Πολιτικο-φιλοσοφικό γλωσσάρι

1. Επιθυμία

Η συζήτηση για τον χαρακτήρα της Αριστεράς έχει οδηγήσει σε μια προβλέψιμη επανάληψη θεωριών και θέσεων που λίγο σχετίζονται με την κοινωνική πραγματικότητα του ύστερου καπιταλισμού. Στη μια πλευρά οι αναφορές στον Μαρξ και στους κλασικούς του μαρξισμού, στις λίγες περιπτώσεις που γίνονται, θεωρείται ότι απαντούν στα πολύπλοκα ερωτήματα του πολιτικού σχεδιασμού και ότι εξασφαλίζουν την ιδεολογική «καθαρότητα». Η αδιαφορία για τη σύγχρονη κριτική θεωρία, που αντικατέστησε κάποιες και βελτίωσε τις περισσότερες μαρξιστικές θέσεις, καλύπτεται με τη χρήση γνωστών τσιτάτων ή μια υπόρρητη αναφορά, ένα κλείσιμο ματιού, προς την ιστορία και την παράδοση που εξασφαλίζει την ιδεολογική ορθότητα. Η άλλη πλευρά επαφίεται και περιορίζει το όραμά της στην απολύτως κατανοητή ανάγκη για νίκη στις επόμενες εκλογές. Ετσι επαναλαμβάνει συνεχώς την ανάγκη διεύρυνσης του κόμματος (κάτι που κανείς δεν αρνείται), τη στροφή προς τη φανταστική «μεσαία τάξη» και την εγκατάλειψη της αριστερής ιδεολογίας υπέρ μιας ιδεολογικής πολυσυλλεκτικότητας. Η επιδίωξη εκλογικής νίκης, αν δεν ακολουθείται από πρόγραμμα κοινωνικού μετασχηματισμού όμως, είναι χαρακτηριστικό κάθε κόμματος και δεν διακρίνει την Aριστερά από άλλες πολιτικές ιδεολογίες. Ετσι, ένα προγραμματικό shopping list χωρίς ιδιαίτερο συνεκτικό δεσμό, εκτός της επιθυμίας εκλογικής νίκης, αντικαθιστά τα τσιτάτα.

Η πάλη των ιδεών έχει εγκαταλειφθεί είτε γιατί οι ιδέες έχουν «καθιερωθεί», είναι γνωστές και δεν ανανεώνονται, είτε γιατί δεν έχουν πια πέραση. Αλλά η Αριστερά ήταν πάντα η θεωρία στην πράξη, η πρακτική εφαρμογή της σκέψης, των ιδεών και των αρχών της ισότητας και της δικαιοσύνης. Αυτό ήταν και παραμένει το αριστερό πλεονέκτημα απέναντι στην ασίγαστη επιθυμία της εξουσίας και του συμφέροντος. Χρειάζεται, λοιπόν, μια νέα πάλη ιδεών. Είναι χρήσιμα τα ρεύματα ιδεών. Που είναι ρεύματα όμως γιατί έχουν ιδέες, όχι μόνο φιλοδοξίες. Αρχίζουμε σήμερα μια περιήγηση στην ιστορία των ιδεών της φιλοσοφίας, της πολιτικής, της κοινωνιολογίας, της ψυχανάλυσης, πάνω στις οποίες μπορεί να χτιστεί η Αριστερά του 21ου αιώνα. Πρώτη η ιδέα της ατομικής επιθυμίας που βρίσκεται πίσω από την ελευθερία. Δεν έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την Aριστερά.

