Το «Κράτος των Δικαστών» στην Αμερική του Τραμπ

Ενα από τα μεγάλα επίδικα των αμερικανικών εκλογών είναι το μέλλον της Δικαιοσύνης και του κράτους δικαίου. Και αυτό γιατί ο πρόεδρος μπορεί να επιλέγει δικαστές αλλάζοντας την ιδεολογική σύνθεση του Ανώτατου Δικαστηρίου. Οι δικαστές διορίζονται ισόβια. Πηγαίνουν στην έδρα με άθικτη την πολιτική και την ιδεολογία τους – δεν τις αφαιρούν όταν βάζουν την τήβεννο. Στην πρώτη θητεία του, ο πρόεδρος Τραμπ διόρισε τον Μπρετ Κάβανο και την Εϊμι Μπάρετ για τις συντηρητικές απόψεις τους για το Obamacare, τις αμβλώσεις, τα δικαιώματα των LGBTQ+ και το περιβάλλον. Αυτός ήταν και ο λόγος της δημόσιας απόρριψής τους από το Δημοκρατικό Κόμμα στις ακροάσεις στη Γερουσία. Ο διορισμός της υπερσυντηρητικής Μπάρετ έδωσε πλειοψηφία 5-4 στη συντηρητική πλευρά του Δικαστηρίου. Ετσι, μια σειρά ιστορικά φιλελεύθερων αποφάσεων ανατράπηκε και το Δικαστήριο έγινε ο μεγαλύτερος υποστηρικτής της «πλουτοκρατίας και της διαπλοκής», όπως έγραψε η εφημερίδα Guardian.

Η νέα πλειοψηφία σε μια ιστορική απόφαση ανέτρεψε την υπόθεση Roe v. Wade, καταργώντας το συνταγματικό δικαίωμα στην άμβλωση, που ίσχυσε για μισό αιώνα· δεν υφίσταται πλέον. Αποφάσισε ότι οι πρώην πρόεδροι σαν τους βασιλιάδες έχουν ασυλία από ποινικές διώξεις, μειώνοντας θεαματικά την πιθανότητα να προχωρήσει η ομοσπονδιακή δίωξη κατά του Ντόναλντ Τραμπ με την κατηγορία ότι συνωμότησε για να ανατρέψει το αποτέλεσμα των εκλογών του 2020. Εκρινε ότι πόλεις μπορούν να ποινικοποιούν τους άστεγους επειδή κοιμούνται στους δρόμους, ακόμη και όταν δεν υπάρχει πρόσβαση σε στέγη. Ανέστειλε την προσπάθεια της Υπηρεσίας Προστασίας του Περιβάλλοντος να μειώσει την επιβλαβή ατμοσφαιρική ρύπανση που μεταφέρεται πέρα από τα σύνορα των πολιτειών.

Ακύρωσε την ομοσπονδιακή απαγόρευση των «bump stocks», συσκευών που μπορούν να αναβαθμίσουν τα ημιαυτόματα πυροβόλα όπλα ώστε να εκτοξεύουν σφαίρες σχεδόν τόσο γρήγορα όσο τα πολυβόλα. Ηταν τα όπλα που οδήγησαν πρόσφατα στους πιο καταστροφικούς μαζικούς πυροβολισμούς. Το δικαστήριο έκρινε ότι οι Ρεπουμπλικανοί της Νότιας Καρολίνας δεν χρειάζεται να επανασχεδιάσουν τον εκλογικό χάρτη, ανατρέποντας απόφαση κατώτερου δικαστηρίου που έκρινε ότι οι νομοθέτες είχαν κάνει διακρίσεις εις βάρος των μαύρων ψηφοφόρων. Η δεξιά στροφή έχει ολοκληρωθεί. Οι Δημοκρατικοί πρόεδροι θα είναι όμηροι του τραμπικού δικαστηρίου. Και η ομηρία θα γίνει αναπόδραστη με τη νίκη του και τον ρεπουμπλικανικό έλεγχο της Γερουσίας. Ο Τραμπ θα μπορέσει να διορίσει άλλους δύο δικαστές στο Ανώτατο Δικαστήριο δημιουργώντας μια ακροδεξιά πλειοψηφία 7-2 που θα επηρεάσει τη νομολογία για τουλάχιστον μια γενιά.

