Σπάνια αν όχι πρωτοφανής είναι για τον εγχώριο εικαστικό χώρο η δικαστική διαμάχη μεταξύ δύο καταξιωμένων καλλιτεχνών για θέμα πνευματικής ιδιοκτησίας. Μια υπόθεση που αφορά την αγωγή του φωτογράφου, ομ. καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Γιώργου Κατσάγγελου, κατά του ζωγράφου Μιχάλη Μαδένη και την καταδίκη του τελευταίου από τη Δικαιοσύνη. Γεγονός που, όπως προκύπτει, διχάζει τον καλλιτεχνικό κόσμο, καλλιεργώντας τη συζήτηση περί «πρωτοτύπου», «αντιγραφής», προσβολής του δημιουργού αλλά και ελευθερίας έκφρασης. Αιχμή του δόρατος είναι η έκθεση του Μιχάλη Μαδένη με τίτλο «Εξόριστοι» και θέμα τους ψυχικά πάσχοντες το 2022 στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (σε επιμέλεια Νίκου Παΐσιου) και η εξόφθαλμα στενότατη σχέση των πορτρέτων του με τις φωτογραφίες του λευκώματος του Γιώργου Κατσάγγελου «Σιωπή», που εκδόθηκε το 2001 από το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης.
Οπως είναι γνωστό, ο Γ. Κατσάγγελος μετά το τέλος της έκθεσης προσέφυγε στη Δικαιοσύνη εναντίον του Μ. Μαδένη και της Εθνικής Βιβλιοθήκης με την καταγγελία της «αντιγραφής». Μάλιστα τότε το Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών της Σχολής Καλών Τεχνών του ΑΠΘ είχε βγάλει ψήφισμα καταδικάζοντας «κάθε παραβίαση, καταπάτηση, υπεξαίρεση και προσβολή των πνευματικών δικαιωμάτων», υπογραμμίζοντας: «Κάθε καλλιτέχνης που δημιουργεί έργα βασισμένα σε πρωτότυπα έργα άλλου καλλιτέχνη είναι υποχρεωμένος σύμφωνα με τον νόμο πριν από τη δημοσιοποίησή τους να λάβει την έγγραφη άδεια του δημιουργού».
Τελικά, πρόσφατα, ύστερα από σχεδόν δύο χρόνια, το Πολυμελές Πρωτοδικείο Αθηνών-Τμήμα Ειδικού Εμπορικού Δικαίου καταδίκασε για κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας τον γνωστό ζωγράφο, ο οποίος μαζί με την Εθνική Βιβλιοθήκη πρέπει να καταβάλει αποζημίωση στον Γ. Κατσάγγελο που ξεπερνάει τα 160.000 ευρώ. Το δικαστήριο διέταξε και την απόσυρση του σχετικού, πολυτελούς καταλόγου που επιμελήθηκε ο Σταύρος Ζουμπουλάκης, πρόεδρος της Εφορευτικής Επιτροπής της ΕΒΕ. Μάλιστα, όπως έγραψε ο ιστορικός τέχνης Μάνος Στεφανίδης, που έχει συνεργαστεί με τον Γ. Κατσάγγελο (7/10, SLpress): «Επιπλέον, η Δικαιοσύνη όρισε ως άμεσα εκτελεστή την καταβολή ενός ποσού από την τελική αποζημίωση προς τον Γιώργο Κατσάγγελο πριν από την εκδίκαση της έφεσης». Ενώ «η υπεράσπιση του ζωγράφου (Σωτήρης Φέλιος) προχώρησε σε αίτημα μη καταβολής του μειωμένου ποσού λόγω οικονομικής ένδειας του Μαδένη, αλλά η συγκεκριμένη προσφυγή απορρίφθηκε. Η Δικαιοσύνη επέβαλε την άμεση καταβολή του χρηματικού ποσού των 20.000 για τον καθέναν των καταδικασθέντων, δηλαδή τον Μαδένη και την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (διά του άμεσα εμπλεκόμενου Σταύρου Ζουμπουλάκη). Καταπέλτης!».
Ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων
Ας σημειώσουμε ότι ανακοίνωση έχει βγάλει και ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων, καθώς το 2023 ο Μιχάλης Μαδένης διορίστηκε στο διοικητικό συμβούλιο του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου. Μετά την απόφαση της Δικαιοσύνης που αφορά την προσβολή δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας «εγείρεται ένα σοβαρό ηθικό και νομικό θέμα στο οποίο οφείλουν να πάρουν θέση τόσο η υπουργός όσο και το Δ.Σ. του μουσείου», αναφέρουν οι αρχαιολόγοι, ενώ η «έκθεση των ζωγραφικών αναπαραγωγών στην Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος δημιουργεί -για μία ακόμη φορά- εύλογα και σοβαρά ερωτήματα και αναφορικά με το πλαίσιο λειτουργίας των πολιτιστικών ιδρυμάτων στη χώρα».
Η επιστολή υπεράσπισης του Μαδένη με «ηχηρές» υπογραφές
Προς υπεράσπιση του Μ. Μαδένη προσωπικότητες των Γραμμάτων και Τεχνών συνυπογράφουν επιστολή, διευκρινίζοντας ότι η στενή σχέση των έργων του με τις φωτογραφίες του λευκώματος «Σιωπή» ήταν προφανής και δηλώθηκε ρητά και από τον επιμελητή της έκθεσης Ν.Π. Παΐσιο τόσο στον κατάλογο που εξέδωσε η ΕΒΕ όσο και στο συνοδευτικό κείμενο στον τοίχο της έκθεσης. Αναφέρουν: «Στη συγκεκριμένη περίπτωση το αντικείμενο της διαφοράς ήταν στην ουσία κατά πόσο ένας ζωγράφος μπορεί να αποδώσει μορφές που υπάρχουν σε καλλιτεχνικές φωτογραφίες με πανομοιότυπο τρόπο αλλά σε ένα διαφορετικό καλλιτεχνικό αφήγημα στους ζωγραφικούς του πίνακες.
Πιστεύουμε πως η πρωτόδικη απόφαση είναι ατυχής, εξαφανίζει την καλλιτεχνική αξία του έργου του Μιχάλη Μαδένη και εξουθενώνει τον ίδιο τον δημιουργό, ψυχικά, ηθικά και φυσικά, παραγνωρίζοντας ότι η μεταφορά σε άλλη μορφή τέχνης συνιστά νέα δημιουργία, καθώς ο τρόπος (το "πώς") και όχι το θέμα (το "τι") είναι αυτό που καθορίζει την αυτονομία της εκάστοτε τέχνης.
Είναι φανερό για εμάς ότι η συγκεκριμένη απόφαση αντιτίθεται στην καλλιτεχνική ελευθερία και στην ελευθερία της έκφρασης και έτσι, στην ουσία, "κλείνει την πόρτα" σε ένα ιδιαίτερα διαδεδομένο και σημαντικό διεθνώς καλλιτεχνικό κίνημα, μέσα στο οποίο υπάρχοντα αντικείμενα, έργα τέχνης ή εικόνες τους προσλαμβάνουν, χωρίς ιδιαίτερη διαφοροποίηση, ή και κάποιες φορές χωρίς καμία διαφοροποίηση, ένα άλλο νόημα.
Η σημασία της τέχνης αυτής έγκειται στο γεγονός ότι το έργο τέχνης ή η εικόνα που χρησιμοποιεί ή οικειοποιείται ο καλλιτέχνης, πρέπει να συνεχίσει να είναι αναγνωρίσιμο, προκειμένου να επιτελέσει τη λειτουργία του, να λειτουργήσει δηλαδή με ένα διαφορετικό ή διαφοροποιημένο νόημα και να ασκήσει κριτική σε πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα».
