Επέτειος τίνος;

Λίγα πράγματα αποτυπώνουν τόσο ευκρινώς τους μετασχηματισμούς της συλλογικής συνείδησης ολόκληρων κοινωνιών, όσο οι μεταβολές που επέρχονται, άλλοτε θεαματικά κι άλλοτε υπόρρητα, στο εορτολόγιο των τιμώμενων επετείων. Αν οι «μεγάλες», καθολικά αποδεκτές επέτειοι γίνονται κατά κανόνα αντικείμενο ανταγωνιστικής διαχείρισης από επιμέρους μερίδες της «εορτάζουσας» κοινωνίας, η κοινωνική εμβέλεια των υπολοίπων προσαρμόζεται συνήθως στους συσχετισμούς δύναμης, τις προτεραιότητες της ταξικής πάλης, ακόμα και τις διεθνείς μόδες της εκάστοτε συγκυρίας. Για να περιοριστούμε στα καθ’ ημάς: ο Γοργοπόταμος και το Κιλελέρ, το Βίτσι, του Μακρυγιάννη και το Πολυτεχνείο έχουν τιμηθεί κατά καιρούς με επισημότητα, μαζικότητα και πάθος που αντανακλούσαν κάθε φορά τη χρονική εγγύτητα (ή/και το αίσθημα δικαίωσης) του χυμένου αίματος, την κοινωνική αποδοχή των οργανωτών και, πάνω απ’ όλα, την επικαιρότητα των επενδυόμενων νοημάτων.

Αφορμή για τις παραπάνω σκέψεις έδωσε η πρόσφατη επέτειος της 9ης Μαΐου, «ημέρα της αντιφασιστικής νίκης» (της στρατιωτικής δηλαδή συντριβής του Αξονα από τους Συμμάχους, πρωτίστως τους Σοβιετικούς), που μάλλον περιθωριακή θέση κατέχει παραδοσιακά, τόσο στη συλλογική συνείδηση της ελληνικής κοινωνίας όσο και στο επίσημο εορτολόγιο του ελληνικού κράτους. Το φαινόμενο αυτό έχει φυσικά την εξήγησή του: σε αντίθεση με τις δυτικοευρωπαϊκές ομολόγους της, τον Μάιο του 1945 η ελληνική κοινωνία κάθε άλλο παρά βίωσε τη συνθηκολόγηση της Γερμανίας ως «τέλος του πολέμου». Τα χιτλερικά στρατεύματα είχαν εγκαταλείψει τη χώρα ήδη από το περασμένο φθινόπωρο, τα Δεκεμβριανά και η Λευκή Τρομοκρατία την είχαν ωστόσο εισαγάγει ήδη πρόωρα στον Ψυχρό (που στη δική μας περίπτωση υπήρξε, βέβαια, ιδιαζόντως αιματηρά «θερμός»). Με τους μέχρι πρότινος ταγματασφαλίτες να επανδρώνουν την Εθνοφυλακή, ξεκαθαρίζοντας τους ανοιχτούς λογαριασμούς τους των προηγούμενων χρόνων με την ΕΑΜική Αντίσταση, το δυναμικότερο και πιο ελπιδοφόρο τμήμα της ελληνικής κοινωνίας δεν είχε πολλά περιθώρια για αισιόδοξους πανηγυρισμούς.

«Η 9η Μαΐου, επέτειος της λήξης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της διακήρυξης του Ρομπέρ Σουμάν, είναι η ημέρα της Ευρώπης. […] Στις 9 Ιουνίου ψηφίζουμε για περισσότερη και καλύτερη Ευρώπη, […] στηρίζουμε το ψηφοδέλτιο της Νέας Δημοκρατίας» | Δημήτρης Καιρίδης (ανάρτηση στο «Χ», 9.5.2024)

Σε αντίθεση με την 28η Οκτωβρίου, που τιμήθηκε αγωνιστικά ήδη από τον πρώτο χρόνο της Κατοχής ως πράξη αντίστασης σ’ αυτή την τελευταία, η 9η Μαΐου εντάχθηκε έτσι στο εγχώριο εορτολόγιο μόλις τον Απρίλιο του 1999, επί πρωθυπουργίας Κώστα Σημίτη. Οχι ως έκφραση της ζωντανής συλλογικής μνήμης αλλά ως απόρροια του θεσμικού εξευρωπαϊσμού μας, με μια διάταξη εμβόλιμη σε άσχετο νομοσχέδιο: «Καθιερώνεται η 9η Μαΐου, ημέρα λήξης του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ως ημέρα Πανελλαδικού Εορτασμού των Εθνικών Αγώνων και της Εθνικής Αντίστασης κατά του Ναζισμού και του Φασισμού» (Ν.2703, άρ. 4§1). Το ίδιο άρθρο διευκρίνιζε πάντως, καλού-κακού, πως οι ρυθμίσεις του 1982, με τις οποίες καθιερώθηκε ως «ετήσιος Πανελλαδικός εορτασμός της Εθνικής Αντίστασης η επέτειος της Μάχης του Γοργοπόταμου» (25 Νοεμβρίου), «εξακολουθούν να ισχύουν».

