Το μετέωρο βήμα ενός μέλλοντος υπουργού

«Από τη μια, η έδρα είναι σίγουρη· από την άλλη, ο γιος του, πρωτοετής στο Πανεπιστήμιο, διακηρύσσει πως η προσχώρησή του στον “ψιλοφασίστα” εκπρόσωπο του παλιού πολιτικού κόσμου θα καταστρέψει την οικογένεια» | Περιγραφή του διλήμματος του Δ. Νιάνια από τον Γ.Ρ. Τόμκις (8.10.1974)

Οι μεγάλες ιστορικές αφηγήσεις έχουν συνήθως το προσόν να σκιαγραφούν ευσύνοπτα μια συνολική εικόνα του απώτερου ή πρόσφατου παρελθόντος, άμεσα κατανοητή και δίχως υπερβολική ενασχόληση με επιμέρους αντιφάσεις. Από την άλλη, ωστόσο, χάνουν μιαν εξίσου κρίσιμη διάσταση αυτού του παρελθόντος: τη ρευστότητα μιας εξέλιξης κάθε άλλο παρά προκαθορισμένης, ιδίως όσον αφορά τη στάση των επιμέρους ανθρώπων και ομάδων στη μικροκλίμακα της καθημερινότητας.

Στην περίπτωση της Μεταπολίτευσης του 1974, η μεγάλη αφήγηση θα σταματήσει έτσι το πολύ-πολύ στις μεθόδους με τις οποίες ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και το στενό επιτελείο του απέτρεψαν τον υπαρκτό κίνδυνο μιας νέας εκτροπής, «σαλαμοποιώντας» κι εξουδετερώνοντας σε δόσεις τα στελέχη και τους μηχανισμούς της χούντας στον σκληρό πυρήνα του κρατικού μηχανισμού, και απορροφώντας σταδιακά όσους οπαδούς της εθνοσωτηρίου αποφάσισαν κακήν κακώς να σεβαστούν τη δημοκρατική νομιμότητα. Ή στις αντίστοιχες διεργασίες της τότε αντιπολίτευσης, αριστερής και κεντρώας, οι αντιδράσεις της οποίας απέναντι στις εξελίξεις κάλυψαν ένα ευρύτατο φάσμα, από την εκτίμηση του Αντρέα περί απλής «αλλαγής ΝΑΤΟϊκής φρουράς» μέχρι το «Καραμανλής ή τανκς» του Μίκη.

Αυτό που συνήθως παρακάμπτεται είναι, ωστόσο, ο μετασχηματισμός των συνειδήσεων, αλλά και των απλών προσωπικών υπολογισμών, που επέφεραν μέσα σε ελάχιστο χρόνο οι ραγδαίες εξελίξεις των ημερών, προσδίδοντας στις πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις μιαν ανεπάντεχη δυναμική. Για τη μελέτη αυτού του μετασχηματισμού δεν υπάρχουν καλύτερες πηγές από τα αποτυπώματα της συγχρονίας, όσα ιδίως δεν προορίζονταν να δουν άμεσα το φως της δημοσιότητας: προσωπικά ημερολόγια ή προφορικές εκμυστηρεύσεις που διασώθηκαν μέσω της γραπτής (και, ενίοτε, υπηρεσιακής) καταγραφής τους από τον αποδέκτη.

Ο «ψιλοφασίστας» και οι άλλοι

Ενα τέτοιο τεκμήριο από τους πρώτους μήνες της Μεταπολίτευσης θα μας απασχολήσει σήμερα εδώ. Πρόκειται για την υπηρεσιακή καταγραφή όσων εκμυστηρεύτηκε ο τότε καθηγητής του ΕΜΠ Δημήτρης Νιάνιας, μετέπειτα υπουργός Πολιτισμού του Καραμανλή (1978-1980), στον επικεφαλής του διοικητικού μηχανισμού (Head of Chancery) της εδώ βρετανικής πρεσβείας, Γουίλιαμ Ρότζερ Τόμκις, αμέσως μετά την προκήρυξη των πρώτων μεταδικτατορικών εκλογών. Η σχετική έκθεση του Βρετανού διπλωμάτη εντοπίστηκε στα αρχεία του Φόρεϊν Οφις (FCO 9/2000, έγγραφο 62A). Συντάχθηκε στις 9 Οκτωβρίου 1974, απευθυνόταν στον επικεφαλής του Τμήματος Νότιας Ευρώπης στο Λονδίνο, Ρ.Φ. Κόρνις, κι έφερε τον χαρακτηρισμό «εμπιστευτική».

