Ζήσαμε τα τελευταία τριάντα χρόνια και ζούμε ακόμη τρεις μεγάλες καταστάσεις έκτακτης ανάγκης: τη χρηματοπιστωτική, οικονομική και πολιτική κρίση μετά το 2010, τις μεγάλες κινήσεις πληθυσμών από τον Νότο στον Βορρά και από την Ανατολή στη Δύση και την παγκόσμια πανδημία στη δεκαετία του 2020. Και οι τρεις αναδύθηκαν στο έδαφος της κλιματικής καταστροφής. Στην Ανθρωπόκαινο, την «εποχή του ανθρώπου» που μπήκαμε πρόσφατα, η ανθρωπότητα φαίνεται να προετοιμάζει το τέλος της. Ζούμε σε ζοφερούς καιρούς.
Στην κατάσταση εξαίρεσης η κανονική ζωή μπήκε σε αναστολή, εξαερώθηκε ό,τι ήταν στερεό, αποδεκτές παραδοχές και θεσμοί αμφισβητήθηκαν. Η εξαίρεση μας υπενθύμισε τα ξεχασμένα όρια και τους περιορισμούς μας. Ο εγωισμός και ο καταναλωτισμός αντικαταστάθηκαν από την αίσθηση της τρωτότητας και τον φόβο του θανάτου. Τη θέση του επιθετικού ατομισμού πήρε –προσωρινά;– η αλληλεγγύη και η φροντίδα για τους άλλους. Στην απέναντι πλευρά, είχαμε μια μανιασμένη επέκταση των αστυνομικών εξουσιών, της καταστολής και της επιτήρησης. Αλλά η αναστολή των ατομικών και πολιτικών ελευθεριών δεν σταμάτησε τις διαμαρτυρίες, τις πορείες, τις αντιστάσεις. Ενα παγκόσμιο κίνημα αλληλεγγύης στήθηκε απέναντι στις επιθετικές πολιτικές των κυβερνήσεων και στις ριζικές αποτυχίες του κοινωνικού κράτους. Το θεωρητικό δίλημμα μεταξύ ελευθερίας και ασφάλειας έγινε έντονα πρακτικό και μπήκε στην καθημερινή ζωή. Ζούμε μια παγκόσμια «κατάσταση εξαίρεσης», όπως υποστήριξε ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν; Το βιβλίο στα χέρια σας εξετάζει αυτό το κρίσιμο ερώτημα.
Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης φέρνει στην επιφάνεια τις κρυμμένες προϋποθέσεις της καθημερινής ζωής και τους περιορισμούς της σκέψης που θεωρούνται δεδομένοι και αναντικατάστατοι. Η εξαίρεση μας δίνει την ευκαιρία να αντικρίσουμε και να ξανασκεφτούμε το κανονικό και το συνηθισμένο, να κατανοήσουμε τη λειτουργία του και πιθανά να την αλλάξουμε. Το βιβλίο αυτό συνομιλεί με το νόημα, τις ανοησίες, τις αισθήσεις και τα συναισθήματα (sense, nonsense and senses) που γεννούν η έκτακτη ανάγκη και η κατάσταση εξαίρεσης. Αλλά το κάνει για να απομυθοποιήσει το «γνωστό» και γενικά αποδεκτό.
Οταν βιβλία ή δημοσιεύσεις δέχονται κριτική, ο συγγραφέας απαντάει συνήθως ότι ο κριτικός τον παρερμήνευσε, δεν εννοούσε αυτά που του προσάπτει. Οταν όμως ένα βιβλίο δημοσιευτεί, όταν σηκώσει τις άγκυρες και σαλπάρει στον απέραντο ωκεανό των λέξεων και κειμένων, κυκλοφορεί ελεύθερα και ανεμπόδιστα. Ο αναγνώστης έχει τα ίδια δικαιώματα με τον συγγραφέα, που πήρε την ανταμοιβή για τους κόπους του. Δεν μπορώ να πω η ερμηνεία σας είναι λαθεμένη, δεν καταλάβατε τι έγραψα ή τι εννοούσα. 'Η το λέω ως αναγνώστης και όχι ως ιδιοκτήτης λέξεων και νοημάτων. Η μόνη εξουσία του συγγραφέα είναι να περιγράψει πότε, πού και πώς, σε ποιες συνθήκες και με τι συναισθήματα γράφτηκε το βιβλίο ή ένα απόσπασμά του, αποδεχόμενος βέβαια τις πιθανές ανακρίβειες του φιλτραρίσματος από τη μνήμη.
Να, λοιπόν, δύο βινιέτες, δύο γεγονότα και συναισθήματα που με ώθησαν να γράψω αυτό το βιβλίο. Ακουσα με τρόμο για πρώτη φορά τη φράση «ανοσία αγέλης» τον Φεβρουάριο του 2020, στην αρχή της πανδημίας, από έναν σύμβουλο του πρωθυπουργού, τον επιστημονικό σύμβουλο της κυβέρνησης Κρις Γουίτι και τον ίδιο τον Μπόρις Τζόνσον. Στην πρώτη του συνέντευξη έκανε την περιβόητη δήλωση ότι «πολλές οικογένειες θα χάσουν αγαπημένους τους πριν την ώρα τους». «Ανοσία της αγέλης» είναι η πολιτική που αφήνει τον ιό να κυκλοφορήσει ελεύθερα στην κοινότητα, να μολύνει ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, δημιουργώντας ανοσία για το σύνολο της «αγέλης» αλλά εκθέτοντας τους ευάλωτους και τους ηλικιωμένους σε βαριά αρρώστια και πιθανό θάνατο. Οι αριθμοί επιμόλυνσης που απαιτούνταν μέχρι την ανοσία έπαιζαν, ανάλογα με τον ομιλούντα, από το 60% στο 80% του πληθυσμού. Ανάλογα αυξάνεται και ο αριθμός των νεκρών.
