τα ηλεκτρονικά μηνύματα…

Είχε περίσσευμα ψυχής ο Γιάννης, παρά τη δύσκολη ζωή του από παλιά, περίσσευμα για τους φίλους του και τα βάσανά τους, περίσσευμα για τις γάτες του (η τελευταία, το Μέλι, είχε πρωταγωνιστήσει σε πάμπολλες φωτογραφίες, τις οποίες μας έστελνε τακτικά και απαιτούσε, δικαίως, να τις θαυμάσουμε!), περίσσευμα για ακούραστη δουλειά μέχρι τέλους, όσο κι αν τον ροκάνιζε σιγά σιγά και πολύ βασανιστικά η αρρώστια.

Μ’ εντυπωσίαζε πολύ σ’ αυτόν η προσήλωσή του στις πολύ αυστηρές αρχές του, όταν όλοι οι γύρω βάζαμε συχνά νερό στο κρασί μας – και ξέραμε ακριβώς πόσο η προσήλωση αυτή δυσκόλευε και τον ίδιο και τους γύρω του. Και μ’ εντυπωσίαζε πάντα το απίστευτο θάρρος του, πείσμα το είπε κάποιος, να ζήσει τη ζωή του όπως την ήθελε αυτός, σύμφωνα μ’ αυτές τις αυστηρές αρχές και πεποιθήσεις. Αυστηρές ως προς τα προσωπικά του, αυστηρές ως προς τα επαγγελματικά του, αυστηρές ως προς τις αξίες της καθομιλουμένης πια δημοτικής, το θέμα που συζητούσαμε μαζί και είναι το μόνο στο οποίο μπορώ εγώ να αναφερθώ, από την πολυσχιδή προσφορά της αρθρογραφίας του στον νεοελληνικό πολιτισμό γενικότερα. Γι’ αυτήν μίλησαν και θα μιλήσουν ακόμα άλλοι, καταλληλότεροι από μένα.

Πέρα από τις παρατηρήσεις του για επιμέρους προβληματικά σημεία και διατυπώσεις «νεοσυντηρητισμού» (της Θεανούς, εκλελεγμένη κυβέρνηση, ετοιμορροπία ), όλο το ζήτημα στο οποίο επέμενε, και σωστά, ήταν το ιδεολογικό και κοινωνικό πρόσημο πίσω από γλωσσικές επιλογές εξαρχαϊσμού, εκζήτησης, λογιόστροφης παρεμβολής: η καθαρολογική ιδεολογία του αποκλεισμού, η κοινωνική διάκριση, ο ιεραρχημένος διαχωρισμός των ομιλητών σε γνώστες και απλούς αδαείς – ξιπασιά το έλεγε επίσης. Συμφωνούσαμε απόλυτα πως μιλώντας για τη γλώσσα μιλάμε για την κοινωνία, όπως το διατύπωνε ο αγαπημένος κοινός φίλος Τάσος Χριστίδης, φευγάτος κι αυτός εδώ και τόσα χρόνια…

Με τον Γιάννη συζητούσαμε για θέματα θεωρίας της γλώσσας, όπου ήθελε να είναι τελείως ενημερωμένος, ενώ εγώ τον συμβουλευόμουν για θέματα φιλολογικής επιμέλειας (πόσα έμαθα απ’ αυτόν!). Διορθώναμε πάντα κείμενα ο ένας του άλλου, συμπληρωνόμασταν – όχι χωρίς διαφωνίες και μικροτσακωμούς…

Περήφανη για τον φίλο μου, χρησιμοποίησα στα μαθήματά μου πολλά από τα άρθρα του, μια που τόσο γοήτευαν το καθημερινό του ύφος, προφορικό πολλές φορές, και οι συχνά ξεκαρδιστικές παρομοιώσεις του με έκδηλο το πολύ ιδιότυπο χιούμορ του. Πέρα από την κατάρριψη πολλών γλωσσικών μύθων, ένα από τα άλλα αγαπημένα του θέματα, η ερμηνεία των λεγόμενων γλωσσικών «λαθών», ξεσήκωνε πάντα μεγάλες αντιδράσεις και αντιπαραθέσεις. Κι εκεί χρησιμοποιούσα την υπέροχη διατύπωσή του, που για μένα τα λέει όλα για την εξέλιξη της γλώσσας: «Τα σημερινά σωστά είναι τα χτεσινά λάθη, άρα τα σημερινά λάθη ίσως να είναι τα αυριανά σωστά».