«Από τη μια, η έδρα είναι σίγουρη· από την άλλη, ο γιος του, πρωτοετής στο Πανεπιστήμιο, διακηρύσσει πως η προσχώρησή του στον “ψιλοφασίστα” εκπρόσωπο του παλιού πολιτικού κόσμου θα καταστρέψει την οικογένεια» | Περιγραφή του διλήμματος του Δ. Νιάνια από τον Γ.Ρ. Τόμκις (8.10.1974)

Ο 37χρονος Τόμκις μιλούσε (και) ελληνικά, υπηρέτησε στην Αθήνα μεταξύ 1972 και 1975 και, σύμφωνα με πολύ μεταγενέστερη κατάθεσή του στη συλλογή προφορικής ιστορίας του Φόρεϊν Οφις, είχε αναπτύξει λόγω επαγγέλματος, ως «νεότερος διπλωμάτης», προσωπικές σχέσεις με ντόπιους αντιδικτατορικούς κύκλους: σε τέτοιες περιπτώσεις, εξηγεί, «οι αντιπολιτευόμενοι, είτε πρόκειται για τη νόμιμη αντιπολίτευση είτε απλώς για ανθρώπους που σιγομουρμουρίζουν στο παρασκήνιο, χαίρονται αρκετά να μιλήσουν με κάποιον. Ο πρέσβης δεν μπορεί να φανεί να συνδέεται υπερβολικά με ομάδες αντιφρονούντων. Με επαγγελματικούς όρους και με προσωπικούς όρους ήταν μια ενδιαφέρουσα περίοδος» (BDOHP, «Recollections of Sir (William) Roger Tomkys», Μάρτιος 2015, σ. 19).

Ο Δημήτριος Νιάνιας (Μυτιλήνη 1921 - Αθήνα 2015) είχε σπουδάσει φιλολογία στο ΕΚΠΑ και φιλοσοφία στην Οξφόρδη. Το 1966 εξελέγη καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΕΜΠ, απολύθηκε το 1967 από τη χούντα αλλά επανεξελέγη το 1969. Στους φοιτητές της εποχής έχει αφήσει μια εικόνα καλοπροαίρετου πανεπιστημιακού, δίχως ιδιαίτερη μαχητικότητα ή επιρροή· εικόνα που αναδύεται, έμμεσα τουλάχιστον, κι από την έκθεση του Βρετανού διπλωμάτη. Προδικτατορικά είχε χρηματίσει γενικός γραμματέας του ΥΠΕΠΘ στην ανακτορική κυβέρνηση Πιπινέλη (1963) και την υπηρεσιακή κυβέρνηση Μαυρομιχάλη (1963), καθώς και υφυπουργός Τύπου και Πληροφοριών της εξίσου βραχύβιας κυβέρνησης Παρασκευόπουλου (1966-1967). Στην τελευταία μάλιστα περίπτωση καταγγέλθηκε δημόσια από την Ενωση Κέντρου σαν «πρόσωπο εγνωσμένης και εμπαθούς μεροληψίας», καθώς είχε κατονομαστεί δημόσια από έναν άνθρωπο των ανακτόρων (τον Χαράλαμπο Ποταμιάνο) σαν συγγραφέας των περιβόητων βασιλικών επιστολών του 1965 προς τον Γεώργιο Παπανδρέου, χωρίς να το διαψεύσει (Το Βήμα, 23.12.1966). Μεταδικτατορικά θα εκλεγεί τέσσερις φορές βουλευτής της Ν.Δ. (1974-1985), θα ολοκληρώσει δε την πολιτική σταδιοδρομία του ως βουλευτής (1985-1989) κι ευρωβουλευτής (1989-1994) της ΔΗΑΝΑ του Κωστή Στεφανόπουλου.

Στη συνομιλία του με τον Βρετανό διπλωμάτη, πέντε μέρες μετά την έναρξη της προεκλογικής περιόδου, ο Νιάνιας εξέφρασε με εντυπωσιακή ειλικρίνεια (θα μπορούσε να την πει κανείς και αφέλεια) τα διλήμματα που αντιμετώπιζε μετά την πρόσκληση που είχε δεχτεί να κατέβει ως υποψήφιος βουλευτής της νεοσύστατης Ν.Δ. στον Νομό Λέσβου. Παρ’ όλο που ήταν δηλωμένος βασιλόφρων, εντυπωσιακός είναι ο προβληματισμός του μήπως στιγματιστεί από την ταύτιση με τον «ψιλοφασίστα» Καραμανλή, όπως χαρακτήριζε τον τελευταίο ο (φοιτητής) γιος του· εξίσου εύγλωττη είναι, από την άλλη, η αμφίθυμη στάση του απέναντι στο ακροδεξιό φιλοβασιλικό κόμμα του (προσωπικού του φίλου) Πέτρου Γαρουφαλιά, καθώς και οι παντελώς λανθασμένες εκτιμήσεις του για τις προοπτικές του στην κάλπη. Η καταγραφή των απόψεών του για ζητήματα όπως η τύχη της μοναρχίας και των κεντροδεξιών «Νέων Δυνάμεων» (που προέκυψαν από τον αντιδικτατορικό αγώνα) ή η μελλοντική σχέση του στρατού με την πολιτική έχει επίσης την αξία μιας στιγμιαίας αποτύπωσης φευγαλέων σκέψεων και συναισθημάτων, που δεν θα είχαν αλλιώς διασωθεί.

