Υποχρεωτικότητα εμβολιασμού και Σύνταγμα

Στην αρχή της πανδημίας, οι γνωστοί έγκριτοι συνταγματολόγοι υποστήριξαν ότι οι πρωτοφανείς περιορισμοί που έχουν παραβιάσει, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, όλα τα βασικά ατομικά, πολιτικά και κοινωνικοοικονομικά δικαιώματα και έχουν περιορίσει τη δημοκρατία «βρίσκονται εντός της αρχής της νομιμότητας και του κράτους δικαίου». Με τη συνηθισμένη έπαρση που δίνει η σύμπλευση με τους ισχυρούς επιτέθηκαν σε συναδέλφους που είχαν διατυπώσει τεκμηριωμένες αντιρρήσεις στην αναστολή των ελευθεριών γιατί λένε «ανοησίες» που «κανείς σοβαρός νομικός» δεν αποδέχεται.

Συμφώνησε και ο κ. Γεραπετρίτης μιλώντας για τον εμβολιασμό: «Δεν υπάρχει αντίθεση στο Σύνταγμα στο ζήτημα του υποχρεωτικού εμβολιασμού, αν πρόκειται για το τελευταίο καταφύγιο για την προστασία της δημόσιας υγείας… δεν μπορείς να επικαλείσαι την ατομοκεντρική θεώρηση του δικαιώματος ως ένας ελεύθερος επιβάτης (free rider) του δικαιώματος». Ο κ. Μητσοτάκης πρόσθεσε τη συνταγματική υποχρέωση αλληλεγγύης του πολίτη.

Σε αντίθετη γραμμή, ο κ. Βιδάλης, επιστημονικός συνεργάτης της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής, δήλωσε ότι «κάθε πρόβλημα δημόσιας υγείας θέτει σε δοκιμασία την αρχή της αυτονομίας που λέει ότι καθένας μας είναι ελεύθερος και υπεύθυνος για τη φροντίδα της δικής του υγείας…

Η δημόσια υγεία πρέπει να προστατεύεται υπό τους όρους των ελευθεριών των ανθρώπων. Δεν υπάρχει δημόσια υγεία χωρίς ανθρώπινα δικαιώματα». Για την αντιπολίτευση, ο κατ’ εξαίρεση υποχρεωτικός εμβολιασμός είναι συνταγματικός αν τηρείται «η αρχή της αναλογικότητας και δεν εισάγονται αδικαιολόγητες ή τιμωρητικές διακρίσεις». Αλλά ο υποχρεωτικός εμβολιασμός εισάγει εξ ορισμού διακρίσεις, προνόμια και κυρώσεις. Οι δεξιοί επικαλούνται σοσιαλιστικά επιχειρήματα, οι αριστεροί φιλελεύθερα.

Πίσω και από τις δυο θέσεις βρίσκεται η ίδια θεωρία για τη σχέση εξουσίας, δικαίου και πολιτικής. Στηρίζεται σε ένα δυαδικό σχήμα. Ο κυρίαρχος που έχει την εξουσία βρίσκεται στη μία πλευρά, η κοινωνία και οι πολίτες στην άλλη. Η σχέση διαμεσολαβείται από τα ατομικά δικαιώματα. Το κράτος τα δημιουργεί, το δίκαιο, η γλώσσα του κράτους, τα εφαρμόζει. Σκοπός τους είναι η χάραξη μιας νομικά εγγυημένης κόκκινης γραμμής προστασίας των υπηκόων από το κράτος. Η σχέση κράτους/πολίτη είναι επομένως ένα «zero sum game».

Οσο περισσότερα τα δικαιώματα τόσο πιο περιορισμένη η εξουσία και το αντίθετο. Αυτή η θεωρία είναι περιορισμένη και παραπλανητική. Οταν επιβάλλεται ριζικός περιορισμός των δικαιωμάτων, όπως τώρα, δεν έχει απάντηση. Αντίθετες απόψεις είναι εξίσου υποστηρίξιμες γιατί το Σύνταγμα και ο νόμος επιτρέπουν και τα δυο: και τα δικαιώματα και τη δυνατότητα αναστολής και κατάργησής τους.

