Συστημικό πρόβλημα το μπούλινγκ

Οι πρώτοι μήνες του 2020 σημαδεύτηκαν από ακραία περιστατικά σχολικού εκφοβισμού και βίας, που αφορούν όλο και μικρότερες ηλικίες: μαθητές δημοτικού στην Καβάλα στέλνουν 8χρονο στο νοσοκομείο, με σπασμένα πλευρά. 19χρονος μαθητής ΕΠΑΛ στην Πάτρα «θρυμματίζει» το σαγόνι συμμαθητή του επειδή του αντιμίλησε.

Τελευταίο και αγριότερο όλων, ο ομαδικός ξυλοδαρμός 17χρονου στον Βύρωνα, στην αυλή του σχολείου του από συμμαθητές και εξωσχολικούς, επειδή προσπάθησε να υπερασπιστεί τη μικρότερη αδελφή του, που δεχόταν καθημερινά εκφοβισμό (μπούλινγκ).

Σχολικός εκφοβισμός: από την πραγματικότητα στην εργαλειοποίηση

Αν το πρόσφατο περιστατικό στον Βύρωνα ήταν μια πρωτοφανής κλιμάκωση της βίας, φαίνεται πως αυτό δεν αρκεί για αρκετά ΜΜΕ που μοιάζουν διψασμένα για ακόμα περισσότερα πλάνα βίας, που, όταν δεν τα βρίσκουν έτοιμα, δεν διστάζουν να εμπλουτίσουν το ρεπορτάζ ακόμα και με σκηνές από χολιγουντιανές ταινίες. «Βίντεο-σοκ. Η περιγραφή του πατέρα για τη στιγμή που ο 19χρονος πυγμάχος έσπασε το σαγόνι συμμαθητή του στην Πάτρα», είναι ο τίτλος του σχετικού τηλεοπτικού ρεπορτάζ για το περιστατικό στην Πάτρα. Το βίντεο είναι απλώς ηχητική μαρτυρία, ντυμένη με άσχετα θολωμένα πλάνα. Το ένα είναι ξεκάθαρα σκηνή από ταινία, ώστε εύκολα να συγχέεται η αφήγηση του υπαρκτού γεγονότος με τη σκηνοθετημένη οπτικοποίησή του.

Το μπόλιασμα της ούτως ή άλλως σκληρής πραγματικότητας με δόσεις μυθοπλασίας υπηρετεί μια συγκεκριμένη σχολή ειδησεογραφίας που αρέσκεται στα γαργαλιστικά στερεότυπα και στους ξύλινους τίτλους, όμως στην ευαίσθητη περίπτωση της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού, οι κραυγές συσκοτίζουν αντί να διαφωτίζουν το σύνθετο φαινόμενο.

Μπούλινγκ, ένας όρος παντός καιρού;

«Είναι λάθος να βαφτίζουμε τα πάντα μπούλινγκ. Τις προάλλες μια μαθήτρια, επειδή ο καθηγητής της έβαλε 13, πήρε τηλέφωνο στην εκπομπή του Παπαδάκη να βγει στην τηλεόραση γιατί, λέει, δέχεται μπούλινγκ. Χρησιμοποιώντας τον όρο μπούλινγκ σαν καραμέλα, υποβαθμίζουμε πολλά όντως σοβαρά περιστατικά», μας λέει η Μαρία, καθηγήτρια σε Εσπερινό ΕΠΑΛ της Δυτικής Αττικής. «Παρουσιάζουν τα ΕΠΑΛ λες και είναι ζούγκλα. Είδαμε όλοι το βίντεο από τη Θεσσαλονίκη που ο μαθητής τραμπούκιζε καθηγήτρια. Ομως το βίντεο ήταν προπέρσινο και το παιδί είχε άλλου είδους προβλήματα.

Δεν θεωρώ ότι τα ΕΠΑΛ έχουν περισσότερα κρούσματα μπούλινγκ από τα ΓΕΛ. Σε μας οι μαθητές είναι εργαζόμενοι που τους ενδιαφέρει να πάρουν το πτυχίο τους». Παραδέχεται, ωστόσο, ότι υπάρχει ζήτημα ρατσιστικών και ομοφοβικών διακρίσεων. «Δύο άτομα που είναι εμφανώς διαφορετικά δέχονταν υποτιμητικά σχόλια, ως δήθεν πλάκα. Αυτά φροντίζεις και τα κόβεις από την αρχή».