Το πλήρες κείμενο της έκθεσης Τόμκις έχει ως εξής:

«Η ΑΠΟΨΗ ΕΝΟΣ ΒΑΣΙΛΟΦΡΟΝΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΗΝΗ

1. Σας έχω στείλει κάμποσες συνοπτικές απόψεις για τις πολιτικές προοπτικές κι εξελίξεις, και ίσως σας ανακουφίσει κάπως να έχετε μια πιο κουτσομπόλικη και συγκεκριμένη αφήγηση μιας προσωπικής άποψης. Είναι αυτή του Δημήτρη Νιάνια, καθηγητή της Φιλοσοφίας στο Πολυτεχνείο, γεννημένου στη Μυτιλήνη, παραδοσιακού βασιλόφρονος και πρώην “υπηρεσιακού” υπουργού.

2. Ο καθηγητής Νιάνιας μού είπε στις 8 Οκτωβρίου ότι δεχόταν σημαντική πίεση να κατέβει ως υποψήφιος –“με βέβαιη την εκλογή του”– στη γενέτειρά του τη Μυτιλήνη με τη Νέα Δημοκρατία του Καραμανλή. Δεν είναι ακόμη σίγουρος τι θα κάνει. Από τη μια, η έδρα είναι σίγουρη· από την άλλη, ο γιος του, πρωτοετής στο Πανεπιστήμιο, διακηρύσσει πως η προσχώρησή του στον “ψιλοφασίστα” [near Fascist] εκπρόσωπο του παλιού πολιτικού κόσμου θα καταστρέψει την οικογένεια. Ολοι οι φίλοι του γιου του είναι δριμύτατα αντίθετοι στον Καραμανλή.

3. Σύμφωνα με τον Νιάνια, ο Καραμανλής επέτρεψε στον εαυτό του να απομονωθεί κι έχει χάσει το νεύρο του τις τελευταίες εβδομάδες. Εγιναν ανοίγματα στον [Γιάγκο] Πεσμαζόγλου, στα οποία και ο ίδιος ο Νιάνιας έπαιξε ένα ρόλο, όμως απέτυχαν και ως αποτέλεσμα ο Καραμανλής έχασε την ευκαιρία να εκπροσωπήσει την αντιχουντική Αντιπολίτευση. Ο Πεσμαζόγλου έχασε κι αυτός, καθώς η ομάδα του θ’ απορροφηθεί ως άτομα από την Ενωση Κέντρου (“ένα κόμμα εξίσου αστικό και εξίσου μη αποδεκτό από τη νεολαία”) και θα χάσει την αύρα του αντιστασιακού της μητρώου. Οι νέοι θα στραφούν τότε στον Παπανδρέου ή ακόμη χειρότερα.

4. Από τους βασιλόφρονες φίλους τού Νιάνια, ο Στράτος (πρόσφατα υπουργός Εσωτερικών), ίσως αυτός με τη μεγαλύτερη επιρροή, θα κατέβει με τον Καραμανλή, αλλά ο Γαρουφαλιάς, που σχημάτισε ένα νέο κόμμα, την Εθνική Δημοκρατική Ενωση, θα προσελκύσει σημαντική υποστήριξη, τόσο από παραδοσιακά φιλοβασιλικές περιοχές όσο κι από έναν μεγάλο αριθμό μέσα κι έξω από τον στρατό, οι οποίοι είχαν συναινέσει στη χούντα ή ωφεληθεί απ’ αυτή, και τώρα φοβούνται τη θυματοποίηση. Ο Νιάνιας υποστήριξε ότι ξέρει για ένα πρόχειρο γκάλοπ που οργάνωσαν οι βασιλικοί κι έδειξε 35% υποστήριξη για την υπόθεσή τους, και πολλοί απ’ αυτό τον κόσμο θα διαρρεύσουν προς τον Γαρουφαλιά. (Ο Αβέρωφ ήταν πολύ πιο σκεπτικιστής όταν είπε στον πρέσβη στις 8 Οκτωβρίου πως ο Γαρουφαλιάς θα είναι τυχερός αν πάρει 5% και πως ο Καραμανλής θα ωφελούνταν αν είχε κάποιον στα δεξιότερά του).