Μετά το 2000 έχουμε διεθνώς μία σχεδόν μόνιμη κατάσταση αναστολής δικαιωμάτων. Αρχικά για την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας, μετά με τα μνημόνια, την αντιμετώπιση των προσφύγων, τώρα με την πανδημία. Οι περιορισμοί επιτρέπονται από το Σύνταγμα γιατί είναι «αναγκαίοι».

Ετσι δικαιολόγησε το ΣτΕ την παραβίαση όλων των οικονομικών δικαιωμάτων από τα μνημόνια, έτσι δικαιολογούνται οι παράνομες επαναπροωθήσεις των προσφύγων, έτσι σήμερα η κυβέρνηση προσπαθεί να καταργήσει το δικαίωμα συνάθροισης και διαμαρτυρίας και απαγορεύει πορείες και διαδηλώσεις. Η εξαίρεση έγινε μόνιμη, η «ανάγκη» κανονικότητα. Οι κοινοτοπίες περί κράτους δικαίου, συνταγματισμού και ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν δίνουν απάντηση.

Κυριαρχία και βιοπολιτική

Οι περιορισμοί συνδυάζουν δυο μορφές εξουσίας με διαφορετικές πολιτικές λογικές, αξιακά θεμέλια και νομική έκφραση: την κυριαρχία και τη βιοπολιτική. Καταλαβαίνουμε τη βία της κρατικής κυριαρχίας κάθε φορά που έχουμε αστυνομική καταστολή. Η βιοπολιτική, που γενικεύτηκε τον 20ό αιώνα, ελέγχει τη βιολογική ζωή του ατόμου και του πληθυσμού. Πολιτικές για τη δημόσια υγεία, την παιδεία, τη σεξουαλικότητα, τη γονιμότητα και τη μετανάστευση εφαρμόζονται με στόχο τη βελτίωση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του πληθυσμού και των δεξιοτήτων του.

Κοινωνικές ομάδες στοχοποιούνται με πολιτικές «διόρθωσής» τους βάσει χαρακτηριστικών όπως το φύλο, η φυλή, η ηλικία, το επάγγελμα, η εθνότητα, η σεξουαλικότητα. Η εργαλειοθήκη περιλαμβάνει προβλέψεις, στατιστικούς υπολογισμούς, αλγορίθμους, διά βίου μάθηση και επιμόρφωση και πολιτικές κλίμακας που αποσκοπούν να «κανονικοποιήσουν» την τυχαιότητα που χαρακτηρίζει τη βιολογική ζωή. Οσοι αρνούνται τα εμβόλια γιατί θέλουν το σώμα τους «ακέραιο», ξεχνούν ότι το σώμα είναι αποτέλεσμα εισβολής και αφομοίωσης μη φυσικών ουσιών (φαγητών, φαρμάκων, εκπαιδευτικών και υγειονομικών πολιτικών, ατμοσφαιρικής ρύπανσης κ.λπ.). Ο posthuman άνθρωπος είναι υβρίδιο βιολογίας, τεχνικών και τεχνολογίας.

Η επέκταση της βιοπολιτικής εξουσίας συνέπεσε με την εμφάνιση της φιλελεύθερης πολιτικής οικονομίας. Ο Smith, ο Ricardo, ο Malthus και ο ωφελιμισμός δημιούργησαν μια νέα μορφή ορθολογισμού που αντιμετωπίζει τον πληθυσμό όχι ως πρόσωπα με δικαιώματα, αλλά ως οικονομικά ενεργά άτομα.

Τα όρια αυτοπεριορισμού της κυβέρνησης δεν είναι πια μόνο νομικά, αλλά πραγματικά. Ακολουθούν την οικονομική λογική και τους υπολογισμούς του homo oeconomicus. Η ατομική ελευθερία δεν αποτελεί αποκλειστικά άσκηση νομικών δικαιωμάτων. Είναι η αυτονομία των υπηκόων που ακολουθούν τα συμφέροντά τους, υπηρετώντας έτσι, κατά τους φιλελεύθερους, και το συμφέρον του κράτους. Δουλειά της κυβέρνησης είναι να δημιουργεί το κατάλληλο περιβάλλον για την άσκηση και τον συντονισμό των ιδιωτικών συμφερόντων.