Τη διαφορά μεταξύ μπούλινγκ και σύγκρουσης μας δίνει η Νάνσυ Παπαθανασίου, κλινική ψυχολόγος και επιστημονικά υπεύθυνη του Orlando LGBT+, που έχει εμπειρία σε παρεμβάσεις στα σχολεία και για θέματα εκφοβισμού. «Στις συγκρούσεις υπάρχει μια ισοτιμία. Ο Κωστάκης με τον Γιωργάκη τσακώνονται στο διάλειμμα για την μπάλα, στο επόμενο διάλειμμα μπορεί να είναι πάλι αγκαλιά.

Αντίθετα, στο μπούλινγκ υπάρχει τεράστια ανισορροπία δύναμης. Βασικός στόχος του είναι η καθυπόταξη, η ταπείνωση. Στοχοποιούνται παιδιά που διαφέρουν ή γίνονται αντιληπτά ως διαφορετικά ή πιο αδύναμα. Ειδικά για το ομοφοβικό μπούλινγκ, πολλά χρόνια δεν μιλούσαμε στην Ελλάδα. Το κρύβαμε κάτω από το χαλί, λόγω και της ομοφοβίας που υπάρχει, και αφορά και εκπαιδευτικούς και ειδικούς ψυχικής υγείας».

Σε μια κοινωνία όπου κυριαρχεί η βία δεν πρέπει το μπούλινγκ να μελετάται με «στεγανούς» όρους

«Το υπαρκτό φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού χρησιμοποιείται πολιτικά για να περάσει η καταστολή στα σχολεία» Ζήσης Γκέρτσος, εκπαιδευτικός στο Γυμνάσιο Καμινίων.

Είναι όμως το μπούλινγκ ένα φαινόμενο που εμπίπτει μόνο στη σχολική ζωή ή έχει άμεση συνάφεια με τη ζωή εκτός των τειχών του σχολείου; Τα πειράγματα, οι πλάκες και οι καβγάδες δεν είναι κάτι καινούργιο, αλλά οι όλο και συχνότερες σκληρές και βίαιες συμπεριφορές παιδιών καταδεικνύουν ότι κάτι έχει αλλάξει. Μαθητές ζωσμένοι με όπλα σκορπίζουν τον θάνατο σε σχολεία των ΗΠΑ, βίαιοι ξυλοδαρμοί, ακόμη και βιασμοί βιντεοσκοπούνται και διαμοιράζονται μέσω Διαδικτύου, ενώ η βία αγγίζει πλέον ακόμη και τους εκπαιδευτικούς. Ωστόσο, σε μια κοινωνία όπου η βία αποτελεί γενικευμένο φαινόμενο δεν μπορεί ο σχολικός εκφοβισμός να μελετάται με «στεγανούς» όρους.

«Φυσικά υπάρχει μπούλινγκ, αλλά το θέμα έχει διογκωθεί», μας λέει ο Ζήσης Γκέρτσος, εκπαιδευτικός στο Γυμνάσιο Καμινίων, που θεωρεί ότι το υπαρκτό φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού «χρησιμοποιείται πολιτικά για να περάσει η καταστολή στα σχολεία». «Λένε ότι οι μαθητές έχουν ξεφύγει και ότι τα σχολεία είναι άντρα ανομίας.

Ομως δεν είναι αυτή η πραγματικότητα. Δεκαεπτά χρόνια εκπαιδευτικός, δεν έχω δει ακραία περιστατικά. Πειράγματα υπάρχουν. Μην ξεχνάμε όμως ότι οι μαθητές αντιγράφουν κοινωνικές συμπεριφορές. Είναι λάθος να αντιμετωπίζουμε το ζήτημα με όρους ψυχιατρικούς. Αν μιλήσεις με παιδιά που έχουν μπλεχτεί σε καβγά, το καταλαβαίνουν και αλλάζουν. Δεν υπάρχει όμως πάντα η πολυτέλεια του χρόνου και οι περισσότεροι καταφεύγουν σε πρακτικές τιμωρητικές. Αυτό είναι λάθος», προσθέτει.

