Ψεύτικοι δράκοι κι αληθινές μνήμες

Τελικά, έστω και με ρυθμούς σαλιγκαριού, κάποια πράγματα φαίνεται πως αλλάζουν προς το καλύτερο σε τούτο τον τόπο. Τουλάχιστον όσον αφορά τις μειοψηφίες εκείνες που είναι διατεθειμένες να πάρουν ρίσκα για να υπερασπιστούν ή να διευρύνουν βασικές ελευθερίες· μειοψηφίες, η κινητοποίηση των οποίων καθορίζει σε τελική ανάλυση τον ρου της ιστορίας.

Αφορμή για την παραπάνω αισιόδοξη σκέψη, σε μια εποχή σημαδεμένη από την αυξανόμενη επιρροή ποικίλων εκδοχών της Ακροδεξιάς σ’ ολόκληρη την Ευρώπη, έδωσε η αίσια έκβαση της επιστημονικής ημερίδας που πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 14 Δεκεμβρίου στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, παρά τις προσπάθειες της βορειοελλαδικής εθνικοφροσύνης να την απαγορεύσει. Αντικείμενο της ημερίδας, που οργανώθηκε από εργαστήριο του Τμήματος Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του ΠΑΜΑΚ σε συνεργασία με τη Φιλολογική Σχολή των Σκοπίων, όπως οι αναγνώστες της «Εφ.Συν.» γνωρίζουν ήδη από το εμπεριστατωμένο ρεπορτάζ του συναδέλφου Απόστολου Λυκεσά (16/12), ήταν οι προοπτικές πολιτιστικής συνεργασίας των δυο χωρών, με ειδική αναφορά στη γλώσσα των γειτόνων μας. Το πρόγραμμά της κάλυπτε δε μια ευρεία γκάμα θεμάτων, από εισηγήσεις για την (ελάχιστα γνωστή στη χώρα μας) λογοτεχνία της Βόρειας Μακεδονίας μέχρι ζητήματα όπως η μετάφραση βιβλίων ή το πρόγραμμα Erasmus.

Το γεγονός και μόνο της παρουσίασης της λογοτεχνικής παραγωγής των γειτόνων μας σε ελληνικό ΑΕΙ, πόσο μάλλον η αναφορά στη γλώσσα τους με το διεθνώς αναγνωρισμένο όνομά της, αντιμετωπίστηκε από τους εγχώριους υπερπατριώτες σαν μια ακόμη εθνική προδοσία, που επισφραγίζει εκείνη των Πρεσπών.

«Μοίρασαν ένα βιβλίο το οποίον ήταν επί των ημερών του Χίτλερ και το οποίο είχε τη Μακεδονία του Αιγαίου. Εγώ βέβαια δεν ήμουν παρούσα σ’ αυτά» | Μαρία Νεγρεπόντη-Δελιβάνη, πρώην πρύτανης του ΠΑΜΑΚ (Βεργίνα TV, 20.12.2024)

Ξεσπαθώνοντας πρωτοσέλιδα κατά της διοργάνωσης (13/12), η εφημερίδα «Δημοκρατία» δεν έκρυψε ότι πραγματικός στόχος των αντιδράσεων ήταν η de facto κατάργηση της συμφωνίας του 2018: «Τη στιγμή που ο μακεδονικός Ελληνισμός αγωνίζεται για να συμμαζέψει την αταξία και να σκουπίσει τα απόνερα της προδοσίας των Πρεσπών, με όποιες νομικές ενέργειες έχει στη διάθεσή του, υπάρχουν κάποιοι που, υπό την κάλυψη της Ελληνικής Δημοκρατίας και του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, βάζουν τρικλοποδιές για την απαξίωση αυτού του αγώνα». Ακόμη πιο εύγλωττος υπήρξε ο ιστότοπος μιας από τις οργανώσεις που κινητοποιήθηκαν κατά της ημερίδας, καταγγέλλοντάς τη πως αποσκοπεί στην «διπλωματική σύγκλιση του δικού μας λαού με τους ξεβράκωτους της τεχνητής οντότητος της Μπανόβινα του Βαρδάρη».

