Το αριστερό όραμα (2)

Η συζήτηση για το μέλλον του ΣΥΡΙΖΑ έχει αρχίσει. Οι αποτιμήσεις της κυβερνητικής θητείας, η αναζήτηση των λόγων της ήττας, οι αξιολογήσεις πολιτικών και στελεχών συναγωνίζονται με τις προτάσεις για το μέλλον του κόμματος. Εχουμε διαβάσει δεκάδες αναλύσει για τα αίτια της ήττας. Ολες έχουν κάποια βάση. Αλλά το αίτημα να καταγράψουμε πλήρως τους λόγους της ήττας πριν αποφασίσουμε για τα επόμενα βήματα είναι λάθος.

Οσο περισσότερα λέμε, όσο ανακαλύπτουμε νέες αιτίες τόσο απομακρυνόμαστε από τη συνολική απάντηση. Μεγάλα δομικά προβλήματα αλλά και μικρά συμβάντα και ατέλειες έχουν όλα συνεισφέρει στην ήττα, αλλά δεν μπορούμε να τα βάλουμε σήμερα σε συνεκτικό αφήγημα. Ετσι, η κατανοητή ανάγκη να μιλήσουμε, να παραπονεθούμε, να κατηγορήσουμε γίνεται πολλές φορές απλά «θόρυβος». Η επαρκής μελέτη της ήττας είναι δουλειά μελετητών στο μέλλον. Σήμερα, αποτελεί συχνά εκδραμάτιση, αποσυμπίεση της ψυχικής οικονομίας.

Παίρνει καιρό να αποδεχτεί κανείς την ήττα. Η απώλεια του αντικειμένου αγάπης ανοίγει μια περίοδο πένθους. Η αμηχανία, η ακηδία, η παράλυση αλλά και η επιθετικότητα ή η καταγγελία είναι συνηθισμένα σ’ αυτήν την περίοδο. Εκεί βρισκόμαστε ακόμη. Στο πένθος, η απαίτηση να μάθουμε τους λόγους της απώλειας και η αποκάλυψη των υπαιτίων αποτελεί μηχανισμό ψυχικής άμυνας. Μας βοηθάει να εξωτερικεύσουμε τις δικές μας ευθύνες και να βρίσκουμε παρηγοριά στα λάθη των άλλων.

Κάποια στιγμή το πένθος βέβαια τελειώνει και ξαναγυρίζουμε στην κανονική νευρωτική ζωή μας, μετατρέποντας τα αρνητικά συναισθήματα (την απογοήτευση, την οργή, τον φόβο) σε θετικά και δημιουργικά (αντοχή, ελπίδα, αποφασιστικότητα). Αν όμως δεν μπορέσω να διαχειριστώ την απώλεια και να βγω από το πένθος, τότε το χαμένο αντικείμενο εσωτερικεύεται. Με κάνει παθητικό, αδρανή, μελαγχολικό. Η μελαγχολία είναι αποτέλεσμα της αδυναμίας να αφήσω αυτό που έχασα. Αλλά ο αριστερός πρέπει να είναι μελαγχολικός όχι γι’ αυτά που έχασε αλλά γι’ αυτά που δεν έχει πετύχει ακόμη.

Αριστερή καρτερία

Να θυμίσουμε ότι η Αριστερά είναι συνηθισμένη στις πολιτικές ήττες και τις θεωρητικές αποτυχίες. Αλλά πάντα σηκωνόταν και έδινε ελπίδα στον λαό. Σήμερα, πολλοί ξέχασαν ή δεν έμαθαν την αριστερή καρτερία. Αν υποφέρουμε τόσο πολύ, ενώ ο ΣΥΡΙΖΑ πήρε εκλογικά σχεδόν το ένα τρίτο του ελληνικού λαού, τι θα έπρεπε να κάνουν οι αριστεροί μετά τη Βάρκιζα ή τον εμφύλιο; Η υπερβολική θλίψη δείχνει ίσως πόσο καταπραϋντική αλλά και προβληματική είναι η λήθη. Η νίκη δημιούργησε σε πολλούς την εντύπωση μονιμότητας. Πίστεψαν ότι η Αριστερά έχει ανακαλύψει τον βασιλικό δρόμο στην εξουσία, ότι η κυβέρνηση είναι συνώνυμη με την εξουσία.

Αλλά η εξουσία δεν είναι ένα «πράγμα», κάτι που είτε το έχεις είτε όχι. Η εξουσία βρίσκεται σε σχέσεις, αναδύεται από τον συσχετισμό δυνάμεων. Είναι ριζωματική και δικτυωμένη, λειτουργεί παντού στις προσωπικές, τις οικονομικές και τις πολιτικές σχέσεις, στην οικογένεια, στο κόμμα, στην κοινωνία. Η εξουσία παράγει υποκείμενα, στάσεις ζωής και συμπεριφορές, επηρεάζοντας όλους – και τους αριστερούς.

Το καπιταλιστικό «σύστημα» είναι αποτέλεσμα της σύμπλευσης και διαπλοκής δικτύων οικονομικής, πολιτικής, ιδεολογικής και μιντιακής εξουσίας. Τα επιμέρους συμφέροντα μπορεί να είναι ανταγωνιστικά αλλά ομονοούν στη διαιώνιση της κυριαρχίας τους όταν απειλείται.