«Το μπούλινγκ δεν είναι πρόβλημα ενός παιδιού, μιας οικογένειας, ούτε ενός σχολείου ή ενός εκπαιδευτικού. Είναι συστημικό πρόβλημα. Εχει να κάνει και με το πώς φερόμαστε κοινωνικά σε αυτόν που αντιλαμβανόμαστε ως αδύναμο.

Τα παιδιά δεν βλέπουν μόνο αυτό που τους λένε τα εγχειρίδια, “να είσαι καλό παιδί και να παίζεις με όλα τα παιδάκια”. Βλέπουν τι κάνουν οι γονείς, οι συμμαθητές τους, τι κάνει μια ολόκληρη κοινωνία. Το να μιλάμε για το μπούλινγκ σαν να είναι ένα πρόβλημα που αφορά μόνο το σχολικό περιβάλλον, σε μια κοινωνία στην οποία ούτε η ισοτιμία ούτε οι ίσες ευκαιρίες ούτε ο σεβασμός στην οποιαδήποτε διαφορετικότητα και ποικιλομορφία είναι καθημερινότητα, είναι υποκριτικό», λέει η Νάνσυ Παπαθανασίου.

Πώς ένας μαθητής, που από τα πρώτα του σχολικά χρόνια μαθαίνει ότι πρέπει να ανταγωνιστεί συνομηλίκους του για να πάρει τα εύσημα ως «άριστος», θα μάθει να δρα συλλογικά, να επιδιώκει συνέργειες για ένα καλύτερο αποτέλεσμα;

Πώς ένας μαθητής που ουδέποτε διδάχτηκε τι είναι οι έμφυλες ταυτότητες ή τη σημασία της προάσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων, αντίθετα υποχρεώθηκε να «γιορτάσει» τις διδαχές των Τριών Ιεραρχών, μεταξύ των οποίων και τη ρήση του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου περί ομοφυλοφιλίας, ότι «αποτελεί τον κολοφώνα των αμαρτημάτων πολύ πάνω από ειδεχθείς πράξεις όπως ο φόνος», πώς αυτός ο μαθητής θα μάθει τι σημαίνει αλληλεγγύη και σεβασμός της διαφορετικότητας;

Μαρτυρίες παιδιών: «Αλλο μπούλινγκ, άλλο μπιφ»

Ο Κλαούντιο, η Ελίνα, ο Γιωργάκης και η Βένια είναι συμμαθητές σε διαφορετικά τμήματα της Α’ Γυμνασίου, σε δημόσιο σχολείο της Αθήνας. Ολοι ανεξαιρέτως στην ερώτηση «υπάρχει θέμα μπούλινγκ στο σχολείο σας;» απαντούν με έμφαση, χωρίς να το σκεφτούν: «Ναι, πολύ».

«Είναι ένα περίεργο παιδί από τη Γ’ Γυμνασίου που έρχεται και πειράζει άλλα παιδάκια στα καλά καθούμενα. Εναν συμμαθητή του τον σάπισε μπροστά στις τουαλέτες των αγοριών. Τον έριξε κάτω και άρχισε να τον βαράει με μπουνιές. Οι καθηγητές δεν κάνουν κάτι. Μόνο αποβολές τού ρίχνουν», μας λέει ο Κλαούντιο, που παραδέχεται ότι «μου έχουν κάνει ρατσισμό επειδή είμαι από την Αλβανία και επειδή έχω διαφορετική θρησκεία».

Ο ίδιος έχει χτυπήσει ποτέ άλλα παιδιά; «Ποτέ στην τάξη, μόνο σε καβγάδες», απαντάει. «Μόνο για πλάκα. Για μπιφ!» πετάγεται η Βένια. Τι είναι το μπιφ; «Δεν είναι μπούλινγκ. Το κάνουμε για πλάκα. Να, αυτή εδώ με σπρώχνει και λέει “μπιφ” και τη σπρώχνω κι εγώ», εξηγεί ο Κλαούντιο. «Δεν έχω πέσει θύμα μπούλινγκ γιατί προσπαθώ να είμαι φιλικός με όλους και να μην είμαι μόνος μου για να μη μου την πέσουν. Αλλά να είμαι και λίγο μάγκας, για να μη με βρουν θήραμα... Εεεε, θύμα!».