Η επιρροή της πολιτικής και κομματικής τοποθέτησης των δικαστών στις αποφάσεις τους έχει γίνει αντικείμενο πολλών ερευνών στην Αμερική. Μια μελέτη τον Ιούλιο 2024 του Ζάλμαν Ρόθτσιλντ, καθηγητή στο New York University, εξέτασε 74 περιπτώσεις προσφυγών Εκκλησιών και θρησκευτικών ιδρυμάτων σε ομοσπονδιακά δικαστήρια κατά πολιτειακών αποφάσεων επιβολής περιοριστικών μέτρων για την πανδημία. Τα ευρήματα είναι συγκλονιστικά: κανένας δικαστής που διορίστηκε από τους Δημοκρατικούς δεν αποφάσισε υπέρ των Εκκλησιών. Αλλά η συντριπτική πλειοψηφία (67%) των διορισμένων από τους Ρεπουμπλικανούς και όλοι οι εκλεκτοί τού Τραμπ υποστήριξαν τα θρησκευτικά ιδρύματα.

Οι φιλελεύθεροι συνταγματολόγοι ισχυρίζονται ότι τα δικαστήρια ακολουθούν τη νομική επιχειρηματολογία, ότι είναι «φερέφωνα του νόμου». Αλλά στην εκδίκαση υποθέσεων με έντονη πολιτική ή κοινωνική σημασία δεν μπορούν να αποφύγουν συνειδητά ή μη τις ιδεολογικές προτιμήσεις τους. Ο δικαστής Ρίτσαρντ Πόσνερ, ηγέτης του νεοφιλελεύθερου κινήματος «Δίκαιο και Οικονομία» έκανε σαφές ότι οι προτιμήσεις του είναι πιο σημαντικές από τα νομικά επιχειρήματα: «Δίνω πολύ λίγη προσοχή στους νομικούς κανόνες, τα καταστατικά, τις συνταγματικές διατάξεις... Μια υπόθεση είναι απλώς μια διαμάχη. Το πρώτο πράγμα που κάνεις είναι να αναρωτηθείς –ξεχάστε τον νόμο– ποια είναι η λογική επίλυση αυτής της διαφοράς; Το επόμενο πράγμα είναι να δεις αν ένα πρόσφατο δεδικασμένο του ή κάποια άλλη νομική ρύθμιση εμποδίζει την έκδοση απόφασης υπέρ της λογικής επίλυσης. Οταν έχετε μια απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου ή κάτι παρόμοιο, είναι συχνά εξαιρετικά εύκολο να παρακαμφθεί».

Η δήλωση του Συντηρητικού δικαστή διορθώνει τόμους νομικής φιλοσοφίας, σύμφωνα με τους οποίους κάθε διαφορά έχει μια «ορθή» νομική απάντηση που μπορεί να ανακαλυφθεί στα αρχεία του δικαίου. Η λύση σημαντικών πολιτικών αντιπαραθέσεων που παρουσιάζεται ως «ορθή» απάντηση ενός νομικού προβλήματος έχει μεγάλα πλεονεκτήματα: δικαστές και πολιτικοί μπορούν να ισχυριστούν ότι ακολουθούν το κράτος δικαίου και είναι νομικά σωστοί, όχι ιδεολογικά υποκινούμενοι. Αλλά αποτελεί νομιμοποιητικό μύθο. Οι μύθοι αποτελούν τις «ιερές» ιστορίες του παρόντος: αποκαλύπτουν «αυτονόητες» αλήθειες στους «πιστούς» τους, που τους επιτρέπουν να βλέπουν τον κόσμο συνεκτικά από τη σκοπιά των συμφερόντων ή της ιδεολογίας τους, και προφανείς παρανοήσεις στους αντιπάλους. Δεν είναι, λοιπόν, ο μύθος μια ψεύτικη κατανόηση του κόσμου, αλλά η περιγραφή του από μόνο μία προοπτική που εμφανίζεται ως καθολική.

Πρόσφατα η κ. Αδειλίνη, εισαγγελέας του Αρείου Πάγου, αποχώρησε αγενώς από συνέδριο, αποδοκιμάζοντας ομιλία του κ. Τσίπρα που κατήγγελλε «μαύρες κηλίδες» στη Δικαιοσύνη. Δεν ξέρω ούτε με ενδιαφέρει τι ψηφίζει η κ. Εισαγγελέας. Αλλά επειδή ξέρω, μαζί με την παγκόσμια κριτική βιβλιογραφία, ότι οι ιδεολογικές πεποιθήσεις των δικαστών αποτελούν έναν από τους βασικούς παράγοντες στις αποφάσεις τους, νομίζω ότι πρέπει και η Ελλάδα να βρει τρόπους για να γίνονται οι πεποιθήσεις αυτές δημόσια γνωστές και να λαμβάνονται υπόψη όταν διορίζονται οι ηγεσίες μέσα σε μια λογική ιδεολογικά ισορροπημένου δικαστικού σώματος.

Η στάση της κ. Αδειλίνη υποδεικνύει τη δομική σχέση μεταξύ δικαίου, πολιτικής και (νομικής) ιδεολογίας και τα κοινά χαρακτηριστικά της ηγεσίας του δικαστικού σώματος. Ο προηγούμενος εισαγγελέας του Αρείου Πάγου υποστήριξε το 2023 ότι η ΑΔΑΕ δεν έχει αρμοδιότητα να διαχειρίζεται αιτήματα θυμάτων υποκλοπών σχετικά με παρακολούθησή τους για λόγους εθνικής ασφάλειας. Ο Βορίδης πρόσθεσε ότι εφ’ όσον οι υποκλοπές είναι νόμιμες αν ακολούθησαν τις διαδικασίες που ορίζει ο νόμος Μητσοτάκη, απελευθερώνοντας το δίκαιο από οποιαδήποτε έννοια ηθικής και δικαιοσύνης. Ο Ξενοφών Κοντιάδης εξήγησε ότι η γνωμοδότηση «είναι νομικά αστήρικτη» και πρόσθεσε ότι η «συγκάλυψη των υποκλοπών αποτελεί σκάνδαλο μέσα στο σκάνδαλο των υποκλοπών».

Τον Φεβρουάριο 2024, σε μια προσπάθεια αντιστροφής του κλίματος εις βάρος της κυβέρνησης στην Ευρώπη, η Ολομέλεια του Αρείου Πάγου επιτέθηκε σε ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που καταδίκαζε τις παραβιάσεις του κράτους δικαίου. Η απόφαση αναφέρεται μεταξύ άλλων στα Τέμπη, στην υπόθεση των τηλεφωνικών υποκλοπών, στη λίστα Πέτσα και στις καταχρηστικές αγωγές SLAPP, στην έρευνα για το ναυάγιο της Πύλου, στη δολοφονία του δημοσιογράφου Γιώργου Καραϊβάζ, στον θάνατο του ακτιβιστή Ζακ Κωστόπουλου, όπως και στην αντιμετώπιση των θυμάτων βιασμού και σεξουαλικής βίας. Αναφέρθηκε δηλαδή στη Μαύρη Βίβλο της πρόσφατης δημόσιας ζωής. Αποκρούοντας τις επανειλημμένες επιθέσεις της κυβέρνησης στη δημοκρατία, την ελευθερία του Τύπου και τη Δικαιοσύνη, η Ολομέλεια έδειξε την ιδεολογική της μεροληψία. Η στάση του Αρείου Πάγου αποκάλυψε κάτι που ξέρουν οι νομικοί παρ’ ότι δεν το παραδέχεται η νομική ιδεολογία: τα ανώτερα δικαστήρια εξαρτώνται από την πολιτική, αποφασίζουν πολιτικά, ενεργούν πολιτικά. Ανέκαθεν η Δικαιοσύνη με τα δεμένα μάτια έριχνε κρυφές ματιές επιθυμίας προς τους χρηματιστές, τους πλούσιους, τις εξουσίες.

(Προδημοσίευση από το υπό δημοσίευση βιβλίο «Κράτος των Δικαστών»)

*Καθηγητής, Πανεπιστημίου Λονδίνου