Ο ορθολογισμός του Διαφωτισμού υποχωρεί καθώς το συμφέρον είναι μια ατομική επιλογή που διέπεται από την υποκειμενική βούληση και τις επιλογές της εξουσίας. Και οι δυο απόψεις περί δικαιωμάτων ως νομικών περιορισμών ή ως μέσων υποστήριξης της οικονομικής δραστηριότητας βρίσκουν έρεισμα στο Σύνταγμα. Η πρώτη είναι αντίθετη στους περιορισμούς των δικαιωμάτων. Η δεύτερη, τους επιβάλλει για το κοινό (οικονομικό, υγειονομικό ή εθνικό) συμφέρον.

Οι περιορισμοί της πανδημίας συνδυάζουν την κυριαρχία με τη βιοπολιτική. Η κυριαρχία ασκεί την απαράβατη εξουσία της να επιβάλλει την κατάσταση εξαίρεσης, καταργώντας ή περιορίζοντας τα ατομικά δικαιώματα. Ομως, το κάνει στην υπηρεσία της βιοπολιτικής, για να υπερασπίσει τη ζωή του πληθυσμού, όχι τις ζωές και τα δικαιώματα του πολίτη. Η προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου καταργείται για να δραστηριοποιηθεί το ανοσοποιητικό σύστημα του πληθυσμού και να αποκτήσει ανοσία. Ετσι γίνεται στην περιορισμένη κατάσταση εξαίρεσης που επιβάλλεται στους πρόσφυγες. Τώρα έγινε καθολική για όλο τον πληθυσμό. Ετσι εξηγείται η αντιπαράθεση περί της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού.

Ο κ. Γεραπετρίτης ως ωφελιμιστής της βιοπολιτικής λέει ότι δικαιώματα δεν μπορούν να επιβληθούν στην ανάγκη. Η άλλη πλευρά επιμένει στη φιλελεύθερη προτεραιότητα των δικαιωμάτων και κατηγορείται γιατί παραμελεί το κοινό καλό. Τα δικαιώματα, η λογική της προστασίας κατά της κυριαρχίας, δεν αποτελούν άμυνα κατά της βιοπολιτικής. Το συνολικό συμφέρον, όπως το ορίζει η κυβέρνηση, καθορίζει την πολιτική και όχι τα δικαιώματα. Γι’ αυτό ο Γεραπετρίτης χρησιμοποιεί τη μεταφορά του freerider: εφόσον το συμφέρον σου υπηρετείται από την προστασία της αγέλης, δεν μπορείς ξαφνικά να θυμηθείς τα ατομικά σου δικαιώματα για να αποφύγεις τον εμβολιασμό. Οπως έλεγε ο Bentham, ο καταδικασμένος μπορεί να φωνάζει όσο θέλει ότι έχει το δικαίωμα στη ζωή, αλλά το λεπίδι της καρμανιόλας θα πέσει.

Το Σύνταγμα δεν απαντά το ερώτημα περί υποχρεωτικότητας, γιατί δίνει επιχειρήματα και στις δυο πλευρές. Οπως και η επιθυμία στην ψυχανάλυση που δεν οδηγεί στην απόλαυση αλλά στη συνεχή της επανάληψη, δουλειά του Συντάγματος δεν είναι να δίνει τη σωστή απάντηση αλλά να διευκολύνει την πολιτική και ηθική συζήτηση. Θα συνεχίσουμε σε επόμενα.

*Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»

! Τα Πολιτικά και Φιλοσοφικά Επίκαιρα διακόπτουν μέχρι τον Σεπτέμβριο για να διαλογιστούν φιλοσοφικά και να αποτοξινωθούν πολιτικά