Νόμος και βία

Κυριαρχία και ηθική, εξουσία και δίκαιο, εξαίρεση και κανόνας αποτελούν τους πόλους μιας διαλεκτικής που αποσκοπεί να νομιμοποιήσει την άσκηση της εξουσίας και της κρατικής βίας. Το σύνολο της κριτικής θεωρίας από τον Φουκό και τον Ντελέζ μέχρι τον Λακάν και τον Ντεριντά και η σχολή των Κριτικών Νομικών Σπουδών (Critical Legal Studies) υποστηρίζει ότι οι απόψεις αυτές είναι γνωσιακά και ηθικά λαθεμένες. Το δίκαιο και η εξουσία ακολουθούν παρόμοιες στρατηγικές λειτουργίας, ανήκουν στο ίδιο καθεστώς νοήματος.

α. Η βία παράγει δίκαιο

Τα περισσότερα σύγχρονα συντάγματα υιοθετήθηκαν ύστερα από επανάσταση, εξέγερση ή πόλεμο. Η επαναστατική βία καταργεί το σύνταγμα του «διεφθαρμένου» και «ανήθικου» συστήματος εναντίον του οποίου εξεγείρεται για να ιδρύσει ένα νέο κράτος, ένα καλύτερο σύνταγμα, έναν δίκαιο νόμο. Οι περισσότερες επαναστάσεις απέτυχαν. Πολλές δεν καταγράφτηκαν καν στην Ιστορία. Τη στιγμή που γίνεται, η εξέγερση αποδοκιμάζεται ως παράνομη, εγκληματική, βάρβαρη. Αλλά, όταν επιβληθεί, νομιμοποιείται αναδρομικά. Ο,τι ήταν καταδικασμένο σε ήττα γίνεται νομοτελειακή αναγκαιότητα. Οι εγκληματίες γίνονται κυβέρνηση, οι τρομοκράτες μεταμορφώνονται σε ήρωες απελευθέρωσης.

Η Γαλλική Επανάσταση νομιμοποιήθηκε αναδρομικά με τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων, «μια πολεμική πράξη εναντίον τυράννων», που περιέχει το δικαίωμα της αντίστασης. Η Αμερικανική νομιμοποιήθηκε με τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας και των Δικαιωμάτων που εισάγει στη Δεύτερη Τροπολογία το δικαίωμα του λαού «να έχει όπλα». Η παράνομη εξέγερση στο Παρίσι και η βία της εθνοφυλακής έγιναν δικαίωμα, το πιο ριζοσπαστικό δικαίωμα της νεωτερικότητας. Οι νικηφόροι επαναστάτες ξέρουν τη σημασία του δικαιώματος στην αντίσταση που τους βοήθησε να νικήσουν. Το πρώτο μέλημα μετά τη νίκη είναι να διαγράψουν το δικαίωμα στην αντίσταση και την εξέγερση και να εξορκίσουν τη βία που γέννησε την επανάσταση. Η ιδρυτική βία αναπαριστάνεται μόνο στους φαντασμαγορικούς εορτασμούς της ίδρυσης του κράτους, στις τελετές μνήμης των προγόνων, στις λειτουργίες ανάμνησης του έθνους. Η βία περιορίζεται σε συμβολικές αναφορές αποτυπωμένες σε πανηγυρικούς λόγους και ιστορικές πραγματείες.

Μόλις οι νικηφόρες επαναστάσεις δημιουργήσουν τα ερμηνευτικά πρότυπα που θα δώσουν νόημα, αναγκαιότητα και κυρίως νομιμοποίηση στη βία που ασκήθηκε, τότε το βίαιο πρότυπο εγκαταλείπεται. Αλλά είτε ως κρατική βία είτε ως αντίσταση του πλήθους, η συντακτική δύναμη που έφτιαξε το κράτος και το Σύνταγμα επιστρέφει. Η λαϊκή αντίσταση αψηφά νόμους και μεταλλάσσει πολιτικές και κυβερνήσεις με τρόπους απρόβλεπτους και ανεπιθύμητους για την εξουσία. Το δίκαιο προβλέπει το περιορισμένο δικαίωμα της διαμαρτυρίας, της συνάθροισης και της απεργίας.

Από αυτή την άποψη, αναγνωρίζει απρόθυμα ότι η λαϊκή αντίσταση δεν μπορεί να διαγραφεί από την ιστορία ή την πολιτική. Γιατί κάθε οργανωμένη δύναμη συναντά και συγκρούεται με μια αντιδύναμη, κάθε δράση φέρνει αντίδραση, κάθε σταθερή σχέση εμπεριέχει δυνάμεις που προσπαθούν να την αποσυναρμολογήσουν. Η αντίσταση και η ανυπακοή δεν είναι «ατυχήματα» εξωτερικά στο δίκαιο, ούτε κοινωνιολογικά απρόοπτα. Αποτελούν αναπόφευκτες αντιδράσεις στη δράση της εξουσίας.

β. Η βία συντηρεί το δίκαιο

Δεν υπάρχει γενικός ορισμός της βίας, μιας λέξης που χρησιμοποιείται για πολλές και ασύνδετες καταστάσεις. Η καπιταλιστική βία είναι διαφορετική απ’ αυτή του πολέμου, η βία της ανεργίας απ’ αυτή του δολοφόνου, η βία των μνημονίων απ’ αυτή των ΜΑΤ και του παιδιού με τις πέτρες. Η λέξη «βία» αποκτά νόημα μέσω των προσδιορισμών της -κρατική, εγκληματική, καπιταλιστική, επαναστατική, λεκτική- και της περιγραφής των αποτελεσμάτων της -σωματικός ή συμβολικός τραυματισμός, βλάβη της περιουσίας, της ακεραιότητας, της τιμής ή της αξιοπρέπειας.

Δεν υπάρχει κάποια κοινή ουσία που λέγεται «βία», αλλά ριζικά διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους μια υπάρχουσα ισορροπία δυνάμεων διαταράσσεται από εξωτερική επέμβαση που χρησιμοποιεί δύναμη για να αλλάξει την ισορροπία. Η λέξη «βία» δίνει αρνητικό προσδιορισμό στη δύναμη, την κάνει δύναμη κανονιστικά καταδικαστέα. Η χρήση της γενικά και αδιάκριτα, η «καταδίκη της βίας απ’ όπου προέρχεται», χωρίς παραπέρα προσδιορισμό, αποτελεί απλό σημαίνον· μια λέξη, το σημαινόμενο της οποίας καταδικάζεται χωρίς να προσδιορίζεται.

Η κυρίαρχη άποψη για τη βία υιοθετεί τον ποινικό ορισμό της. Η βία προϋποθέτει ένα υποκείμενο (τον δράστη), μια πράξη (το βίαιο έγκλημα) κι ένα θύμα (πρόσωπο, αντικείμενο ή περιουσία). Το δίκαιο δημιούργησε αυτό τον ορισμό για να αποδίδει κατηγορίες, να εξετάζει προθέσεις, να κρίνει αιτιακές σχέσεις και να επιβάλλει ποινές. Αλλά η πιο καταστροφική, η πιο βίαιη βία είναι δομική. Οδηγεί στις ανισότητες που σκοτώνουν, στην ανεργία που καταδικάζει στην κατάθλιψη και στο περιθώριο, στη φτώχεια που καταστρέφει ζωές, στην αδικία που διαλύει την κοινωνική συνοχή. Η δομική βία σπάνια έχει έναν συγκεκριμένο υποκείμενο δράστη· είναι συνέπεια πολλών άμεσων και περισσότερων έμμεσων παραγόντων. Η καταδίκη της «υποκειμενικής» βίας είναι υποκριτική, όταν δεν καταδικάζεται και η συστημική ή «αντικειμενική» βία.

Για να παραφράσουμε τον Ανατόλ Φρανς, το δίκαιο τιμωρεί εξίσου την άπορη μητέρα που κλέβει ένα καρβέλι για τα παιδιά της που πεινούν και τον εύπορο που το κάνει για την απόλαυση του κινδύνου. Αλλά αυτό δεν είναι τίποτα, όταν συγκρίνουμε την ποινή ενός παιδιού που πέταξε μια πέτρα με την πλήρη ατιμωρησία του χρηματοπιστωτικού συστήματος που τα τελευταία χρόνια έχει καταδικάσει εκατομμύρια ανθρώπους στην απώλεια της δουλειάς, του σπιτιού και, με την πανδημία, της ίδιας της ζωής τους.

Η νομική κρίση είναι λόγος και πράξη. Ερμηνεύει το δίκαιο αλλά και επενεργεί στον κόσμο. Η βία είναι προφανής σε κάθε επίπεδο της δικανικής πρακτικής. Η αρχιτεκτονική της αίθουσας του δικαστηρίου και η χορογραφία της διαδικασίας συμμαχούν για να περιορίσουν και να υποτάξουν τον υπόδικο. Αλλά και ο σκεπτόμενος δικαστής δεν μπορεί να αποδεσμεύσει τη νομική ερμηνεία από τα βίαια αποτελέσματά της. Η καταδίκη και η απαγγελία της ποινής στο τέλος μιας ποινικής δίκης εξουσιοδοτεί μια σειρά βίαιων ενεργειών. Ο κατάδικος οδηγείται στη φυλακή ή στο ικρίωμα. Με αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων άνθρωποι χάνουν τα σπίτια τους, στερούνται τα παιδιά και την περιουσία τους, επιστρέφουν σε τόπους δίωξης και βασανιστηρίων. Η θεμελιωτική και η συντηρητική βία του δικαίου διαπλέκονται και αλληλοεπηρεάζονται, καθώς η ερμηνεία των νόμων και η διαφύλαξη της έννομης τάξης επαναλαμβάνουν την πρωταρχική βία που δημιουργεί το δίκαιο. Η νομική ερμηνεία νομιμοποιεί το ενέργημα, η πρόταση την πράξη, το δηλωτικό εξουσιοδοτεί παρελθούσες ή μέλλουσες βίαιες ενέργειες. Η φιλοδοξία της φιλελεύθερης φιλοσοφίας να παρουσιάσει τη νομική επιχειρηματολογία ως συνεκτική και δίκαιη σκοντάφτει στην αναπόδραστη και τραγική γραμμή που διαχωρίζει όσους επιβάλλουν βία από αυτούς που τη δέχονται, την έδρα από το εδώλιο.

● Προδημοσίευση από το βιβλίο «Το κράτος των δικαστών» (Παπαζήσης, 2025)

1. Βάλτερ Μπένγιαμιν, «Για μια κριτική της βίας» (μτφρ. Λεωνίδας Μαρσιανός, Ελευθεριακή Κουλτούρα, 2002)

*Καθηγητής Πανεπιστημίου Λονδίνου