Ο Γιωργάκης διστάζει να μιλήσει. «Δεν ξέρω τι να πω. Δεν μου έχουν κάνει ποτέ μπούλινγκ. Εγώ τους βρίζω λίγο. Η διευθύντρια μου λέει ότι έχω κάνει μπούλινγκ επειδή με έβρισε η Κ. και την έβρισα κι εγώ. Την έλεγα χοντρή και βόδι κι αυτή με έλεγε κοντό. Ομως η διευθύντρια εμένα έχει βάλει στο μάτι».

Η Ελίνα δέχεται συστηματικά σωματική βία από συγκεκριμένο παιδί, ενώ μια φορά νοσηλεύτηκε προληπτικά. «Ο Μ. μου κάνει συνέχεια μπούλινγκ, όλοι το ξέρουν. Οι καθηγητές δεν κάνουν τίποτα, κάθονται και τον κοιτάνε να με βαράει. Στο τέλος λένε: “Τελείωσες;

Πάμε πάνω να το γράψουμε” και με πηγαίνουν στο γραφείο των καθηγητών. Οι ψυχολόγοι, που έχω πάει, μου λένε να τον βαρέσω κι εγώ για να καταλάβει ότι δεν είμαι αδύναμη και να με αφήσει ήσυχη», μας λέει η 12χρονη. «Να σου δώσω την αλυσίδα να τον βαρέσεις;» τη ρωτάει ο Γιωργάκης βγάζοντας από το σακίδιό του μια χοντρή μεταλλική αλυσίδα. «Αυτό ανοίγει κεφάλι. Αν σε βρουν με αυτό θα ’χεις πρόβλημα», του λέμε σοκαρισμένοι. «Το ξέρω. Την έχω πάντα μαζί μου, αν μου την μπει κανείς. Δεν την έχω χρησιμοποιήσει», απαντάει λες και δεν τρέχει τίποτα.

Τι απαντά το υπουργείο

«Στα φαινόμενα σχολικής βίας απαντάμε με σχέδιο, όχι με απλές διακηρύξεις. Με επανασύσταση της κεντρικής ομάδας στο υπουργείο για τη σχολική βία, που θα δώσει τις κατευθυντήριες γραμμές στη σχολική κοινότητα και θα ενδυναμώσει τα σχολικά δίκτυα μέσω ενημερωτικών εκδηλώσεων και επιμορφώσεων. Με ενίσχυση της παρουσίας ψυχολόγων και κοινωνικών λειτουργών σε δίκτυα σχολείων και με αξιοποίηση της πρωτοβουλίας του εκπαιδευτικού εμπιστοσύνης.

Με αναθεώρηση των παιδαγωγικών μέτρων στα σχολεία αλλά και επιβράβευση της θετικής συμπεριφοράς, καθώς και εγχειρίδια για τη διαχείριση κρίσεων. Κυρίως, όμως, αποτελεσματικότερα, με συνεχή επαφή με τα σχολεία και την κοινωνία και σε συμμαχία με τους μαθητές, τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς μας τους οποίους εμπιστευόμαστε, θέλουμε να εξασφαλίσουμε ένα ασφαλές και υποστηρικτικό περιβάλλον σε όλες τις σχολικές μονάδες και για όλους τους μαθητές.

Ενα περιβάλλον που θα βοηθάει τα παιδιά να χτίσουν υγιείς και δυνατές σχέσεις φιλίας με τους συμμαθητές τους. Ενα περιβάλλον απαλλαγμένο από κάθε σκιά φόβου και βίας. Οφείλουμε να το καταφέρουμε και, με σχέδιο και επιμονή, θα το καταφέρουμε για τα παιδιά μας», απαντά στην «Εφ.Συν.» η υφυπουργός Παιδείας Σοφία Ζαχαράκη.

♦

«Ο σχολικός εκφοβισμός έχει άμεση σχέση με την κοινωνική παθολογία»

Του Γιώργου Νικολαΐδη*

Ο σχολικός εκφοβισμός έχει χαρακτηριστικά συστηματικότητας. Είναι μια σχέση ανισομέρειας μεταξύ των παιδιών. Εκφοβιστική βία είναι το μεγαλύτερο παιδί απέναντι στο μικρότερο παιδί, το μεγαλόσωμο παιδί απέναντι στο μικρόσωμο, είναι η πλειοψηφία των Ελλήνων μαθητών απέναντι στους λίγους πρόσφυγες μαθητές, είναι η πιο πολυπληθής μειονοτική ομάδα απέναντι στην ολιγομελή μειονοτική ομάδα. Είναι, με απλά λόγια, όταν ξέρουμε από πριν ποιος θα τις φάει. Είναι μια σχέση εξουσίας. Η «σφαλιάρα» είναι απλά η επικύρωση αυτής της εξουσιαστικής σχέσης.