Ολα μαζί και το καθένα χώρια ήξεραν τι να κάνουν στον χώρο επιρροής τους για να εγκλωβίσουν την κυβέρνηση και το έκαναν από την αρχή. Στον καπιταλισμό, οι συστημικές δυνάμεις έχουν πάντα το πάνω χέρι. Το πρώτο ερώτημα επομένως δεν είναι γιατί ο ΣΥΡΙΖΑ έχασε το 2019, αλλά γιατί κέρδισε το 2015. Μόνον αποδεχόμενοι την ήττα και κατανοώντας τους λόγους της νίκης θα μπορέσουμε να τους αναπαραγάγουμε.

Πολιτικά, ηθικά και μεταφυσικά φταίμε όλοι εμείς, οι αριστεροί, τα μέλη και οι φίλοι του ΣΥΡΙΖΑ. Παραφράζοντας τον Λεβινάς, θα έλεγα ότι φταίμε όλοι και εγώ πρώτος. Σαν αριστεροί είμαστε μέλη μιας συλλογικότητας. Αγωνιζόμαστε μαζί, μοιραζόμαστε τη χαρά της νίκης –θυμηθείτε το 2015– και είμαστε συλλογικά υπεύθυνοι για τις οδύνες της ήττας. Αν δεν συμφωνούσαμε με πολιτικές, έπρεπε να απαιτήσουμε την αλλαγή τους.

Υπάρχουν, βέβαια, και συγκεκριμένες πολιτικές ευθύνες – ο βουλευτής έχει μεγαλύτερη ευθύνη από το μέλος και ο υπουργός από τον βουλευτή. Αλλά αυτά θα τα συζητήσουμε αργότερα. Ο καταλογισμός ευθυνών για ένα τέτοιο τεράστιο εγχείρημα, όπως και η εκδίκηση, είναι ένα πιάτο που τρώγεται κρύο. Τώρα να παραδεχτούμε ότι για την Αριστερά η νίκη, η ήττα αλλά κυρίως ο αγώνας είναι δουλειά όλων μας. Να τελειώνουμε, λοιπόν, με το πένθος και να γυρίσουμε στη δικιά μας κανονικότητα.

Μόνο η αποδοχή της ήττας προετοιμάζει τη νίκη. Πετύχαμε πολλά και αποτύχαμε σε άλλα. Θα προσπαθήσουμε ξανά και θα αποτύχουμε καλύτερα. Οι νίκες δεν είναι παρά διαβαθμίσεις της ήττας. Η μεγάλη μας ευθύνη είναι να προετοιμάσουμε την επόμενη μέρα. Αλλά για όλα αυτά χρειαζόμαστε έναν οδικό χάρτη για να μας κατευθύνει, μια πυξίδα ή έναν φάρο που θα μας βοηθήσει να πάμε από εδώ που είμαστε (ακραίος νεοφιλελευθερισμός) εκεί που θέλουμε να καταλήξουμε (σοσιαλισμός).

Αλλά ο όρος «σοσιαλισμός» έχει δυσφημιστεί από τους δογματικούς και τους σοσιαλδημοκράτες. Χρειαζόμαστε επειγόντως μια νέα –αλλά και την πιο παλιά– θεωρητική κατανόηση για το τι είναι ο σοσιαλισμός στον 21ο αιώνα και πώς θα τον πετύχουμε. Δεν υπάρχει τυφλοσούρτης, ούτε εγχειρίδιο να το πάρουμε από τη βιβλιοθήκη και να το εφαρμόσουμε. Ο Νίκος Πουλαντζάς έλεγε ότι δεν υπάρχει μοντέλο θεωρητικά εγγυημένο «σε ιερά κείμενα οποιωνδήποτε κλασικών. Και η Ιστορία δεν μας έχει δώσει ώς τώρα επιτυχημένο πείραμα δημοκρατικού δρόμου προς τον σοσιαλισμό».

Πρέπει επομένως να αρχίσουμε από την αρχή. Να ξανασχεδιάσουμε τα βήματα που οδηγούν από την κοινωνία της ανελευθερίας και της ανισότητας στην κοινωνία της ελευθερίας. Ο σχεδιασμός έχει τρία συστατικά. Πρώτα να επανασηματοδοτήσουμε θεωρητικά και πρακτικά το αριστερό όραμα, να επικαιροποιήσουμε τον σοσιαλισμό. Αυτό έχει δύο σκέλη, ένα εμπειρικό και ένα κανονιστικό: ο σοσιαλισμός ως κοινωνικο-οικονομικό σύστημα και ως σύνολο από ηθικές και ιδεολογικές αξίες. Δεν θα πετύχουμε το πρώτο, αν δεν ακολουθήσουμε το δεύτερο.

Μετά έρχεται το πρόγραμμα για την παραγωγική ανασύνταξη της χώρας, που θα πραγματοποιηθεί μόνο αν συναρθρωθεί με μια πολιτιστική και ιδεολογική επανάσταση. Εδώ η επιστημονική αρτιότητα πρέπει να συμπληρώνει και να κάνει βιώσιμο το αριστερό πρόγραμμα. Τέλος, πρέπει να σχεδιάσουμε το κοινωνικό και πολιτικό υποκείμενο που θα αναλάβει να μας πάει από εδώ που είμαστε εκεί που θέλουμε να πάμε. Αυτά, στο επόμενο.

* Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ιδρύματος Νίκος Πουλαντζάς