Το κείμενο συνυπογράφουν μεταξύ άλλων οι ζωγράφοι Ηώ Αγγελή, Νίκος Αγγελίδης, Αλέξης Βερούκας, Στέφανος Δασκαλάκης, Νίκη Ελευθεριάδη, Γιώργος Ζιάκας, Ειρήνη Ηλιοπούλου, Ιωάννα Καφίδα, Χρήστος Κεχαγιόγλου, Γιάννης Κονταράτος, Αλέκος Λεβίδης, Θανάσης Μακρής, Τάσος Μαντζαβίνος, Νίκος Μόσχος, Γιώργος Ρόρρης, Μαρία Φιλοπούλου, Γιώργος Χατζημιχάλης, Γιάννης Ψυχοπαίδης, Αλέξανδρος Ψυχούλης, οι σκηνοθέτες Αλέξανδρος Αβρανάς, Νίκος Διαμαντής, Νίκος Καραθάνος, Αννα Κοκκίνου, οι ποιητές Δημήτρης Αγγελής, Γιώργος Βέης, Ιουλίτα Ηλιοπούλου, Διονύσης Καψάλης, Ντίνος Σιώτης, ο σκηνογράφος Διονύσης Φωτόπουλος, οι πανεπιστημιακοί Νίκος Αλιβιζάτος, Κωνσταντίνος Ι. Ανδρουλιδάκης, Στέλιος Βιρβιδάκης, Στέφανος Δημητρίου, Παύλος Καλλιγάς, Γιώργος Κεντρωτής, Νικόλας Σεβαστάκης, η ερμηνεύτρια Ελευθερία Αρβανιτάκη, οι εκδότες Νίκος Γκιώνης, Εύα Καραϊτίδη, Κατερίνα Καρύδη, Σταύρος Πετσόπουλος, οι συγγραφείς Θεόδωρος Γρηγοριάδης, Ζυράννα Ζατέλη, Γιάννης Κιουρτσάκης, Μιχάλης Μακρόπουλος, Μαρία Μήτσορα, Ανδρέας Μήτσου, Δημήτρης Νόλλας, Αλέξης Πανσέληνος, οι ιστορικοί τέχνης Ντένης Ζαχαρόπουλος, Αννα Καφέτση, Τάκης Μαυρωτάς, οι συνθέτες Γιώργος Κουρουπός, Νίκος Ξυδάκης, ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής Γιώργος Κουμεντάκης, ο Νίκος Μπακουνάκης, συγγραφέας, πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Βιβλίου και Πολιτισμού, κ.ά. Επισημαίνουν ότι η «αναπάντεχη» αυτή απόφαση του δικαστηρίου ελήφθη χωρίς «την αυτοψία σε, έστω και ένα, έργο και των δύο πλευρών», ενώ «αγνοεί προκλητικά ότι μεγάλο μέρος αριστουργηματικών ζωγραφικών έργων έχει βασιστεί σε φωτογραφίες». Και καταλήγουν: «Εχουμε τη συνείδηση ότι υπερασπιζόμενοι τον Μιχάλη Μαδένη υπερασπιζόμαστε την ελευθερία της έκφρασης και της δημιουργίας και ελπίζουμε στο αίσιο τέλος της υπόθεσης αυτής κατά τη συζήτηση της έφεσης».
Η απάντηση του Κατσάγγελου
Από την πλευρά του ο Γ. Κατσάγγελος με δική του ανακοίνωση απαντά. Αρχικά αναφέρεται στο χρονικό της υπόθεσης: «Ο ζωγράφος, χωρίς να με ενημερώσει και χωρίς την άδειά μου, αντέγραψε 69 καλλιτεχνικά φωτογραφικά έργα μου που τυπώθηκαν από το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης σε λεύκωμα με τον τίτλο "Σιωπή" το 2001, για να δημιουργήσει δικούς του πίνακες. Η εργασία μου αυτή είναι μέρος ενός μεγάλου project που κράτησε 12 χρόνια και έχει εκτεθεί εκτενώς σε γκαλερί, μουσεία και biennale στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Εχει αποσπάσει 4 διεθνή βραβεία με πιο πρόσφατο το Μεγάλο Διεθνές Βραβείο στο Caravansaraï, Artistic Echanges στο Kutaisi της Γεωργίας, τον Αύγουστο του 2022».
Πληροφορήθηκε για την έκθεση τυχαία, ενώ «με συμβολή των νομικών μου παραστατών ήρθαμε σε επαφή με τους εμπλεκόμενους, χωρίς να βρεθεί πεδίο συνεννόησης. Μετά από αυτό και την αδυναμία εύρεσης λύσης, προχώρησα στην κατάθεση αγωγής έναντι της ΕΒΕ και του ζωγράφου. Και πάλι, ως εκ του νόμου προβλέπεται, πριν από την εκδίκαση προηγήθηκε η διαδικασία διαβούλευσης μεταξύ των αντιδίκων, η οποία απέβη άκαρπη και μπορώ να πω όχι με δική μου ευθύνη.