Είναι απόλυτη ανάγκη να υπάρξει παρέμβαση όταν υπάρχουν τέτοια περιστατικά· παρέμβαση η οποία θα έχει ως αντικείμενο τόσο τον δράστη όσο και το θύμα αλλά και όσους παρακολούθησαν το περιστατικό, καθώς η άσκηση της εκφοβιστικής βίας συχνότατα γίνεται μπροστά σε κοινό και για το κοινό αυτό. Μάλιστα, όταν η παρέμβαση γίνει σε πρώιμο στάδιο, τόσο περισσότερες οι πιθανότητες να αποφευχθούν τέτοιες συμπεριφορές.

Ως προς αυτό, πολύ σημαντικό ρόλο διαδραματίζει συνολικά το σχολικό κλίμα. Οταν τα παιδιά διδάσκονται τα ανθρώπινα δικαιώματα και μαθαίνουν να σέβονται το διαφορετικό, αυτό εμποδίζει την εμφάνιση τέτοιων συμπεριφορών. Η πρόληψη πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα. Από εκεί και πέρα, αν εμφανιστούν τέτοια φαινόμενα, υπάρχουν διάφορες προσεγγίσεις για την αντιμετώπισή τους, αρκετές από τις οποίες έχουν αποδειχθεί σε εμπειρικές μελέτες στο εξωτερικό ότι είναι αποτελεσματικές και για τους συμμετέχοντες ατομικά αλλά και για τη μείωση της συχνότητας του φαινομένου.

Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο σχολικός εκφοβισμός έχει άμεση σχέση με την κοινωνική παθολογία (φαινόμενα κοινωνικής ανισότητας, φτώχειας, αποκλεισμού, περιθωριοποίησης), η οποία ειδικά τα τελευταία χρόνια βαίνει αυξανόμενη στη χώρα μας συμπαρασύροντας και τα περιστατικά εκφοβιστικής βίας εντός και εκτός σχολείων, τα οποία εμφανίζουν όλο και μεγαλύτερη ένταση.

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι εδώ και πάνω από δέκα χρόνια η νούμερο ένα αιτία για την άσκηση εκφοβιστικής βίας είναι ο σεξουαλικός προσανατολισμός και η ταυτότητα του φύλου των παιδιών-θυμάτων και όχι οι τυχόν εθνοτικές διαφορές ή τα ατομικά σωματικά, ψυχικά ή κοινωνικά χαρακτηριστικά τους. Γι’ αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία η ένταξη της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στο ωρολόγιο πρόγραμμα των σχολείων.

*Ψυχίατρος, διευθυντής ψυχικής υγείας και κοινωνικής πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού

«Στα μουσικά σχολεία γενικά η συμπεριφορά των μαθητών είναι καλύτερη γιατί ασχολούνται με την τέχνη»

Η καλή πρακτική δεν έρχεται από κάποια σκανδιναβική χώρα, αλλά από τα –κατά τ’ άλλα– πολύπαθα Μουσικά και Καλλιτεχνικά Σχολεία, όπου μαρτυρίες εκπαιδευτικών και μαθητών επιβεβαιώνουν ότι «οι τέχνες εξημερώνουν τα ήθη».

Το 2015, το υπουργείο Παιδείας συγκέντρωσε στοιχεία σύμφωνα με τα οποία το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού εμφανίζει χαμηλή ένταση στα μουσικά και καλλιτεχνικά σχολεία, με τον τότε υφυπουργό Παιδείας Τάσο Κουράκη να δηλώνει ότι «η πολιτιστική καλλιέργεια μπορεί να γίνει ασπίδα για την αντιμετώπιση του bullying, φτάνει αυτό να γίνει με σχέδιο και τεκμηριωμένο τρόπο».