5. Ο Νιάνιας δεν πιστεύει, παρ’ όλα αυτά, πως ο βασιλιάς θα επιστρέψει. Εχασε την ευκαιρία του τον Ιούλιο. Τώρα δεν μπορεί να επιστρέψει χωρίς να τον καλέσει μια δημοκρατική κυβέρνηση και, μολονότι το δημοψήφισμα θα είναι λιγότερο συντριπτικό υπέρ της Δημοκρατίας [Republic] απ’ ό,τι πολλοί υποθέτουν, δεν θα φέρει πίσω τον βασιλιά. Η μοναδική περίπτωση στην οποία φαίνεται πως θα ήταν δυνατό να γυρίσει είναι μια ακόμη εθνική κρίση ή καταστροφή. Η μοναρχία διατηρεί μεγάλη υποστήριξη στον στρατό αλλά η χούντα, μολονότι εξακολουθεί να υφίσταται, δεν είναι ικανή να κάνει κι άλλο πραξικόπημα. Φάνηκε να θεωρεί το σώμα των αξιωματικών, ως σύνολο, περισσότερο σαν έναν σοβαρό περιορισμό των κινήσεων της κυβέρνησης (“πρέπει τώρα να ξεκαθαρίσουν με ποιους όρους η κυβέρνηση διοικεί τον στρατό ή ο στρατός διοικεί την κυβέρνηση”), δεν περιμένει όμως στρατιωτική επέμβαση.

6. Δεν σας ταλαιπωρώ συχνά με ατομικές απόψεις τόσο λεπτομερειακά ή σε τέτοια έκταση, όμως ο Νιάνιας (ελαφρά παράλογος, προσωπικά, αλλά φοβερά συμπαθητικός) έχει πολύ στενές επαφές με το φιλοβασιλικό κίνημα και, μέσω του ακαδημαϊκού κόσμου, με τους νεότερους πολιτικούς. Πάνω απ’ όλα ενδιαφέρον ήταν πως είναι τόσο απογοητευμένος από τους ακόλουθους του Καραμανλή – “παλιοί πολιτικοί μέχρις ενός, δίχως καινούργιο αίμα και τίποτα που θα σέβονταν οι νέοι”. Η κρίση του για τις προοπτικές του Πεσμαζόγλου φαίνονται πολύ εύλογες και το προσωπικό του δίλημμα μπορεί να μην είναι καθόλου ασυνήθιστο».

Η ετυμηγορία της κάλπης

Οπως είπαμε ήδη, η αξία της παραπάνω μαρτυρίας έγκειται ακριβώς στη μεταβατικότητά της. Το αμέσως επόμενο διάστημα, ο Νιάνιας κατέβηκε τελικά υποψήφιος με τη Ν.Δ. του «ψιλοφασίστα» και με 11.428 σταυρούς ήρθε πρώτος μεταξύ των τριών βουλευτών του κόμματος στον Ν. Λέσβου (Το Βήμα, 19.12.1974). Η βασιλοχουντική «Εθνική Δημοκρατική Ενωσις» (ΕΔΕ) του Γαρουφαλιά, την οποία ο ίδιος έβλεπε να καρπώνεται μεγάλο μέρος της φιλοβασιλικής ψήφου, βούλιαξε αντίθετα μέσα στη γενική χλεύη, αποσπώντας ένα θλιβερό 1,08%. Η «ομάδα του Γιάγκου Πεσμαζόγλου» τα πήγε πάλι εξαιρετικά στο λεκανοπέδιο, ως συνιστώσα της «Ενωσης Κέντρου - Νέες Δυνάμεις», εκλέγοντας τουλάχιστον οκτώ βουλευτές από τους 60 συνολικά του κόμματος· ο ίδιος δε ο Πεσμαζόγλου ήρθε πρώτος σε σταυρούς στην Α’ Αθηνών.

Εκεί που ο συνομιλητής του Βρετανού διπλωμάτη έπεσε μέσα ήταν, πάντως, η τύχη του τέως βασιλιά: αποσπώντας στο δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου 1974 ένα ποσοστό (30,82%) που δεν απείχε ως τάξη μεγέθους από το 35% του «πρόχειρου γκάλοπ» των οπαδών του, ο Κοκός έχασε όντως τον θρόνο του για πάντα. Ο μελλοντικός υπουργός Πολιτισμού του Καραμανλή πόνταρε έτσι τελικά στο σωστό άλογο.