Η συνέχεια είναι γνωστή. Τρομαγμένος από τις αντιδράσεις, ο πρύτανης του ΠΑΜΑΚ κάλεσε τις διοργανώτριες καθηγήτριες (Αλεξάνδρα Ιωαννίδου και Φωτεινή Τσιμπιρίδου) να μεταφέρουν την τελευταία στιγμή την εκδήλωση εκτός πανεπιστημίου. Την παρτίδα έσωσαν ωστόσο τελικά οι φοιτητές, που προστάτευσαν με την παρουσία τους τη διενέργειά της, αποτρέποντας με τον αριθμό τους και μόνο την εισβολή μερικών «αγανακτισμένων πατριωτών» που είχαν συγκεντρωθεί εκεί κοντά. Αποδείχθηκε έτσι πως έχουμε όντως διανύσει κάποιο δρόμο από την εποχή του πατρός Μητσοτάκη, όταν η πρώτη μη εθνικιστική εκδήλωση για το Μακεδονικό που επιχειρήθηκε σε πανεπιστημιακό χώρο, και συγκεκριμένα στο ΑΠΘ (από την αριστερή φοιτητική παράταξη ΕΣΟΦ), εμποδίστηκε επανειλημμένα (28/3/1991 και 19/4/1991) διά της βίας από φοιτητές της ΔΑΠ-ΝΔΦΚ μ’ επικεφαλής τον ίδιο τον τότε αντιπρύτανη -μετέπειτα πρύτανη- του ιδρύματος.

Κανονικά δεν θα χρειαζόταν έτσι ν’ ασχοληθούμε εδώ με την επίμαχη ημερίδα, μετά την αίσια έκβασή της. Ο λόγος όμως που εκλύθηκε σχετικά μ’ αυτή στον δημόσιο χώρο (διάβαζε: στο πλέγμα ηλεκτρονικών ΜΜΕ και μέσων κοινωνικής δικτύωσης), από κάθε λογής διαύλους της Ακροδεξιάς και της μείζονος εθνικοφροσύνης, ένας λόγος που βάζει κι αυτός το λιθαράκι του στη μεσοπρόθεσμη διαμόρφωση συλλογικών αντιλήψεων για πρόσωπα και πράγματα, δεν είναι δυνατό να μείνει ασχολίαστος. Ιδίως δυο κομβικά χαρακτηριστικά του: η επινόηση πλαστών συκοφαντικών «ειδήσεων», αφ’ ενός, και η άκριτη υιοθέτηση των (άκρως προβληματικών) ισχυρισμών του βουλγαρικού εθνικισμού για το Μακεδονικό, αφ’ ετέρου.

Μακεδονομάχοι μέσω Βουλγαρίας

Ας ξεκινήσουμε με το δεύτερο: την αναπαραγωγή από τους νεόκοπους μακεδονομάχους μας της βασικής επιχειρηματολογίας του βουλγαρικού εθνικισμού όσον αφορά τη μακεδονική γλώσσα.

Ως γνωστόν, οι Βούλγαροι εθνικιστές (και η επίσημη ή εθνικά ορθή ιστοριογραφία και γλωσσολογία της Βουλγαρίας) υποστηρίζουν πως η μεν μακεδονική γλώσσα (μακεντόνσκι) δεν είναι παρά μια βουλγαρική διάλεκτος, οι δε ομιλητές της αυθεντικοί Βούλγαροι που, λόγω της γιουγκοσλαβικής και κομμουνιστικής δολιότητας, «αποσχίσθηκαν τεχνητά» από το μητρικό έθνος (στο οποίο οφείλουν, αργά ή γρήγορα, να επανενταχθούν). Οπως κάθε εθνικιστικό αφήγημα, έτσι κι αυτό εμπεριέχει κάποια ψήγματα αλήθειας, ταυτόχρονα όμως αποσιωπά ή παραποιεί πάμπολλα άλλα στοιχεία που έρχονται σε αντίθεση με το επιθυμητό σχήμα. Το γεγονός λ.χ. πως ο μακεδονικός εθνικισμός αναδύθηκε στο γύρισμα του εικοστού αιώνα κυρίως ως διάσπαση του βουλγαρικού (και δευτερευόντως του σερβικού), όπως ακριβώς ο βουλγαρικός εθνικισμός -που προηγήθηκε- είχε με τη σειρά του προκύψει ως διάσπαση του ελληνικού, με ουκ ολίγες ιστορικές φυσιογνωμίες τους να σχοινοβατούν στο μεταίχμιο ανταγωνιστικών εθνικών ταυτοτήτων, ουδόλως αναιρεί την παγιωμένη σήμερα διακριτή εθνική ταυτότητα των πολιτών της γειτονικής μας χώρας.

Οσον αφορά πάλι τη γλώσσα τους, η μακεδονική συγγενεύει μεν εμφανώς με τη βουλγαρική (και, λιγότερο, με τη σερβική), η συγγένεια αυτή κάθε άλλο παρά σημαίνει όμως και ταύτισή τους· σε αντίθετη περίπτωση, τα νορβηγικά θα έπρεπε να θεωρούνται διάλεκτος των δανέζικων, τα ολλανδικά των γερμανικών και τα πορτογαλικά των ισπανικών. Αυτή η απλή αλήθεια δεν είναι βέβαια εύκολο να συνειδητοποιηθεί από τους ομιλητές μιας «ανάδελφης» γλώσσας, όπως η ελληνική. Η υιοθεσία κι αναπαραγωγή της σχετικής επιχειρηματολογίας του βουλγαρικού εθνικισμού σημαίνει όμως και συνεπάγεται πολύ περισσότερα απ’ αυτή την απλή αδυναμία κατανόησης.

Η ίδια γαρ εθνικιστική βιβλιογραφία που «τεκμηριώνει» την υποτιθέμενη βουλγαροσύνη των Βορειομακεδόνων διεκδικεί επίσης σαν «ιστορικά βουλγαρικά εδάφη» τη μισή ελληνική Μακεδονία (όλη την πάλαι ποτέ σλαβόφωνη ζώνη βορείως του Αλιάκμονα, της Βόλβης, των εκβολών του Στρυμόνα και του Παγγαίου) – κι αυτό στην καλύτερη περίπτωση, όταν δεν εκβουλγαρίζει νοερά, με ποικίλους ακροβατισμούς, και την ίδια τη Θεσσαλονίκη. Η αποδοχή κι αναπαραγωγή των ισχυρισμών της δεν μπορεί, ως εκ τούτου, να γίνεται α λα καρτ: αν οι κάτοικοι των Σκοπίων, της Οχρίδας και του Βέλες είναι στην πραγματικότητα Βούλγαροι που «ξέχασαν» ή απαρνήθηκαν τον εθνισμό τους, γιατί να μη συμβαίνει το ίδιο και μ’ εκείνους της Εδεσσας, της Φλώρινας ή των ντόπιων χωριών της ενδοχώρας των Σερρών και της Δράμας;

Ψιλά γράμματα, θα πει κανείς, μπροστά στον ανορθολογισμό που έτσι κι αλλιώς χαρακτηρίζει τα προδομένα κατάλοιπα της ημέτερης εθνικιστικής κινητοποίησης του 2018-2019. Οταν κοτζάμ πρώην πρύτανης του ΠΑΜΑΚ ξεσπαθώνει κατά της «εκδήλωσης για το Σλαβομακεδονικό ιδίωμα της Βουλγαρικής γλώσσας που ομιλούν οι Σλαβομακεδόνες γείτονες», δικαιολογώντας ταυτόχρονα δημόσια αυτή του τη στάση βάσει της ταυτότητάς του «σαν Δραμινός που οι Βούλγαροι σκότωσαν τον παππού του στην τρίτη Βουλγαρική κατοχή» (1941-44), η επιστήμη σηκώνει όντως τα χέρια ψηλά: υπάρχει άραγε καλύτερος τρόπος για να εκδικηθεί κανείς τον βουλγαρικό εθνικισμό κι επεκτατισμό, που απορφάνισαν τον γονιό του, από την αναπαραγωγή του κεντρικού επιχειρήματός τους;

Μακαρθισμός της αμάθειας

Εντυπωσιακότερη απ’ αυτά τα ψιλά γράμματα υπήρξε όμως τούτη τη φορά η συκοφαντική διάδοση ενός ψευδούς ισχυρισμού, σύμφωνα με τον οποίο στην επίμαχη ημερίδα του ΠΑΜΑΚ «μοιράστηκε ναζιστικό βιβλίο των Σκοπιανών». Η παραπλανητική αυτή «είδηση» βασίστηκε σε διαδικτυακή ανάρτηση ενός ραδιοφωνικού αστέρα της συμπρωτεύουσας, το όνομα του οποίου φιγουράρει μεταξύ των «τοπικών βοηθών» (local assistants) της ευρωβουλεύτριας του Βελόπουλου· ανάρτηση που περιλάμβανε τη φωτογραφία ενός βιβλίου (στα μακεδονικά) που κάποιος από τους ακροατές της ημερίδας είχε ακουμπήσει στο έδρανο που καθόταν, και την οργισμένη διαβεβαίωση πως «αυτό το βιβλίο μοιράστηκε σήμερα σε Ελληνικό πανεπιστήμιο!!». Τη σκυτάλη παρέλαβαν ιστότοποι όπως ο newsbreak.gr, που -βάσει της ίδιας φωτογραφίας-διακήρυξε ότι «Ναζιστικό βιβλίο των Σκοπιανών (!) μοιράστηκε στην εκδήλωση ντροπής στο ΠΑΜΑΚ».

Στην πραγματικότητα, το εικονιζόμενο βιβλίο ούτε μοιράστηκε ούτε ναζιστικό είναι. Στοιχειώδης γνώση της γειτονικής «ψευτογλώσσας» αρκεί για να διαπιστώσει κανείς ότι πρόκειται απλά για τη μακεδονική μετάφραση (2017) του γνωστού βιβλίου του καθηγητή του ΑΠΘ Βέμουντ Ορμπακε, «Εθνοτικός ανταγωνισμός και η διαπάλη για τη Μακεδονία, 1870-1913» (Ethnic Rivalry and the Quest for Macedonia, 1870-1913)· βιβλίου που κυκλοφόρησε το 2003 στις ΗΠΑ στην πασίγνωστη επιστημονική σειρά East European Monographs, ως επικαιροποιημένη μορφή της μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας του που υποστηρίχθηκε το 1992 στο Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης.

Οπως μας πληροφόρησε ο ίδιος ο συγγραφέας, που παρακολούθησε απλώς την ημερίδα δίχως να μετέχει στη διοργάνωσή της, το συγκεκριμένο ένα και μοναδικό αντίτυπο το είχε χαρίσει εκείνη την ημέρα σε φίλο του Θεσσαλονικέα «που δεν ξέρει αγγλικά αλλά μπορεί να βρει άκρη με τη μακεδονική μετάφραση· αυτός το άφησε πάνω στο θρανίο και προφανώς βρήκε ευκαιρία κάποιος να το φωτογραφήσει».