«Τα Μουσικά και Καλλιτεχνικά σχολεία δημιουργούν καλλιτέχνες και ως τέτοιοι έχουμε έμφυτη την ευαισθησία και την ενσυναίσθηση», μας λέει ο Χρήστος, μαθητής του Μουσικού Σχολείου Πειραιά. «Παρ’ όλο που είμαστε όλοι διαφορετικοί, βλέπουμε ότι έχουμε κάτι κοινό: την αγάπη για την τέχνη. Αφήνουμε στην άκρη τυχόν διαφορές και καταπιανόμαστε με πιο δημιουργικές ασχολίες, οι οποίες προϋποθέτουν τη συνεργασία. Αυτό βοηθάει στη μη εμφάνιση του φαινομένου στα σχολεία μας», προσθέτει ο Χρήστος.

Τα παραπάνω επιβεβαιώνει ο διευθυντής του Μουσικού Σχολείου Πειραιά, Νίκος Καρδούλιας. Χωρίς να προσπαθεί να εξιδανικεύσει την κατάσταση, τονίζει ότι «τα παιδιά των μουσικών σχολείων δεν είναι αγγελούδια, αλλά τα πράγματα είναι σαφώς καλύτερα από τα συμβατικά σχολεία».

Υποστηρίζει ότι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τα μουσικά και καλλιτεχνικά σχολεία αποτελούν συνειδητή επιλογή των μαθητών που φοιτούν σε αυτά. «Είναι αλήθεια ότι στα μουσικά σχολεία γενικά η συμπεριφορά των μαθητών είναι καλύτερη. Σημαντικό ρόλο παίζει ότι ασχολούνται με τη μουσική και την τέχνη.

Στο πλαίσιο αυτής της ενασχόλησης μαθαίνουν να συνεργάζονται και να έχουν κοινούς στόχους, μέσα σε μουσικά σύνολα για παράδειγμα, και έτσι δημιουργούνται πιο ισχυροί δεσμοί αλληλεγγύης μεταξύ τους. Αντίθετα, σε ένα συμβατικό σχολείο γενικής παιδείας οι μαθητές είναι ανταγωνιστικοί και σπάνια συνεργάζονται», δηλώνει στην «Εφ.Συν.» ο διευθυντής του Μουσικού Σχολείου Πειραιά.

Ο Μάνος, μαθητής της Α’ τάξης του Μουσικού Λυκείου Ιλίου, επιβεβαιώνει με τη σειρά του ότι τα περιστατικά μπούλινγκ είναι σχεδόν μηδαμινά. «Είναι ζήτημα στα τέσσερα χρόνια που φοιτώ στο σχολείο να έχουν συμβεί δύο περιστατικά μικρής έντασης, τα οποία αντιμετωπίσαμε οι ίδιοι οι μαθητές με διάλογο, χωρίς να χρειαστεί να ληφθούν τιμωρητικά μέτρα», μας λέει.

Πού οφείλεται η μη συχνή εμφάνιση περιστατικών σχολικού εκφοβισμού στα Μουσικά και Καλλιτεχνικά Σχολεία; «Οι μαθητές είναι πιο απελευθερωμένοι και έχουν μάθει να παραμερίζουν τυχόν διαφορές και συγκρουσιακές συμπεριφορές και να συμπράττουν για ένα από κοινού υψηλής ποιότητας αποτέλεσμα. Μαθαίνουμε μια τέχνη η οποία δεν μας αφήνει περιθώρια για διενέξεις, καθώς απαιτεί συνέργειες. Επίσης το γεγονός ότι τόσο οι μαθητές του Γυμνασίου όσο και οι μαθητές του Λυκείου συνυπάρχουμε στους ίδιους χώρους, έχουμε τους ίδιους καθηγητές και εκπροσωπούμαστε από το ίδιο 15μελές, μας έχει ενώσει», μας λέει ο Μάνος.

Σχολιάζοντας την επικαιρότητα, επισημαίνει ότι είναι λάθος να τσουβαλιάζουμε όλα τα περιστατικά κάτω από τον τίτλο «μπούλινγκ». «Ο σχολικός εκφοβισμός έχει ειδικό βάρος και πρέπει να μεταχειριζόμαστε τον όρο με μεγάλη προσοχή. Είναι άλλο να σου κάνω μια άκακη πλάκα στο πλαίσιο της παρέας και της συντροφικότητας και άλλο να σε στοχοποιώ συνεχώς με προσβλητικά σχόλια ή βίαιες συμπεριφορές. Πρέπει να μάθουμε να ξεχωρίζουμε τι είναι τι, γιατί μόνο έτσι θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε το bullying».