Η ανοσία αγέλης αποτελεί την πιο εντατική εφαρμογή, το τέλειο παράδειγμα, της βιοπολιτικής άσκησης της εξουσίας. Η βιοπολιτική ασκείται επί της βιολογικής ζωής και στοχεύει πληθυσμούς, ομάδες και συλλογικότητες. Ελέγχει και πειθαρχεί τη συμπεριφορά του πληθυσμού για να τον κάνει υγιή, εύπλαστο, παραγωγικό. Από την άλλη πλευρά, το άτομο με τα δικαιώματά του δεν αποτελεί κύριο αντικείμενο ενδιαφέροντος, όπως ισχυρίζονται οι φιλελεύθεροι. Είμαστε μοναδικοί, ασύγκριτοι και ανεπανάληπτοι με δικαιώματα αλλά ταυτόχρονα ίδιοι με όλους τους άλλους χωρίς προστασίες από τις πολιτικές. Είμαστε μοναδικά άτομα και ταυτόχρονα πανομοιότυπες μονάδες σύγκρισης, νούμερα στατιστικού υπολογισμού.
Για να επιτευχθεί η ανοσία από την ασθένεια, επομένως, ανεστάλησαν οι αστικές και πολιτικές ελευθερίες. Καταστράφηκαν οι ασυλίες και προστασίες από την κυβέρνηση που κατακτήσαμε δύσκολα με μακρόχρονους αγώνες. Η βιολογική ασυλία κατέστρεψε την πολιτική και νομική ασυλία. Η ύβρις του Τζόνσον τον οδήγησε να χάσει και τα δύο. Μολύνθηκε από την ασθένεια και έχασε την κυρίαρχη ασυλία του με την εκδίωξή του από την πρωθυπουργία, επειδή παραβίασε αλαζονικά τους περιορισμούς που ο ίδιος νομοθέτησε.
Το δεύτερο περιστατικό συνέβη τον Σεπτέμβριο του 2020. Οταν έγινε σαφές ότι οι μολύνσεις στη Βρετανία ήταν υψηλότερες από τη Γερμανία ή την Ιταλία, ο Τζόνσον ισχυρίστηκε γελοιωδώς ότι αυτό οφειλόταν στο ότι «είμαστε μια χώρα που αγαπά την ελευθερία. Είναι πολύ δύσκολο να ζητήσουμε από τον βρετανικό πληθυσμό να υπακούσει ομοιόμορφα στους κανονισμούς με τον απαραίτητο τρόπο». Η ελευθερία έγινε πεδίο πολιτικής σύγκρουσης και στις τρεις καταστάσεις ανάγκης. Αποτελεί άμυνα ενάντια στο κράτος και ταυτόχρονα εργαλείο διακυβέρνησης που εγγυάται την κερδοφόρα λειτουργία της βιοπολιτικής και νεοφιλελεύθερης αγοράς. Τα δικαιώματα συντονίζουν τα ατομικά συμφέροντα και τα ευθυγραμμίζουν με τις προτεραιότητες της κυβέρνησης. Ως εργαλείο της κυβέρνησης, η ελευθερία είναι αντικείμενο στάθμισης της ζωής με τα καπιταλιστικά συμφερόντα, του ανθρώπινου πόνου με την οικονομική ζημιά. Ο homo oeconomicus επιβάλλεται του homo juridicus.
Αλλά, παρά την αναστολή των δικαιωμάτων, οι αντιστάσεις επέστρεψαν. Δεν αποτελούν άσκηση νομικών δικαιωμάτων αλλά του «φυσικού» δικαιώματος αντίστασης των κυβερνώμενων πέρα από νόμους και συντάγματα. Στη σειρά των βιβλίων μου για τον νόμο και τα δικαιώματα που κλείνει με το παρόν, ανέπτυξα δύο σχετικές θέσεις. Θεωρήθηκαν αρχικά ακραία ριζοσπαστικές, σήμερα είναι γενικά αποδεκτές στην παγκόσμια βιβλιογραφία.
1. Το τέλος, ο σκοπός των ανθρώπινων είναι να αντιστέκονται στη δημόσια και ιδιωτική καταπίεση και εκμετάλλευση. Οταν χάνουν αυτό το τέλος, η χρησιμότητά τους τελειώνει.
2. Τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν ανήκουν στον άνθρωπο λόγω απλώς της ιδιότητάς του. Το «ανθρώπινο» των δικαιωμάτων εισάγει έναν οικουμενικό ισχυρισμό. Αλλά η νομική και πολιτική ιστορία τους δείχνει ότι τα δικαιώματα κατασκευάζουν την ανθρωπότητα σε μια κλίμακα με πλήρως ανθρώπους, λιγότερο ανθρώπους και τους άλλους.
Το βλέπουμε στη Γάζα, που έχει γίνει το σύμβολο και το έναυσμα για την παγκόσμια ηθική και πολιτική συνείδηση. Η άρνηση των θηριωδιών του παρελθόντος και της βαρβαρότητας του παρόντος ακυρώνει το μέλλον και καταστρέφει την αξιοπρέπεια των δικαιωμάτων και την ευημερία της κοινωνικής ουτοπίας. Δεν μπορούμε να διδάξουμε ξανά τα ανθρώπινα δικαιώματα χωρίς να διατρανώνουμε «Ποτέ ξανά για όλους και παντού». Στη μόνιμη κατάσταση εξαίρεσης της Γάζας παίζεται το μέλλον των δικαιωμάτων, της ανθρωπιάς και της ανθρωπότητας.
Kαθηγητής, Πανεπιστήμιο Λονδίνου
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας