«Εξευγενισμός» σε δόσεις στο κέντρο της Αθήνας

Η μετακαλοκαιρινή Αθήνα του 2021 της πανδημίας είναι μια αφόρητη πόλη για να κυκλοφορεί κανείς. Οταν η κίνηση στους δρόμους, ακόμα και σε άξονες που προ κορονοϊού δεν αντιμετώπιζαν πρόβλημα, είναι τόσο ασφυκτική που δεν χωράς να περάσεις ούτε με τη μηχανή, κάτι έχει πάει πολύ στραβά. Στο επίκεντρο του προβλήματος, το κέντρο της πόλης, όπου τα πιλοτικά έργα της πρώτης φάσης του Μεγάλου Περιπάτου δοκιμάζουν καθημερινά τις εξαντλημένες αντοχές και ανοχές όλων.

Και ενώ στη συνείδηση του περισσότερου κόσμου το έργο έχει ήδη κριθεί ως αποτυχημένο, η δημοτική αρχή της πόλης σχεδόν αιφνιδιαστικά ανακοινώνει τη δεύτερη φάση του, εστιάζοντας αποκλειστικά στην οδό Πανεπιστημίου, τον δρόμο που αντανακλά και συμβολοποιεί τις διαφορετικές προσεγγίσεις για το παρόν και το μέλλον της αθηναϊκής μητρόπολης. Δρόμος ιδιαίτερης σημειολογίας, δρόμος-λάφυρο, πεδίο άσκησης εξουσίας και έκφρασης της «αντιεξουσίας» και της διεκδίκησης, η ανάπλασή της είναι ένα από τα λίγα εγχειρήματα που διαχρονικά προκαλούν τόσες διαμάχες, με φανατικούς υποστηρικτές και πολέμιους.

Σύμφωνα με τη δημοτική αρχή Κ. Μπακογιάννη, η μελέτη της «Διαπλάτυνσης των πεζοδρομίων της οδού Πανεπιστημίου» από την λατεία Συντάγματος ώς την Ομόνοια εκπονήθηκε από την Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου Αθηναίων, με τη συνεργασία του γραφείου αρχιτεκτόνων Τοπίου Ε. Παγκάλου και Συνεργάτες.

Τα δημοσιευμένα φωτορεαλιστικά σχέδια μοιάζουν πιο εντυπωσιακά και σίγουρα πιο «επαγγελματικά» από τα σκαριφήματα της πρώτης φάσης. Βασικοί υπέρμαχοι των προτάσεων Μπακογιάννη από την επιστημονική κοινότητα είναι ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης, καθηγητής Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ, ο Γιώργος Πανέτσος, καθηγητής Αρχιτεκτονικού και Αστικού Σχεδιασμού (Πανεπιστήμιο Πατρών), ο Κωνσταντίνος Σερράος, αρχιτέκτων-πολεοδόμος (ΕΜΠ) και βέβαια η ομάδα του συγκοινωνιολόγου Γιώργου Γιαννή, διευθυντή Τομέα Μεταφορών και Συγκοινωνιακής Υποδομής του ΕΜΠ.

«Η Αθήνα κερδίζει δημόσιο χώρο, πράσινο, περιβαλλοντική και αισθητικτητα σε έναν από τους σημαντικότερους δρόμους της. Λιγότερα αυτοκίνητα στο κέντρο, φαρδύτερα πεζοδρόμια [...] με φυσικά και ανθεκτικά υλικά, περισσότερα δέντρα που ολοκληρώνουν τις δενδροστοιχίες με τα πλατάνια και σκιάζουν το περπάτημα το καλοκαίρι, σωστός φωτισμός, οικολογική διαχείριση του νερού της βροχής, πλάι στα καλύτερα κτίρια της νεοκλασικής Αθήνας», υπογραμμίζει ο καθηγητής Τουρνικιώτης, υποστηρικτής επί χρόνια της πλήρους πεζοδρόμησης της Πανεπιστημίου και επιστημονικός σύμβουλος του σχεδίου Rethink Athens στις αρχές της δεκαετίας του 2010, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Ιδρυμα Ωνάση. «Λίγο λιγότερα οχήματα, αρκετά λιγότερος θόρυβος, ασύγκριτα περισσότερα, μεγαλύτερα και υγιέστερα δέντρα και, κυρίως, περιβαλλοντική έγνοια, αφανείς αειφορικές υποδομές, λίγη παραπάνω δροσιά και οπτική τάξη στο κέντρο της Αθήνας», υπόσχεται και ο καθηγητής Γ. Πανέτσος, ταυτισμένος πολιτικά με τη Ν.Δ.