Επιθυμία και κράτος

Πριν από τη νεωτερικότητα και τον καπιταλισμό ο άνθρωπος κοινωνικοποιείται και τελειοποιείται στην κοινότητα, στην ελληνική πόλη ή τη ρωμαϊκή και μεσαιωνική civitas. Η ενάρετη ζωή μπορεί να επιτευχθεί μόνο μαζί με άλλους σε μια δίκαιη πόλη, δηλαδή πολιτικά. Τα καθήκοντα και τα δικαιώματα του πολίτη και το καλό της πόλης είναι, επομένως, ταυτόσημα. Ολα αυτά, όμως, άλλαξαν ριζικά με τη νεωτερικότητα. Θεμέλιο και αρχή της κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης γίνεται το άτομο, τυπικά αλλά όχι ουσιαστικά απαλλαγμένο από την παράδοση, την ιστορία, την ένταξη σε κοινότητες. Η φυσική ιεραρχία του κλασικού κόσμου αντικαταστάθηκε από μια ευμετάβλητη και δυναμική κοινωνική ευταξία, στην οποία, για να θυμίσουμε την εύστοχη φράση του Μαρξ, «καθετί σταθερό εξανεμίζεται».

Ο καπιταλισμός και ο ατομισμός αλληλο–υποστηρίζονται και σταδιακά διέλυσαν τις προνεωτερικές κοινότητες οδηγώντας σε μια «ηθική καταστροφή», όπως υποστήριξε ο μεγάλος φιλόσοφος Αλασντέρ Μακιντάιρ. Γιατί καταστροφή; Διότι δεν αναπαράγεται πια η ηθική μέσα από οργανικές κοινωνικές σχέσεις, και η εσωτερική τάση του ανθρώπου προς την αρετή και το καλό αντικαταστάθηκε από τον εξωτερικό καταναγκασμό. Τα ατομικά δικαιώματα πήραν τη θέση του καθήκοντος και της ευθύνης προς τους άλλους, που στο παρελθόν αναπαράγονταν στις κοινωνικές σχέσεις. Το αγαθό διαχωρίστηκε από την ηθική, η σχέση πόλης και πολίτη έγινε εξωτερική, τεχνητή. Διαμεσολαβείται τώρα από τον νόμο και την καταστολή, όχι από τις αρχές και τις συμβάσεις της κοινωνικής συμβίωσης που εσωτερικεύονται στην ατομική συνείδηση.

Ο αρχαίος φιλόσοφος ανακάλυπτε την αρετή και το αγαθό στον κόσμο γύρω του. Οι οργανικές σχέσεις των πολιτών στην οικογένεια, στην κάστα, στο επάγγελμα καθόριζαν ποιο είναι το δίκιο στις ανθρώπινες σχέσεις. Ο Καντ αντέστρεψε την κλασική προσέγγιση υποστηρίζοντας ότι η άποψη οδηγεί σε «ετερονομία», την επιβολή στους ανθρώπους του νόμου των «άλλων», θεών, προγόνων ή φιλοσόφων. Για τους «αυτόνομους» πολίτες της νεωτερικότητας, αντίθετα, το αγαθό ταυτίζεται με το ορθό που ορίζεται από τον νόμο. Αλλά, όπως γράφει η Χάνα Αρεντ, οι δούλοι στην Αθήνα, προς τους οποίους τα αφεντικά είχαν συγκεκριμένες κοινωνικές υποχρεώσεις, περνούσαν καλύτερα από τις νεωτερικές μειονότητες που υποτίθεται ότι απολαμβάνουν διάφορα ανθρώπινα δικαιώματα. Πράττουμε σωστά και είμαστε ελεύθεροι όταν επιδιώκουμε τα ατομικά μας συμφέροντα υπακούοντας τον κρατικό και ηθικό νόμο. Η ατομική επιθυμία γίνεται κινητήρια δύναμη της κοινωνίας και της ιστορίας. Ο καπιταλισμός ενθρόνισε το άτομο στο κέντρο του κόσμου και αντικατέστησε την αναζήτηση του κοινού καλού, που χαρακτήριζε τον προνεωτερικό κόσμο από τον Πλάτωνα μέχρι τον Ακινάτη, με την κυριαρχία της βούλησης και των σκοτεινών της συντρόφων – της επιθυμίας και της απόλαυσης. Θραύσματά του επιζούν μόνο στις οικογένειες, τις κοινότητες και συσπειρώσεις πολιτών που πιστεύουν στην αλληλεγγύη και τη δικαιοσύνη.