Εν τω μεταξύ, ο ζωγράφος, που επικαλείται την ελευθερία της έκφρασης, μου απαγόρευσε μέσω εξωδίκου να αναφέρομαι στα έργα και στο πρόσωπό του, δηλαδή μου ανέστειλε τη δική μου ελευθερία της έκφρασης.
Στη συνέχεια, εκδικάστηκε η αγωγή από το δικαστήριο, στο οποίο κατατέθηκαν οι μαρτυρίες σημαντικών ανθρώπων της τέχνης και υπέρ της αγωγής, αλλά και εναντίον αυτής, και το δικαστήριο σε πρώτο βαθμό έκανε δεκτή την αγωγή».
Οπως τονίζει ο γνωστός φωτογράφος, αντικείμενο της δίκης δεν ήταν «κατά πόσο ένας ζωγράφος μπορεί να αποδώσει μορφές που υπάρχουν σε καλλιτεχνικές φωτογραφίες με πανομοιότυπο τρόπο αλλά σε ένα διαφορετικό καλλιτεχνικό αφήγημα», αλλά «κατά πόσο ένα ζωγράφος, χωρίς την άδεια του φωτογράφου, μπορεί να αντιγράψει τη μορφή και την έκφραση 69 φωτογραφικών έργων και να παράξει 69 ακριβή αντίγραφα, ανεξάρτητα από τα τεχνικά μέσα που θα χρησιμοποιήσει. Και στο ερώτημα αυτό, το δικαστήριο έκρινε ότι ο συγκεκριμένος ζωγράφος μεταφέρει στους ζωγραφικούς του πίνακες όλα τα εκφραστικά στοιχεία των 69 φωτογραφιών μου, γι’ αυτό όφειλε να ζητήσει την άδειά μου πριν τα εκθέσει. Ακριβώς την ίδια απάντηση έδωσε και το Ανώτατο Ακυρωτικό Δικαστήριο των ΗΠΑ, σε μια χώρα όπου, χάρη στη θεωρία της fair use, η οικειοποίηση έργων είναι πιο εύκολα αποδεκτή. Ετσι, σε μια αντίστοιχη υπόθεση οι Αμερικανοί δικαστές δεν δίστασαν να κρίνουν ότι η προσωπογραφία του τραγουδιστή Prince που ζωγράφισε ο διάσημος καλλιτέχνης Andy Warhol βασιζόμενος σε μια ασπρόμαυρη φωτογραφία τής όχι ιδιαίτερα γνωστής τότε φωτογράφου Lynn Goldsmith, παραβιάζει τα πνευματικά της δικαιώματα».
Ο ίδιος επισημαίνει: «Το δικαστήριο εφάρμοσε το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας, το οποίο διέπεται από συγκεκριμένους κανόνες και αρχές, που γίνονται σεβαστές σε ολόκληρο τον κόσμο. Σημειωτέον, δε, ότι βάσει αυτού προστατεύονται τα καλλιτεχνικά έργα, όπως, λ.χ., τα ζωγραφικά, τα φωτογραφικά, τα μουσικά κοκ., υπό τη μοναδική προϋπόθεση ότι είναι "πρωτότυπα", χωρίς να επιτρέπεται (και πώς θα μπορούσε άλλωστε…) οποιαδήποτε κρίση για την καλλιτεχνική τους αξία, ποιότητα ή αισθητική εκ μέρους του δικαστηρίου.
Τέτοιες κρίσεις, άλλωστε, ανήκουν αποκλειστικά στην αρμοδιότητα των τεχνοκριτικών, που θα ήταν σκόπιμο να περιορίζονται στα της ειδικότητάς τους και να μην επικρίνουν δημόσια δικαστικές αποφάσεις, ιδίως όταν αυτές βρίσκονται ακόμη σε πρώιμο στάδιο της διαδικασίας, ούτε να επιχειρούν, με τα δικά τους κριτήρια και αγνοώντας τα πλήρη δεδομένα μιας "ανοιχτής" δικαστικής υπόθεσης, να προδικάζουν την εξέλιξή της. Γιατί προϋπόθεση της δημοκρατίας, πέραν της ελευθερίας της έκφρασης, που κανείς δεν επιχείρησε εν προκειμένω να περιορίσει (!), είναι η ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης.