Οπως φαίνεται κι από τον τίτλο του, το βιβλίο ασχολείται με την πρώιμη μόνο φάση του Μακεδονικού, μέχρι τους Βαλκανικούς πολέμους· επικεντρωμένο δε πρωτίστως στην ενδελεχή αντιπαραβολή των σχετικών αφηγημάτων της ελληνικής και της βουλγαρικής ιστοριογραφίας, ακροθιγώς και περιθωριακά μόνο μνημονεύει κάποια πρώτα σημάδια της κατοπινής μακεδονικής εθνογένεσης. Και, φυσικά, δεν περιέχει το παραμικρό στοιχείο που θα μπορούσε να θεωρηθεί, έστω και με μπόλικη φαντασία, «ναζιστικό». Οποιος θέλει μπορεί να το κατεβάσει σε μορφή pdf από την ιστοσελίδα του κ. Ορμπακε στον ιστότοπο Academia.edu και να διαπιστώσει με τα μάτια του, εφόσον βέβαια γνωρίζει αγγλικά, μέχρι πού μπορεί να φτάσει η ασχετοσύνη ή ο γκεμπελισμός των διαδικτυακών εθνοσωτήρων μας.

Πώς πρόκυψε, όμως, ο συκοφαντικός ισχυρισμός περί «ναζιστικού βιβλίου» που αναπαρήγαγαν διά του copy paste ουκ ολίγες εθνικιστικές ιστοσελίδες; Πολύ απλά, επειδή στο εξώφυλλό του υπάρχει ο χάρτης της μείζονος γεωγραφικής Μακεδονίας των οθωμανικών χρόνων (της περιοχής, δηλαδή, στην οποία αναφέρεται το περιεχόμενό του) – κι αυτός ο ίδιος χάρτης υπάρχει στο πανό που κράδαιναν κάποιοι διαδηλωτές με πορτρέτα του Χίτλερ (και του Βούλγαρου βασιλιά Βόρι) εν έτει 1941!

Η αστειότητα της δικαιολογίας είναι προφανής -όπως άλλωστε και η προπαγανδιστική χρησιμότητά της, με δεδομένη την κραυγαλέα άγνοια που επικρατεί στους «πατριωτικούς» μας κύκλους για βασικά ιστορικά δεδομένα του Μακεδονικού. Ακόμη κι αυτό το φαιδρό επιχείρημα δεν είναι ωστόσο παρά καθαρή απάτη. Μπορεί ο ιστότοπος που «έβγαλε» την είδηση να ισχυρίζεται πως «αυτόν τον χάρτη είχαν οι Σκοπιανοί όταν αποθέωναν τον Χίτλερ!», η φωτογραφία που επικαλείται δεν απεικονίζει όμως «Σκοπιανούς» αλλά... Βούλγαρους εθνικιστές – όχι στη Βόρεια Μακεδονία, αλλά στη Σόφια. Οπως μας πληροφορεί η σχετική λεζάντα του αμερικανικού πρακτορείου Associated Press, από το αρχείο του οποίου προέρχεται, τραβήχτηκε στις 19 Απριλίου 1941 στη βουλγαρική πρωτεύουσα κι αποτυπώνει πανηγυρισμούς των εκεί Βουλγαρομακεδονικών αλυτρωτικών συλλόγων μπροστά στη γερμανική πρεσβεία και τα βουλγαρικά ανάκτορα, για την πρόσφατη τότε παράδοση της σημερινής Βόρειας Μακεδονίας (και της Ανατολικής ελληνικής) στη Βουλγαρία από το Γ’ Ράιχ. Εξ ου και το σύνθημα «ένα έθνος, ένα βασίλειο, ένας βασιλιάς» που κοσμεί τα πανό των συγκεντρωμένων, δίπλα στα πορτρέτα του φίρερ και του Βούλγαρου μονάρχη. Τι σχέση έχουν όλα αυτά με το σημερινό εθνικό αφήγημα (ακριβέστερα: τα αποκλίνοντα ή και ανταγωνιστικά εθνικά αφηγήματα) της Βόρειας Μακεδονίας, κατά των οποίων ξεσπαθώνουν οι κατά φαντασίαν μακεδονομάχοι μας; Απολύτως καμία!