Με δύο διαφορετικές επετείους για το ίδιο ιστορικό σημαινόμενο, καθένας μπορούσε στο εξής να διαλέξει την αντιφασιστική αντίσταση που του ταιριάζει: τοπικής ή πανευρωπαϊκής κλίμακας, με τανκς κι αεροπλάνα ή απλώς αντάρτικα λιανοτούφεκα. Λαμβάνοντας υπόψη το διαχρονικό αντιστασιακό πνεύμα του λαού μας, που διέγνωσε κάποτε ο Σβορώνος, ή τον αθεράπευτο φιλοκατσαπλιαδισμό μας, που λοιδόρησε κάποιος λιγότερο προικισμένος συνάδελφός του, η απάντηση σ’ αυτό το δίλημμα μπορούσε πάντως να θεωρηθεί εξ υπαρχής δεδομένη. Οι Ελληνες θυμήθηκαν έτσι την 9η Μαΐου μονάχα μετά το πρώτο Μνημόνιο του 2010, όταν άρχισαν ν’ αναζητούν ξανά Ευρωπαίους συμμάχους για ν’ αποτινάζουν τον ζυγό του Βερολίνου.

Φαίνεται όμως πως ήρθε πια κι εδώ το πλήρωμα του χρόνου για μιαν ακόμη ανατροπή. Οπως πιστοποιούν οι φετινές αναρτήσεις στο διαδίκτυο, μεγάλο μέρος του πολιτικού μας κόσμου, και μάλιστα αυτό που κατέχει σήμερα τα ηνία της εξουσίας, δεν γιορτάζει πια την 9η Μαΐου ως «Ημέρα της αντιφασιστικής νίκης» αλλά ως «Ημέρα της Ευρώπης», επέτειο της μεταπολεμικής διακήρυξης του Γάλλου ΥπΕξ Ρομπέρ Σουμάν υπέρ της γαλλογερμανικής συμφιλίωσης (1950), ως βάσης για την κατοπινή Ευρωπαϊκή Ενωση. Φυσικά, ο Σουμάν επέλεξε σκόπιμα το τέλος της (πρόσφατης ακόμη) ανθρωποσφαγής για να διακηρύξει το όραμά του. Ούτε η θέσπιση της συγκεκριμένης επετείου από την Κομισιόν το 1985 υπήρξε όμως τυχαία. Αν μη τι άλλο, συνέπεσε χρονικά με το πανηγυρικό προσκύνημα των τότε ηγετών ΗΠΑ και Δυτικής Γερμανίας στο νεκροταφείο των χιτλερικών SS στο Μπίτμπουργκ.

Οπως έχουμε επισημάνει και άλλοτε («Ο αγνώριστος παγκόσμιος πόλεμος», «Εφ.Συν.» 7.5.2022), το σημαντικότερο πρόβλημα με την τρέχουσα εξασθένηση της αντιφασιστικής μνήμης δεν αφορά ωστόσο τόσο το όποιο ξέπλυμα των ναζί όσο την παραπειστική επανερμηνεία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου σαν εθνοφυλετικής πρωτίστως σύρραξης, με εξαφάνιση των πολιτικών διακυβευμάτων του. Η ανάδυση αυτής της οπτικής δεν πρόκυψε μονάχα ως απόρροια της ήττας της Αριστεράς σε παγκόσμιο επίπεδο· η επικράτησή της συνιστά, επίσης, αναγκαία προϋπόθεση της ιδεολογικής και ψυχολογικής προετοιμασίας των Ευρωπαίων για έναν Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Στην Ελλάδα, η αντίστοιχη πρόσληψη φασισμού και αντιφασισμού, ως διαδικασία επιλογής στρατοπέδου «στη σωστή πλευρά της Ιστορίας», αντλεί κι αυτή τις εμπνεύσεις της από μια πλούσια παρακαταθήκη θετικών ή αρνητικών προκαταλήψεων απέναντι στη Δύση και, κυρίως, το ξανθό γένος του ομόδοξου Βορρά. Το εθνικό μας παρελθόν δεν περιλαμβάνει πάντως μονάχα την πολυδιαφημισμένη ρωσική προσδοκία («ακόμα τούτ’ την άνοιξη ραγιάδες-ραγιάδες, ώσπου να ’ρθει ο Μόσκοβος, να φέρει το σεφέρι Μωριά και Ρούμελη») αλλά και σελίδες που παραπέμπουν στο αντίθετο άκρο. Ξεφυλλίζοντας πρόσφατα μια ποιητική συλλογή του 19ου αιώνα, έπεσα λ.χ. πάνω στο εξής κακότεχνο στιχούργημα: «Εάν οι Ρώσοι είν’ άνθρωποι, και Σλαύοι οι Μακεδόνες / Ας ονομάσoυν Βούλγαρον τον Αίμον οι αιώνες» (Π.Σ. Συνοδινός, «Παιάνες, στόνοι, γέλωτες», Εν Αθήναις 1892, σ.60).

Εμμετρη διακήρυξη άκρως επίκαιρη μεν, πλην ιστορικά ουδόλως δικαιωμένη. Αίμος (τουρκιστί: Μπαλκάν) ονομάζεται, ως γνωστόν, η κεντρική οροσειρά της σημερινής Βουλγαρίας.