Οσον αφορά, δε, την ορθή διαπίστωση ότι πολλά ζωγραφικά έργα στην ιστορία της τέχνης έχουν πηγή έμπνευσης φωτογραφίες, θα πρέπει να αντιπαρατεθεί, αφ' ενός, ότι μεταξύ έμπνευσης και αντιγραφής (η οποία έγινε στην περίπτωσή μου) υπάρχει μεγάλη διαφορά και, αφ' ετέρου, ότι κάτι τέτοιο επιτρέπεται όταν πρόκειται για έργα που η διάρκεια προστασίας τους έχει λήξει ή που έχουν νομίμως χρησιμοποιηθεί, κατόπιν αδείας του φωτογράφου ή των κληρονόμων του».
Πριν κλείσει την επιστολή ο Γ. Κατσάγγελος ερωτά: «Ποιος είναι ο δρόμος επίλυσης ενός θέματος που αφορά την καλλιτεχνική δημιουργία και τα πνευματικά δικαιώματα, όταν έχουν εξαντληθεί όλες οι προσπάθειες διαπροσωπικής συνεννόησης; Πιστεύω ότι οι υπογράφοντες χωρίς αμφιβολία στηρίζουν την αξία του πνευματικού και καλλιτεχνικού έργου σε κάθε περίπτωση και την αυτονόητη προάσπισή του σε μια πολιτισμένη κοινωνία δικαίου.
Αντίθετα με ό,τι πιστεύουν οι υπογράφοντες την επιστολή, δεν είχα την πρόθεση να εξοντώσω κανένα συνάνθρωπό μου, αλλά να υπερασπιστώ το καλλιτεχνικό μου έργο. Πιστεύω ότι κάθε καλλιτέχνης (και όχι μόνο) αναγνωρίζει την αγωνία, την προσπάθεια και τις προσωπικές θυσίες που χρειάζονται για τη δημιουργία του έργου τέχνης».
To έργο και η πληροφορία
Του Ντένη Ζαχαρόπουλου, ιστορικού και κριτικού τέχνης
Παρ' όλο που η υπογραφή μου καλύπτει απολύτως το θέμα, θεωρώ αναγκαίο όχι να δικαιολογηθώ, αλλά να καυτηριάσω την προσπάθεια ώστε ένα θέμα αρχής ως προς το αναφαίρετο δικαίωμα στη δημιουργία και την ελεύθερη έκφραση να μετατραπεί σε διενέξεις για την αισθητική υπόσταση ενός καλλιτεχνικού έργου. Ουδόλως με απασχολεί εάν το έργο αρέσει ή όχι, ή εάν αντέγραψε πιστά ή όχι τις φωτογραφίες.
Τέτοια επιχειρήματα εάν αποκτήσουν νομική υπόσταση απειλούν να καταργήσουν την έννοια της τέχνης και να ορίσουν μονομερώς πως η ουσία και η ποιότητα ενός έργου κρίνονται δικαστικά, τη στιγμή που η καλλιτεχνική υπόσταση ενός έργου έχει κύριο χαρακτηριστικό την πολυσημία και την πολλαπλή δυνατότητα ερμηνείας. Η όλη υπόθεση λοιπόν αρχίζει και τελειώνει με την απαράβατη αρχή και κριτήριο της καλής πίστης του καλλιτέχνη που χρησιμοποίησε τις φωτογραφίες και ανέφερε σαφέστατα στην έκθεση και στο βιβλίο την προέλευση των εικόνων και το όνομα του δημιουργού τους από την πρώτη στιγμή.