Τραγούδια με λόγια

Η αίσια έκβαση της επίμαχης ημερίδας, σε πείσμα των εθνικιστικών κραυγών για απαγόρευση ή έξωσή της από το πανεπιστήμιο, δεν ήταν όμως η μόνη θετική είδηση του τελευταίου καιρού από το εγχώριο μακεδονικό μέτωπο. Ενα εξίσου ελπιδοφόρο βήμα σημειώθηκε το περασμένο καλοκαίρι, με την κυκλοφορία στη Θεσσαλονίκη ενός εντυπωσιακού διπλού CD και συνοδευτικού βιβλίου με 31 παραδοσιακά τραγούδια κι έξι δείγματα προφορικού λόγου (παραμύθι, παροιμία, παραδοσιακό παιχνίδι, κάλαντα, μοιρολόι) στις εγχώριες διαλέκτους της ακατανόμαστης γλώσσας.

Πρωτοβουλία και αποτέλεσμα πολυετούς ερευνητικής δουλειάς του χοροδιδασκάλου Χρήστου Αψη, με την αφιλοκερδή συμμετοχή δεκάδων άλλων Μακεδόνων συμπατριωτών μας που μνημονεύονται ονομαστικά, το έργο «Μέγκλεν. Τραγούδια με λόγια από την περιοχή των Μογλενών-Καρατζόβας» παραπέμπει ευθέως με τον τίτλο του σ’ ένα προηγούμενο, σημαδιακό εγχείρημα: τον δίσκο «Τραγούδια δίχως λόγια» που κυκλοφόρησε το 1997 από τον Δήμο Εδεσσας και τον τοπό πολιτιστικό σύλλογο «Μέγας Αλέξανδρος», με τη μουσική παραδοσιακών τραγουδιών της Εδεσσας και της Αλμωπίας· εγχείρημα υψηλής ποιότητας από τεχνική άποψη, ταυτόχρονα όμως αποκαλυπτικό για τα όρια που εξακολουθούσαν να υφίστανται στον δημόσιο χώρο όσον αφορά τη γλωσσική ετερότητα της περιοχής. Ορια που σταδιακά ομολογήθηκαν δημόσια, ως πρώτο βήμα για τη σημερινή υπέρβασή τους: απαντώντας αναλυτικά στο ερώτημα «Γιατί τραγούδια δίχως λόγια;», το βιβλιαράκι της μουσικολόγου Θεοδώρας Γκουράνη «Μακεδονική μουσική. Τα χάλκινα στην Εδεσσα και την Αλμωπία», που συνόδευε την επανέκδοση του CD το 2006 από τους ίδιους φορείς, υπενθύμιζε πως «το τραγούδι του ντόπιου κατοίκου της Μακεδονίας θεωρείται ακόμα και σήμερα απαγορευμένο, καθιστώντας έτσι απαγορευμένη και την ανάγκη του να εκφράσει τα συναισθήματά του με τη φωνή του. Ανάγκη κάθε ανθρώπου, που σε αυτόν τον λαό συνοδεύτηκε από τον φόβο» (σ. 93). Δυο σχεδόν δεκαετίες αργότερα, ήρθε πλέον το πλήρωμα του χρόνου για να σπάσει πανηγυρικά κι αυτή η απαγόρευση – ολοκληρώνοντας, με επαγγελματική τεχνογνωσία, το μετέωρο βήμα που επιχείρησε για πρώτη φορά στις αρχές του αιώνα μας ένας πρωτοπόρος ερασιτέχνης, ο οδοντίατρος Κώστας Νοβάκης από τα Κουφάλια.

Το εξαιρετικά επιμελημένο βιβλίο «Μέγκλεν. Τραγούδια με λόγια», που συνοδεύει το διπλό CD, χωρίζεται εκ των πραγμάτων σε δυο μέρη. Το πρώτο επικεντρώνεται στην παράδοση λογοκρισίας κι αυτολογοκρισίας που το εγχείρημα ήρθε να καταλύσει, με μια σύντομη εισαγωγή του ιστορικού Λεωνίδα Εμπειρίκου, δυο ιστορικούς χάρτες της περιοχής σχολιασμένους από τον πανεπιστημιακό Σπύρο Καράβα και τρία αυτοβιογραφικά κείμενα των βασικών συντελεστών του έργου: του επιμελητή/ερευνητή Χρήστου Αψη, του μουσικού επιμελητή Σταμάτη Πασόπουλου και του ηχολήπτη Κώστα Κόντου. Το δεύτερο και μεγαλύτερο μέρος περιλαμβάνει τους στίχους και μετάφραση κάθε τραγουδιού στα ελληνικά και τα αγγλικά, τους συντελεστές της αναπαραγωγής και ηχογράφησής του, καθώς και τα χωριά στα οποία καταγράφηκε αρχειακά από τον κ. Αψη κατά την τριακονταετή έρευνά του.

Οι στίχοι των τραγουδιών παρατίθενται στο ελληνικό και το λατινικό αλφάβητο – το πρώτο, κατάλληλα τροποποιημένο ώστε ν’ αποτυπώνει όσους φθόγγους της μακεδονικής που δεν υπάρχουν στα ελληνικά. Η χρήση του κυριλλικού αλφαβήτου αποφεύχθηκε, όπως μας εξηγεί ο κ. Αψης, για δυο κυρίως λόγους. Ο ένας ήταν καθαρά χρηστικός, καθώς αυτό ελάχιστα μπορεί να διαβαστεί σήμερα από το βορειοελλαδικό κι ευρύτερο ελληνικό κοινό, στο οποίο κυρίως απευθύνεται το έργο. Ο δεύτερος ήταν η επίγνωση πως η συμβολικά φορτισμένη χρήση του κυριλλικού αλφαβήτου θα φόβιζε ή θ’ απωθούσε μιαν αξιόλογη μερίδα αυτού του κοινού, που κατά τα άλλα ενδιαφέρεται για το επίμαχο παραδοσιακό ρεπερτόριο κι είναι διατεθειμένο να προασπιστεί την πανηγυρική δημόσια επιτέλεσή του.

Ψηλαφώντας απωθημένες μνήμες

Οι αφηγήσεις των συντελεστών του εγχειρήματος αποτυπώνουν άλλωστε με τη μεγαλύτερη δυνατή σαφήνεια την πολυπλοκότητα των διαδρομών μέσα από την οποία ήρθαν οι ίδιοι σ’ επαφή μ’ αυτή την απωθημένη παράδοση. Αναπολώντας το πρώτο ταξίδι του στην Αλμωπία με τη χορευτική ομάδα των Φοιτητικών Εστιών Θεσσαλονίκης το 1993, ο Χρήστος Αψης θυμάται λ.χ. ότι «στις δημόσιες εκδηλώσεις, στον δημόσιο χώρο, ο τόπος ήταν βουβός. Κάποιοι στίχοι τραγουδιών, ωστόσο, σιγακούγονταν σε οικογενειακά γλέντια ή κλειστές παρέες! Με τους αόρατους στίχους να με συντροφεύουν, άρχισε να γεννιέται ο προβληματισμός: αλήθεια, υπάρχουν τραγούδια δίχως λόγια;». Οταν άρχισε τις πρώτες καταγραφές, «γειτονιά-γειτονιά, πόρτα-πόρτα», γρήγορα διαπίστωσε πως «το αίσθημα της εμπιστοσύνης, κάθε φορά, ήταν ρευστό και διαπραγματεύσιμο, ακολουθώντας τον πληροφορητή. Ακόμη ηχεί η συχνή απάντηση: “Οχι, δεν θέλω να με ξέρει ο κόσμος” ή το “στίγκα!” (“φτάνει!”) που έλεγε ο ηλικιωμένος άνδρας απευθυνόμενος στη γυναίκα του, όταν εκείνη δεν σταματούσε να τραγουδάει τα τραγούδια τα οποία δεν έπρεπε να πω σε κανέναν ότι αυτοί μου αποκάλυψαν».

Αρκετά διαφορετική είναι η προσωπική κατάθεση του ηχολήπτη Κώστα Κόντου: «Από την παιδική μου ηλικία στη Γερμανία, έχω στη μνήμη μου κρατημένη την εικόνα της μητέρας μου, που τραγουδούσε σε μια γλώσσα που δεν ήξερα να μιλώ. Ωστόσο, μου ήταν μια γλώσσα οικεία, καθώς σ’ αυτήν άκουγα τους γονείς μου να μιλάνε μεταξύ τους όταν ήθελαν να συζητήσουν κάτι δικό τους. Επίσης, σ’ αυτήν τραγουδούσε η μητέρα μου, και παρόλο που δεν καταλάβαινα τους στίχους των τραγουδιών, ο τρόπος της και οι μελωδίες των τραγουδιών αυτών πάντα με δονούσαν συναισθηματικά. Δεν ήταν σπάνιες δε οι φορές που εκείνη συγκινούνταν από το τραγούδι της τόσο βαθιά που δάκρυζε». Εργαζόμενος στο στούντιο ηχογραφήσεων του ΑΠΘ, θα ξανακούσει κάποια απ’ αυτά το 1997, ως ορχηστρικά και μόνο κομμάτια, κατά την ηχογράφηση του δίσκου «Τραγούδια δίχως λόγια». «Τριάντα χρόνια μετά, τα τραγούδια της μητέρας μου ζωντανεύουν τούτη τη φορά μαζί με τους στίχους τους. Σαν μια ξεχασμένη υποχρέωση, η ηχογράφηση έρχεται να αφήσει παρακαταθήκη τους άγνωστους στίχους των παιδικών μου αναμνήσεων. Το μικρόφωνο συνάντησε επιτέλους τους στίχους των τραγουδιών και γι’ αυτό η συγκίνηση είναι ακόμη μεγαλύτερη από το όχι και τόσο μακρινό 1997».

«Η μουσική του “Μέγκλεν” δεν αποτελεί προσωπικό μου βίωμα, τουλάχιστον με την έννοια της ακουστικής γαλούχησης στο οικογενειακό πλαίσιο», τονίζει απεναντίας ο Σερραίος Σταμάτης Πασόπουλος. Για πρώτη φορά ήρθε σ’ επαφή μαζί της αντιγράφοντας ως έφηβος πειρατικές κασέτες, μια από τις οποίες «είχε τον αυτοσχέδιο τίτλο “Χοροί Δυτικής Μακεδονίας” είχε τον αυτοσχέδιο τίτλο “Χοροί Δυτικής Μακεδονίας” […] στο χειρόγραφο εξώφυλλο άγνωστους χορούς, με τους τίτλους γραμμένους με ελληνικούς χαρακτήρες σε μια άγνωστη γλώσσα» κι ήταν η μόνη στη μικρή του δισκοθήκη με αποκλειστικά οργανικούς σκοπούς. «Εμεινα τότε μ’ εκείνο το αναπάντητο ερώτημα: τι συμβαίνει μ’ αυτή την κασέτα; Κατά την ενηλικίωση ανακάλυψα ότι η άγνωστη αυτή γλώσσα ήταν καλά κρυμμένη μέσα στην οικογένειά μου. Προστέθηκα έτσι στην κατηγορία ατόμων που η γλώσσα -τα “μακεδόνικα”, όπως εν τέλει μου μαρτύρησε πως την ονόμαζε ο αγράμματος παππούς μου- επί δύο γενιές δεν μεταδόθηκε στον συγγενικό κύκλο, σε συνδυασμό με τη συνολική τοποθέτησή της στο φάκελο των διαγραμμένων πολιτισμικών αρχείων της οικογένειας. Ακολούθησε μια μακρά περίοδος για τη συνειδητοποίηση της κατάστασης με αποκλειστική διέξοδο τη μουσική. Το καταληκτικό διάστημα αυτής της περιόδου συνέπεσε με την πρόταση να γίνω συμμέτοχος στο παρόν εγχείρημα».