Ενα πράγμα δεν νομίζω να καταφέρω να μάθω από τον Γιάννη… Ν’ αντικρίζω τον θάνατο κατάματα και να μη φοβάμαι, όπως αυτός.

⇒ Του Γιώργου Γιαννακάκου

Τον Γιάννη τον γνώρισα από τον αγαπημένο Σεραφείμ πριν από 25 χρόνια. Μέσα σε αυτά τα χρόνια φτιάξαμε τη δική μας ανεξάρτητη σχέση. Μας ένωσαν οι ανταλλαγές πληροφοριών για μαστόρους και οικοδομικές εργασίες καθώς αγοράσαμε την ίδια εποχή τα σπίτια μας, η αγάπη μου στον Κούντερα, τα αστεία και το κους κους για το θέατρο, η αγάπη και η εκτίμησή μας στις γάτες, η ανταλλαγή εδεσμάτων με βαποράκι τον Σερ, οι συμβουλές μου για πρακτικά ζητήματα που τον πανικόβαλαν και οι συμβουλές του για την επιστήμη-μανία του που μου ήταν πάντα απαραίτητες. Οι συναντήσεις, σπάνιες. Η επικοινωνία καθημερινή σχεδόν, με μέιλ («Βάζουμε πληθυντικό αριθμό;» «Διαβάζεις και Χάρη, τρομάρα σου») και μηνύματα στο viber.

Στα εκατοντάδες μέιλ του που κοιτώ αυτές τις μέρες βλέπω «υπέροχα τοπία», «θεϊκές φωνές», γάτες, «αναστάσεις των ανθρώπων», «συγκλονιστικές χορογραφίες», γάτες, γάτες, καταπληκτικές φωτογραφίες του ουρανού από τη βεράντα στην Καστέλλα, εξοντωτικά εξαντλητικές οδηγίες για τη φροντίδα της γάτας που αναλάμβανα όταν ταξίδευε, μιλιούνια ζώα σε απίστευτες στιγμές... «Αμάν πια με τα ζωάκια!» έγραψα κάποια στιγμή. Γκαπ. Τα έχασε... Πληγώθηκε. Θύμωσε. Απρόσεχτος, πρόσβαλα την τρυφερότητά του. Αυτό το μικρό φωτάκι στο κάτω μέρος των ματιών του, εκείνον τον μαλακό τόνο στα τηλεφωνήματα. Μια δυσδιάκριτη τρυφερότητα. Ξεροκέφαλη κι αυτή!

Κάποια στιγμή τού είπα πως φχαριστιέμαι τα κείμενά του, πως θαυμάζω και ζηλεύω τον τρόπο που βάζει σε λέξεις τόσο ευθύβολα τα πράγματα που σκεφτόμαστε και νιώθουμε, πως θαυμάζω αυτό το εργαλείο που κατέχει, απάντησε: «Τι να το κάνεις, Γιωργάκη; Κουράστηκα. Κάποια θέματα πρέπει να τα παρατήσω. Δεν θα ξαναγράψω». Το άλλο Σάββατο διαβάζω τη συνέχεια! «Μα είπες...». «Και τι να κάνω; Πώς να το αφήσω αυτό να περάσει έτσι; Είναι τεράστια χοντράδα. Θα καθόμαστε να ακούμε;» Μάχιμος ώς το τέλος. Μαχητής ακάματος και ατρόμητος, λαβωμένος ίσως από λίγη μοναξιά όταν οι γύρω του τρόμαζαν από το πείσμα του. Κι όταν χάθηκε η μάχη με την αρρώστια, της παραδόθηκε πασιχαρής γεμίζοντάς με με αμηχανία να λέω κάτι αμήχανα «Τι λες, χριστιανέ μου;» «Τα έχουμε ξαναπεί, Γιωργάκη. Δεν έχει νόημα».

Μόλις την προηγούμενη εβδομάδα τού γράφω «Δεν έχω χειρότερο από το να ακούω να λένε πρέπει να το επικοινωνήσουμε» «Ναι, αλλά ο Χάρης τι λέει, πρόσεξέ τον» «Να ησυχάσω γιατί στο μέλλον θα το λέμε όλοι». Βάζει καρδούλα. «Γιατί είναι παμπάλαιη τάση της γλώσσας να κάνει μεταβατικά τα αμετάβατα».

Τα τελευταία χρόνια παίζαμε σχεδόν καθημερινά στο Viber ένα δικό μας παιχνίδι με πληροφορίες. Η τελευταία του πρόσκληση-πρόκληση έγινε την Τρίτη, 28/1, στις 07.55. Τις απαντήσεις μου λίγη ώρα μετά δεν τις είδε... Των Τριών Ιεραρχών... Θα ήταν αργία στα σχολεία που δεν ήθελε να πάει....

⇒ Της Άντας Ψαρρά

Πολλά εξαιρετικά κείμενα, αφιερώματα και δεκάδες αναρτήσεις γράφτηκαν αυτές τις μέρες για την ξεχωριστή και πολύχρονη παρουσία και το πολύτιμο αποτύπωμα του Γιάννη Χάρη. Πέρα από το σημαντικό έργο που άφησε πίσω του, πέρα από την κοφτερή γραφή που έδωσε νόημα και ουσία στις πάντα επίκαιρες και παρεμβατικές επιφυλλίδες και τα άρθρα του στις εφημερίδες και στα έντυπα, ο Γιάννης ήταν μάχιμος μέχρι το τέλος. Αριστερός, δεινός υπερασπιστής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και πάντα στη σωστή πλευρά πλάι στους αδύναμους, στους ευάλωτους, πλάι σε όσους επέλεγε ως εύκολους στόχους η εξουσία προκειμένου να υλοποιήσει τα αυταρχικά και αποκρουστικά της σχέδια.

Μια παλιά ιστορία ίσως βοηθάει να γίνει κατανοητή η παραπάνω φράση. Ηταν το 1976 όταν η Μεταπολίτευση βρισκόταν ακόμα στα σπάργανα, κρατώντας δυστυχώς πολλές γέφυρες με τη χούντα σε αντίθεση με μια αγουροξυπνημένη κοινωνία που έμπρακτα διψούσε για ελευθερία, δικαιοσύνη και δημοκρατία. Ηταν τότε που για λόγους πολιτικούς, με ειδικούς νόμους και συνοπτικές διαδικασίες, η κυβερνητική εξουσία αποφάσισε να παρακάμψει τη Δικαιοσύνη προκειμένου να εκδώσει στη Γερμανία τον αγωνιστή δικηγόρο της RAF, Ρολφ Πόλε. Ο κόσμος και ειδικά η νεολαία αντέδρασε στη σύλληψη του με μεγάλες διαδηλώσεις διαμαρτυρίας, που κατέληξαν όλες σε πολύ ξύλο, συλλήψεις και διώξεις.

Τέλη Αυγούστου του 1976 η δίκη για την έκδοση του Πόλε ήταν σε εξέλιξη εν μέσω διαδηλώσεων και σκληρής καταστολής. Μία από τις ειρηνικές εκδηλώσεις συμπαράστασης είχε γίνει στο θέατρο «Ρουαγιάλ» στις 18 Αυγούστου του 1976. Οταν ο κόσμος άρχισε να φεύγει από το περικυκλωμένο από αστυνομικούς θέατρο, με αφορμή ένα μικρό επεισόδιο οι κρανοφόροι επιτέθηκαν και συνέλαβαν τελικά τέσσερις νέους, ανάμεσα τους ο 23χρονος επιμελητής εκδόσεων Γιάννης Χάρης, οι οποίοι πέρασαν τη νύχτα στο κρατητήριο. Η δίκη τους στο αυτόφωρο αναβλήθηκε για τις 3 Σεπτεμβρίου.

Στο μεταξύ το Πενταμελές Συμβούλιο Εφετών με πλειοψηφία 3-2 στις 21 Αυγούστου αποφάσισε ότι τα αδικήματα βάσει των οποίων ζητήθηκε η έκδοση του Ρολφ Πόλε ήταν πολιτικά και κατά συνέπεια δεν θα εκδιδόταν ο κατηγορούμενος στη Γερμανία και έπρεπε να αφεθεί ελεύθερος . «Απόφαση που τιμά τη δικαιοσύνη» έγραφε στο πρωτοσέλιδό της η «Ελευθεροτυπία» (21.8.76) με τίτλο «Ο Πόλε δεν εκδίδεται. Θα απελαθεί;» Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι ανάμεσα στους εφέτες που ψήφισαν κατά της έκδοσης ήταν και ο Χρήστος Σαρτζετάκης (διωγμένος από τη χούντα για τη στάση του ως ανακριτή στη δολοφονία Λαμπράκη το 1963) ενώ και οι τρεις αυτοί δικαστές λίγο αργότερα με απόφαση του τότε εισαγγελέα του Αρείου Πάγου «απαλλάχθηκαν από τα καθήκοντά τους». Μην ξεχνάμε εδώ ότι τότε στον Αρειο Πάγο υπηρετούσαν όλοι σχεδόν οι δικαστές που είχαν διοριστεί επί χούντας. Για τον λόγο αυτό εξάλλου ο Αρειος Πάγος, αφού ζήτησε «εξηγήσεις» από τις γερμανικές αρχές, αποφάσισε ότι δεν δικαιούται άσυλο ο Ρολφ Πόλε, με την αιτιολογία ότι δικαίωμα στο άσυλο είχαν μόνο πραξικοπηματίες που εγκλημάτησαν κατά της χώρας τους κι όχι οι κοινωνικοί επαναστάτες!

Την ίδια ημέρα που ο Αρειος Πάγος ανέτρεπε, με πρόφαση τις «εξηγήσεις», την απόφαση του Συμβουλίου Εφετών ξεκίνησε και η δίκη των συλληφθέντων, μεταξύ των οποίων ο Γιάννης Χάρης, με τις κατηγορίες «αντίσταση κατά της αρχής, περιύβριση αρχής, έργω εξύβριση και πρόκληση κινδύνου διά λιθοβολισμών» («Ελευθεροτυπία», 3.9.1976).

Τελικά ο Ρόλφ Πόλε εκδόθηκε στη Γερμανία δύο μέρες πριν από τις γερμανικές εκλογές, προκειμένου να κλειστεί σε απομόνωση για πολλά χρόνια στα διαβόητα λευκά κελιά της φυλακής υψίστης ασφαλείας.

Αυτή ήταν μια μικρή μόνο αλλά τόσο διαφωτιστική απόδειξη ότι από τα πρώτα νεανικά του χρόνια ο Γιάννης Χαρης αυτά που έγραφε τα εννοούσε.

ΥΓ. Οπως μαθαίνουμε από τον Σ.Β., οι τέσσερις συλληφθέντες έξω από το θέατρο «Ρουαγιάλ» αθωώθηκαν στο δικαστήριο. Αίσθηση προκάλεσε κατά τη διάρκεια της δίκης ο πρόεδρος της έδρας με τις υπέροχες, δηκτικές παρατηρήσεις του – δυστυχώς το όνομά του μας διαφεύγει. Συνήγοροι υπεράσπισης του Γιάννη Χάρη και των άλλων τριών κατηγορουμένων ήταν οι εμβληματικοί δικηγόροι, υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, Νίκος Κωνσταντόπουλος, Τάκης Παππάς, Θόδωρος Σταυρόπουλος.