Τα υπόλοιπα αφορούν όποιους επιδιώκουν να εκμεταλλευτούν μια ευκαιρία ώστε να στηρίξουν συντεχνιακούς καβγάδες και ξεκαθαρίσματα προσωπικών λογαριασμών. Δεν συμμετείχα ποτέ μου σε τέτοιες διαδικασίες που θεωρώ ότι έχουν βομβαρδίσει τραγικά το πεδίο της τέχνης και του πολιτισμού στον τόπο μας. Χαρακτηριστική πρακτική της μετριότητας που τους προκαλεί είναι η συνεχής χρήση του τυπικού τίτλου, κύριος καθηγητής, αντί του ουσιαστικού, καλλιτέχνης! Φαντάζεστε πως πέρα από τον φύλακα της ΑΣΚΤ, ο Παρθένης ή ο Παπαλουκάς θα παρουσιάζονταν ποτέ ως «κύριοι καθηγητές»;
Η όλη υπόθεση αρχίζει και τελειώνει με την απαράβατη αρχή και κριτήριο της καλής πίστης του καλλιτέχνη που χρησιμοποίησε τις φωτογραφίες και ανέφερε σαφέστατα στην έκθεση και στο βιβλίο την προέλευση των εικόνων και το όνομα του δημιουργού τους από την πρώτη στιγμή
Η τροπή που παίρνει λοιπόν η συζήτηση αυτή, αντί για το ρίσκο και την ευθύνη του καλλιτεχνικού έργου, στοχεύει να νομιμοποιήσει έναν αχταρμά κακόπιστων κουτσομπολιών και δικολαβικών χειρισμών. Ισως θα είχαν αποφευχθεί αυτά τα προβλήματα εάν ο ζωγράφος είχε μιλήσει προσωπικά κι ευχαριστήσει τον φωτογράφο πριν αναμειχθούν οι κατ’ επάγγελμα σκανδαλοθήρες. Αλλά οι αβροφροσύνες θεωρούνται παρωχημένες όταν δικηγόροι, εισαγγελείς και δημοσιογράφοι προσπαθούν να επιβάλουν κανονιστικά όρια πάνω στην ελευθερία της έκφρασης.
Αναρωτιέμαι όμως, γιατί εκατοντάδες επώνυμα ζωγραφικά έργα που αναπαράγονται σε χώρους ή στιγμιότυπα των ρεπορτάζ, δεν απασχόλησαν ποτέ τους υπέρμαχους των δικαιωμάτων της εικόνας ή μήπως τα εικαστικά έργα μετράνε όσο τα δέντρα στα πεζοδρόμια; Επίσης, όταν εκατοντάδες έργα τέχνης που φτάνουν με τα δελτία Τύπου των εκθέσεων στις εφημερίδες και περιοδικά και αντί να πληροφορήσουν για τις εκθέσεις, βρίσκονται για δεκαετίες να εικονογραφούν συστηματικά άσχετα άρθρα, χωρίς να αναφέρονται καν το όνομα του καλλιτέχνη και η όποια υλική και πνευματική υπόσταση του καλλιτεχνικού έργου. Δεν είδα ανάλογη ευαισθησία από όσους σήμερα εξανίστανται. Φαίνεται πως μια φωτογραφική εικόνα όταν γίνεται ζωγραφικό έργο ενοχλεί, αλλά όταν ένα ζωγραφικό έργο γίνεται εικόνα δεν απασχολεί κανέναν. Οταν δηλαδή η πληροφορία γίνεται έργο θίγει συμφέροντα, ενώ όταν ένα έργο γίνεται πληροφορία συμμετέχει απλά στη γενική ισοπέδωση του πολιτισμού.
Είναι υποχρέωση λοιπόν του πνευματικού κόσμου, πέρα από όποια οικονομικά συμφέροντα αφορούν τη νομική κατοχύρωση της χρήσης των εικόνων, να προστατέψει την καθαυτό υπόσταση των καλλιτεχνικών έργων που δεν περιορίζεται στη λειτουργία της εικονογράφησης, αλλά θεμελιώνεται αποκλειστικά μαζί με την ελευθερία του λόγου και της έκφρασης. Γιατί και το χειρότερο ακόμα έργο τέχνης θα είναι πάντα καλύτερο από την όποια εικονογραφική λειτουργία μιας μονοδιάστατης εικόνας και τη συντεχνιακή υποκρισία που τη θεωρεί μονοσήμαντη!
Μια ουσιαστική συζήτηση που δεν έγινε...
Του Μάνου Στεφανίδη, ιστορικού τέχνης, ομότιμου καθηγητή στο ΕΚΠΑ
Οι αποτυχημένες ζωγραφιές που έφτιαξε ο κατά τα άλλα επαρκής ζωγράφος Μιχάλης Μαδένης αντιγράφοντας τις ασπρόμαυρες, συνταρακτικές φωτογραφίες του καθηγητή Γιώργου Κατσάγγελου (69 τον αριθμό), μου θυμίζουν την άθλια εντύπωση του «λασπωμένου» αποτελέσματος που δίνουν οι επιχρωματισμένες ταινίες του παλιού, ασπρόμαυρου ελληνικού κινηματογράφου σε σχέση με τα πρωτότυπα.