Διαβούλευση στα χαρτιά

Πώς όμως φτάσαμε ήδη στις φαινομενικά ειδυλλιακές ανακοινώσεις για έναν και μόνο δρόμο και πού πήγε ο Μεγάλος Περίπατος; Το καλοκαίρι του 2020 δημιουργήθηκε μια διαπαραταξιακή επιτροπή παρακολούθησης του έργου, στην οποία συμμετείχαν οι προαναφερθέντες επιστήμονες μαζί με άλλους 6 καθηγητές, πολεοδόμους, συγκοινωνιολόγους, χωροτάκτες, κοινωνικούς γεωγράφους. Η διάρκεια ζωής της επιτροπής αποδείχτηκε πολύ μικρή, μόλις 2-3 μήνες.

«Προτείναμε ένα σύστημα διαβούλευσης, ο δήμαρχος μας είπε ότι στη συνέχεια αυτό θα το αναλάβουν οι τεχνικές υπηρεσίες του δήμου και μετά απλά... καταργηθήκαμε. Ξεπεράστηκε και ο διαγωνισμός και η διαβούλευση με συνοπτικές διαδικασίες. Μέσα στην επιτροπή, όσο περνούσε ο χρόνος μάς έγινε σαφές ότι έρχονται από την πίσω πόρτα ξανά στην επιφάνεια ορισμένα κομμάτια του Rethink Athens», εξηγεί στην «Εφ.Συν.» ο Αρης Καλαντίδης, καθηγητής Αστικής Διαχείρισης στο Πανεπιστήμιο του Manchester.

Απόντες

«Ο δήμαρχος με αιφνιδιαστικό τρόπο δημιουργεί διάφορα τετελεσμένα και μετά η δημοτική αρχή ισχυρίζεται ότι αυτό γίνεται για το καλό μας», υπογραμμίζει στην «Εφ.Συν.» o συγκοινωνιολόγος-πολεοδόμος Κοσμάς Αναγνωστόπουλος (δίκτυο CIVITAS για τη βιώσιμη κινητικότητα). Ο ίδιος υποστηρίζει πως η δημοτική αρχή έχει κάνει μια στροφή 180 μοιρών, εγκαταλείποντας μια πιο συνολική παρέμβαση με έναν κυκλικό δακτύλιο, και «τώρα ξαφνικά έχουμε 3 όμορφες μακέτες, με το ποδήλατο –εκτός από το τραμ– να είναι ο μεγάλος απών αυτής της δεύτερης εκδοχής του Μεγάλου Περιπάτου».

Στην ποδηλατική κοινότητα οι ανακοινώσεις έφεραν απογοήτευση: Πώς μπορούμε να περάσουμε ανάμεσα στις κολόνες και στο παρτέρι, πώς μπορούμε να κινηθούμε σε πλάτος 75 εκατοστών που μας αφήνουν; – είναι μερικά από τα αγωνιώδη ερωτήματα που θέτουν βλέποντας τα σχέδια. Ρωτάμε τον συγκοινωνιολόγο Κ. Αναγνωστόπουλο για την ουσία των συγκοινωνιακών αλλαγών: «Εχουν διαπλατύνει τα πεζοδρόμια – χαίρω πολύ, είχε πεζοδρόμια η Πανεπιστημίου! Οργανώνουν λίγο τις θέσεις στάθμευσης που για την Πανεπιστημίου δεν είναι το μείζον πρόβλημα. Αφήνουν το αυτοκίνητο σε μεγάλο βαθμό να είναι κυρίαρχο στο κέντρο, περίπου όσο και πριν, έστω κι αν φαινομενικά κόβεται μία λωρίδα και υποβαθμίζεται η δημόσια συγκοινωνία, ακριβώς εκεί που ήταν απολύτως επιτυχημένη, με την κατάργηση της λωρίδας αντίθετης κατεύθυνσης, που ήταν η καλύτερη λεωφορειολωρίδα στην Ελλάδα. Αυτή καταργείται και μπαίνει στα δεξιά μαζί με όλη την κίνηση. Δίνουν λίγο περισσότερο χώρο για περπάτημα εκεί που κανείς ποτέ δεν διαμαρτυρήθηκε ότι δεν μπορεί να περπατήσει. Ενα λεπτό πιο πάνω, στη Σόλωνος, δεν μπορεί κανείς ούτε να περπατήσει ούτε να οδηγήσει».

Η πόλη του τουρίστα, του αργόσχολου και της ανώτερης τάξης

Ο Αρης Καλαντίδης εστιάζει στη μεγάλη εικόνα: «Αν τα δούμε όλα μαζί, τον Μεγάλο Περίπατο, τη σχεδιαζόμενη μετακίνηση των υπουργείων, σκιαγραφείται μια εικόνα του τι σημαίνει για κάποιους το κέντρο, την οποία αποτύπωσε καταπληκτικά ο κ. Μπακογιάννης λέγοντας ότι “ο πεζός σήμερα δεν κατεβαίνει κάτω από το Attica”. Aυτό ήταν κατά τη γνώμη μου ένα lapsus (σ.σ. ακούσιο λάθος) καταπληκτικό: η Αθήνα του τουρίστα και του αργόσχολου. Την οποία σχόλη όλοι μπορεί να τη θέλουμε, αλλά η πόλη δεν είναι μόνο αυτό, το κέντρο έχει ακόμα σημαντικές υπηρεσίες, έχει ακόμα κατοίκους και κυρίως έχει εμπόριο και μάλιστα υπερτοπικής σημασίας. Το χονδρεμπόριο, π.χ., στο εμπορικό τρίγωνο εξυπηρετεί βιοτεχνίες σε όλη την Αττική. Αυτό για την Αθήνα είναι στοιχείο της ταυτότητάς της. Αν ξαφνικά δυσκολεύω την πρόσβαση σε ανθρώπους στο κέντρο, ουσιαστικά καταστρέφω τη δουλειά σε όλες αυτές τις επιχειρήσεις».

Τουρίστας στην πόλη σου

Αραγε, τότε, ποιες ανάγκες εξυπηρετούν οι προτεινόμενες αλλαγές και σε ποιους απευθύνονται; Εδώ και χρόνια η Αθήνα εδραιώνεται τουριστικά σε παγκόσμιο επίπεδο και επιδιώκει την εξέλιξή της σε μια πόλη-μουσείο με επισκέπτες όλο τον χρόνο, με στόχο να αποτελεί κατάλληλο προορισμό για σύντομες αποδράσεις. Υπό αυτό το πρίσμα, αποκτά ιδιαίτερη σημασία η βελτίωση της «εικόνας της πόλης», η προσέλκυση επενδύσεων, η ευνοϊκή για επενδυτές νομοθέτηση και η προσαρμογή της λειτουργίας της πόλης στις ανάγκες της τουριστικής βιτρίνας.

«Μπορεί ο κ. Μπακογιάννης να προτιμά μια πόλη πολύ πιο δυτικού τύπου, καθαρή, αστραφτερή, με ξενοδοχεία παντού, νομίζω αυτό έχει στο μυαλό του, αλλά εκεί προφανώς διαφέρει το όραμά μας. Πρόκειται για μια μουσειακή αντίληψη της πόλης. Είναι αυτό που έχει συμβεί σε πόλεις που μπορεί να είναι πανέμορφες, αλλά τελικά γίνονται απλησίαστες, όπως π.χ. το ιστορικό κέντρο του Παρισιού. Η Αθήνα έχει ώς έναν βαθμό και ένα ανατολίτικο κομμάτι και για μένα αυτό είναι πλούτος. Το όραμα που εγώ “διαβάζω” στα σχέδια είναι μια Αθήνα χωρίς την οδό Ευριπίδου όπως είναι σήμερα», θεωρεί ο καθηγητής Α. Καλαντίδης.

Οι υποστηρικτές της συγκεκριμένης ανάπλασης της Πανεπιστημίου μιλούν και για την αναγκαιότητα να επιστρέψουν νέα ζευγάρια στο κέντρο της πόλης. Εκεί όπου βέβαια οι τιμές για ενοικίαση είναι ξανά στο ζενίθ. Ομως ελάχιστη κουβέντα γίνεται για τις επιπτώσεις των προτεινόμενων αναπλάσεων (άνοδος τιμών, εκδίωξη χαμηλών εισοδηματικών στρωμάτων και λιανεμπορίου, αποκλεισμός πολλαπλών χρήσεων κ.ά.) όταν αυτές δεν συνοδεύονται από πολιτικές μετριασμού των αρνητικών αποτελεσμάτων (π.χ. έλεγχος αξιών γης, κίνητρα για μικρομεσαίες επιχειρήσεις, στοχευμένες πολιτικές κατοικίας).

Ποιος κερδίζει;

Κατά τον πολεοδόμο Κωστή Βουρακά, «υπηρετείται με συνέπεια και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό ένα ευρύτερο σχέδιο πολεοδομικού εξευγενισμού και τουριστικοποίησης του κέντρου, με στόχο μια συνολικότερη αλλαγή του χαρακτήρα του. Σήμερα το κέντρο της Αθήνας διαθέτει πολυλειτουργικότητα και το κατοικούν ή το επισκέπτονται όλες οι κοινωνικές τάξεις, συμπεριλαμβανομένων και των χαμηλότερων οικονομικών στρωμάτων. Στόχος είναι να αποδοθεί στους τουρίστες και στις ανώτερες τάξεις. Δεν είναι μόνο ο Μεγάλος Περίπατος, αλλά και η απομάκρυνση των υπουργείων από το κέντρο με τη μεταφορά τους στο ακίνητο της ΠΥΡΚΑΛ, η προετοιμασία της κοινής γνώμης για την εγκατάσταση αστικών διοδίων κ.ά.». Τα διόδια μπορεί να διαψεύστηκαν από τον κυβερνητικό εκπρόσωπο, όμως ο υπουργός Υποδομών και Μεταφορών σε ραδιοφωνική συνέντευξή του είχε αφήσει το θέμα ορθάνοιχτο (ΣΚΑΪ, 18/10/2021), ενώ δεν έχει αποκλειστεί εναλλακτικά η επιβολή περιβαλλοντικού τέλους στα αυτοκίνητα παλαιότερης τεχνολογίας. Εξάλλου, σε υπό εξέλιξη έρευνα κοινής γνώμης από εταιρεία δημοσκοπήσεων με θέμα το κυκλοφοριακό στην Αθήνα, διατυπώνονται αρκετά ερωτήματα με ακριβώς αυτό το θέμα.

«Ο μοναδικός τομέας που βγάζει σήμερα κέρδος και που μπορεί να παράγει κάποιες αξίες, έστω και πλασματικές, είναι το real estate. Αν ξαφνικά δημιουργηθεί μια εικόνα που μπορεί να ταιριάζει με γυαλιστερά εξώφυλλα περιοδικών, αυτό ανεβάζει την αξία των ακινήτων. Στου Ψυρρή, τη δεκαετία του 1980, ανέβηκαν οι τιμές κατακόρυφα μόνο και μόνο από την αναγγελία των παρεμβάσεων», θυμάται ο Α. Καλαντίδης.

«Προφανώς μέσω της υλοποίησης αυτού του σχεδιασμού ωφελούνται οικονομικά ο κλάδος των μεγάλων ξενοδοχείων, της κτηματαγοράς, αλλά υπάρχει και ακόμα μία διάσταση: αν το συνδυάσει κανείς με την προσπάθεια περιστολής μέχρι απαγόρευσης των διαδηλώσεων, την περικύκλωση του κέντρου με κάμερες που περιλαμβάνονταν στις εξαγγελίες του Μεγάλου Περιπάτου και άλλα τέτοια μέτρα, αναδεικνύεται και μία σαφής διάσταση αστυνομοκρατίας, ένα όραμα “τάξης και ασφάλειας” το οποίο ασφαλώς συνοδεύει και εξυπηρετεί τον στόχο του πολεοδομικού εξευγενισμού», επισημαίνει ο Κώστας Βουρεκάς. Καμιά φορά, βέβαια, ισχύει και αυτό που είχε γράψει πριν από 20 χρόνια ο καθηγητής Πολεοδομίας Λουδοβίκος Βασενχόβεν: «Υπάρχουν συχνά αποφάσεις που απλώς “κλείνουν τρύπες” ή αποτελούν διευθετήσεις που δίνουν μια ψευδαίσθηση αποτελεσματικής αντιμετώπισης των προβλημάτων. Υπάρχουν αποφάσεις που απλώς δικαιώνουν την ύπαρξη και λειτουργία ορισμένων μηχανισμών και κέντρων εξουσίας, κέντρων που ζητούν να αποδείξουν ότι ορθώς υπάρχουν, ότι διεκδικούν με επιτυχία ένα μέρος της πίτας και ότι ελέγχουν ένα μέρος της κοινωνικής ζωής».