Λεβιάθαν

Ο Τόμας Χομπς, ο μεγαλύτερος φιλελεύθερος φιλόσοφος της πρώιμης νεωτερικότητας, περιέγραψε με μεγάλη σαφήνεια αυτήν την αλλαγή στο κλασικό του έργο «Λεβιάθαν»:

«Οι Επιθυμίες και τα άλλα Πάθη του ανθρώπου δεν αποτελούν αμαρτήματα. Και το ίδιο ισχύει για τις πράξεις που απορρέουν από αυτά τα Πάθη, ώσπου να συναντήσουν έναν Νόμο που να τις απαγορεύει... Οτιδήποτε κι αν είναι το αντικείμενο της Ορεξης ή της Επιθυμίας κάθε ανθρώπου, αυτό είναι που αποκαλεί Αγαθό: Και το αντικείμενο του Μίσους και της Αποστροφής του, Κακό… Καλό και Κακό είναι ονόματα που χαρακτηρίζουν τις Ορέξεις και τις Αποστροφές μας».

Το καλό και το κακό δεν είναι πια ηθικές κατηγορίες ενταγμένες στο έλλογο σχέδιο του κόσμου ή του Θεού, αλλά συμβατικές εκφράσεις αυτού που αγαπούμε ή μισούμε. Καλό είναι να ακολουθείς την επιθυμία σου και κακό ό,τι την εμποδίζει. Για τον Χομπς, η επιθυμία συναντά τα όριά της σε ό,τι της αντιστέκεται. Πρώτα, τις επιθυμίες των άλλων που θέλουν το ίδια με μας, ιδιοκτησία, κέρδος, επιτυχία. Δεύτερο, στον θάνατο, την απόλυτη ματαίωση της επιθυμίας. Ο φόβος του θανάτου, το ισχυρότερο πάθος, κάνει τους ανθρώπους να εγκαταλείπουν τη φυσική ελευθερία τους με αντάλλαγμα την ασφάλεια που τους παρέχει η υποταγή στο κυρίαρχο κράτος, τον Λεβιάθαν ή «θνητό Θεό». Επειδή η δύναμη των ανθρώπων είναι σε γενικές γραμμές ίδια και επειδή η επιθυμία είναι απεριόριστη, η εξουσία του κράτους και η επιβολή του νόμου πρέπει να είναι εξίσου απόλυτες. Πολύ πριν από τον Φρόιντ, ο Χομπς ανήγαγε την ατομική επιθυμία σε αιτία και αποτέλεσμα της εξουσίας και του νόμου.

Ο Κυρίαρχος αποτελεί αντανάκλαση του ελεύθερου ατόμου, σκοτεινή πλευρά της απεριόριστης ατομικής επιθυμίας. Η υποτιθέμενη σύγκρουση μεταξύ κρατικής καταστολής και ατομικής ελευθερίας είναι επιφανειακή. Οταν η ατομική επιθυμία γίνεται η βασική αρχή κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης και καταστρέφει τις παραδοσιακές κοινότητες αξιών και αρετής, η κρατική καταστολή αποτελεί τον μόνο αποτελεσματικό περιορισμό της. Το παντοδύναμο κράτος, οι σκληροί νόμοι, τα ΜΑΤ και η κατάσταση εξαίρεσης αποτελούν άμεσο αποτέλεσμα της χειραφέτησης της ατομικής επιθυμίας. Μόνο μια διαφορετική κοινωνική οργάνωση που θα επανέντασσε το άτομο σε συλλογικότητες συνδέοντας το κοινό καλό με ατομικές αξίες και αρχές θα μας έβγαζε από τον φαύλο κύκλο της κρατικής βιαιότητας και της ατομικής ασυδοσίας.

■ Συνεχίζουμε στο επόμενο.