Και ώς εδώ το ζήτημα θα ήταν απλώς θέμα γούστου, αν στοιχειωδώς ο ζωγράφος ενημέρωνε τον φωτογράφο, που υπήρξε η κύρια πηγή της έμπνευσής του, κι αν οι επιμελητές της έκθεσης αναρτούσαν δύο (2) μόνο από τα έργα του Κατσάγγελου, κι αν δημοσίευαν δύο (2) μόνο από τις φωτογραφίες του, προϊόν πολύχρονης, επίμοχθης έρευνας, στον πολυτελή κατάλογο που εξέδωσε η Εθνική Βιβλιοθήκη. Ομως όχι μόνο δεν τον ενημέρωσαν, όχι μόνο απαξίωσαν σαν σύγχρονοι, πνευματικοί φεουδάρχες το έργο ενός πληβείου που καταπιάνεται με μιαν ακόμη πιο πληβειακή, δεύτερη τέχνη, αλλά δεν τον κάλεσαν καν στα εγκαίνια! Σαν να μην υπάρχει! Οπως δεν υπάρχει και η φωτογραφία ως ανεξάρτητη τέχνη, που διαθέτει πνευματικά δικαιώματα και αισθητικά χαρακτηριστικά που τη διαφοροποιούν πλήρως από τις λοιπές τέχνες της εικόνας, για κάποιους από τους πνευματικούς ταγούς μας. Γιατί περί αυτού πρόκειται.
Οι συγκεκριμένες ζωγραφιές του Μαδένη αποτελούν, κατά την άποψή μου, μια καρικατούρα του ανθρώπινου δράματος, έναν συναισθηματικά εκβιασμένο εξπρεσιονισμό, σχεδιασμένο για τους νεόκοπους εστέτ του Κολωνακίου, και θηρεύουν την εύκολη συγκίνηση (τον κίνδυνο της τέχνης να αρέσει με κάθε τίμημα)
Ο δόλος είναι προφανής εξ ου και η εξοντωτική απόφαση του δικαστηρίου. Τέτοια άγνοια παράλληλα με οίηση, με διάθεση να παρουσιαστεί το άσπρο μαύρο αλλά και την κούφη αίσθηση ότι «εμείς, με το κοινωνικό status και τις διασυνδέσεις μας, είμαστε πάνω και πέρα από τον νόμο».
Επί της ουσίας τώρα: Ο Κατσάγγελος δημιουργεί συνταρακτικά πορτρέτα αποκλινόντων ανθρώπων που σε καθηλώνουν με το δράμα αλλά και την υπαρξιακή τους αξιοπρέπεια. Υποδηλώνοντας έτσι την κοινή μας μοίρα εμπρός στο άγνωστο (σκοπός κάθε μεγάλου έργου τέχνης). Οι συγκεκριμένες ζωγραφιές του Μαδένη αποτελούν, κατά την άποψή μου, μια καρικατούρα του ανθρώπινου δράματος, έναν συναισθηματικά εκβιασμένο εξπρεσιονισμό, σχεδιασμένο για τους νεόκοπους εστέτ του Κολωνακίου, και θηρεύουν την εύκολη συγκίνηση (τον κίνδυνο της τέχνης να αρέσει με κάθε τίμημα). Αυτό το παραδέχονται όλοι οι παροικούντες την Ιερουσαλήμ ασχέτως του τι υπογράφουν.
Τέλος, ο Κατσάγγελος ζήτησε δις εξωδικαστικό συμβιβασμό, δηλαδή την υποβολή μιας απλής συγγνώμης και της αναγνώρισης της οφειλής, αλλά αποπέμφθηκε σκαιά. Και χάθηκε έτσι η ευκαιρία να γίνει μία συζήτηση επί της ουσίας. Δηλαδή, τι είναι αυθεντικό, τι αντιγραφή, ποια τα όρια του «δανεισμού» κ.λπ. (Επειδή διακινούνται αθλιότητες του τύπου ότι «το κάνουν για τα λεφτά». Κάποιοι βλέπουν παντού κακέκτυπα του κακού εαυτού τους.) Οσο για τους υπογράφοντες ένα απολύτως στρεψόδικο κείμενο –είχα καιρό να δω μαζεμένους όλους τους άσπονδους φίλους μου– ουαί υμίν γραμματείς αγράμματοι και ανύποκριτα Φαρισαίοι!
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας