Ο λόγος ενάντια στο μίσος

Απόσπασμα συνέντευξης της Σβετλάνα Αλεξίεβιτς, που δημοσιεύτηκε στο ένθετο Robinson της εφημερίδας La Repubblica στις 29/4/23

● Εσείς έχετε τρεις πατρίδες, την Ουκρανία όπου γεννηθήκατε όπως και η μητέρα σας, τη Λευκορωσία όπου γεννήθηκε ο πατέρας σας, και τη Ρωσία που είναι η κουλτούρα σας και η γλώσσα στην οποία γράφετε. Τι σας λένε σήμερα οι «φωνές» που ακούτε μέσα στην καταστροφή του πολέμου; Σε ποιο σημείο βρισκόμαστε;

Αυτό που ζούμε στην Ουκρανία είναι μια παλιά σύγκρουση, τουλάχιστον εκατό ετών, και θα συνεχιστεί για δεκαετίες. Ο πόλεμος ωστόσο άλλαξε σε βάθος τα πράγματα. Εγώ συναντώ τις γυναίκες που, φεύγοντας από την Ουκρανία, έρχονται στη Γερμανία, μιλώ μαζί τους, τις ακούω. Αντιλαμβάνομαι το νέο μίσος τους, προσπαθώ να κατανοήσω τις αιτίες του, θέτω ερωτήματα και αρχίζουν πονεμένα να αφηγούνται: όταν σου καταστρέφουν το σπίτι στο οποίο κατοικείς, όταν η γριά μητέρα σου δεν μπορεί να ζήσει άστεγη αλλά δεν μπορεί ούτε και να φύγει, όταν έχεις ένα παιδί αλλά δεν έχεις τίποτα για να του δώσεις να φάει, τότε ναι, καταλήγεις να μισείς. Αλλά τη σκληρότητα και την επιθετικότητα του ρωσικού λαού, όχι, δεν κατορθώνω να την κατανοήσω. Από τι γεννιέται το μίσος των εισβολέων; Ενα νέο μίσος διαπερνά τη ρωσική ψυχή και τη δηλητηριάζει. Είναι δύσκολο να το κατανοήσουμε, είναι δύσκολο να το αφηγηθούμε.

● Γιατί;

Οταν έχεις ψηλαφήσει αυτή την επικράτηση του μίσους είναι πολύ περίπλοκο να γράψεις κάτι γι’ αυτό και κυρίως να πιστέψεις ότι τα λόγια μπορούν ακόμα να μετράνε. Σκέφτεσαι μάλλον το αντίθετο: πόσο πολύ απέχουμε από την εποχή των φωτεινών προσώπων της δεκαετίας του 1990, όταν ήμασταν ισχυροί επειδή νιώθαμε ότι είμαστε ενωμένοι, πιστεύαμε στην αλλαγή και ακόμα και η ευτυχία φαινόταν εφικτή. Ενα ερώτημα μας βασανίζει: Πώς έγινε; Πότε αναδύθηκαν αυτές οι σκοτεινές δυνάμεις;

● Λέτε ότι αρνείστε να γράψετε;

Οχι, λέω ότι όλα είναι βασανιστικά. Γράφω ένα βιβλίο, αλλά είναι πολύ δύσκολο να προχωρήσω. Σε όλα τα έργα μου μιλούσα πάντοτε για τους σκοτεινούς καιρούς στους οποίους τελειώνει μια αυτοκρατορία. Αυτή τη φορά αποφάσισα να αλλάξω, να δώσω χώρο στα συναισθήματα, να μιλήσω για αγάπη και φιλία, για τα γηρατειά, για την ομορφιά. Κι ωστόσο κατέληξα να μελετώ και πάλι το Κακό.

● Τι εννοείτε;

Τον Στάλιν για παράδειγμα. Συγκλονίστηκα από το πόσο παρών είναι ο Στάλιν στη γενετική μας μνήμη και με εντυπωσίασε το πόσο οι άνθρωποι ήταν πεισμένοι ότι έχουν ανάγκη τον Στάλιν για να ζήσουν μια φυσιολογική ζωή. Ακριβώς αυτές οι προσδοκίες των απλών ανθρώπων είναι εκείνες που έκαναν τον Πούτιν έναν μικρό Στάλιν. Επειδή τα πρόσωπα είναι στο βάθος αυτό που τα κάνει η Ιστορία. Πρόκειται για έναν συλλογικό Πούτιν ή για ένα μικρό μέρος του Πούτιν που έχει εγκατασταθεί μέσα σε κάθε απλό άνθρωπο στη Ρωσία.

● Αυτό μπορεί να εξηγεί τη ρωσική συναίνεση για τον Πούτιν;

Οταν επέστρεφα από τα ταξίδια μου, έλεγα στους φίλους μου στη Μόσχα πόσο με φόβιζε αυτή η νοοτροπία. Κάνεις λάθος, μου απαντούσαν, ήδη οι αλλαγές είναι αμετάκλητες και θα προχωρήσουν. Τι συνέβη; Παρακολουθήσαμε αποσβολωμένοι την ταχύτητα με την οποία έκλεισαν εκατοντάδες εφημερίδες και ιστότοποι. Και πολλοί ακτιβιστές αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα, να φύγουν. Αν κοιτάξουμε προς τα πίσω, είναι μια επιστροφή στον Μεσαίωνα. Παραμένω συγκλονισμένη κυρίως από την αδυναμία των ελίτ μας. Ο λαός δεν μας ακούει. Εκείνοι όμως τι κάνουν; Είναι δυνατόν να μην έχουν να πουν τίποτα και να μιλούν μόνον πρόσωπα όπως ο φιλόσοφος Ντούγκιν;

● Η ριζική κριτική του Ντούγκιν στις φιλελεύθερες αξίες της Δύσης ενέπνευσε τον Πούτιν;

Ναι, και για μένα είναι αδιανόητο το ότι ευφυή πρόσωπα ακούνε ανοησίες για τη Δύση, που είναι πλημμυρισμένη από ομοφυλόφιλους και λεσβίες, και μιλούν σοβαρά γι’ αυτό. Κάθε πρωί, όταν ανοίγω τον ηλεκτρονικό υπολογιστή μου, βλέπω ότι η πτώση στον γκρεμό συνεχίζεται.

● Οπως γράφετε, «το αληθινό κεφάλαιο της Ρωσίας δεν είναι το πετρέλαιο, δεν είναι το φυσικό αέριο· είναι ο πόνος, το μοναδικό πράγμα που παράγουμε συνεχώς». Γιατί όμως τόσος πόνος -αναρωτιέστε- δεν μετατρέπεται σε ελευθερία; Εχετε βρει μια απάντηση;

Οχι. Γιατί τα δικά μας βάσανα δεν μετατρέπονται ποτέ σε κάτι ποιοτικό; Δεν το γνωρίζω, αλλά βλέπω ότι σε μας η απελευθέρωση μπορεί να έρθει μόνον από τα πάνω, όπως συνέβη με τον Γκορμπατσόφ. Η Ρωσία έχει γίνει μια στρατοκρατούμενη χώρα, σε κάθε γωνιά βλέπουμε αυτά τα πολεμικά μανιφέστα: θα νικήσουμε. Δεν είναι πλέον η χώρα που αγαπούσαμε. Με θλίβουν κυρίως τα μαγαζιά για παιδιά, όπου πουλάνε τις κουβέρτες για τα νεογέννητα στολισμένες με στρατιωτικά σύμβολα. Επειτα τα παιδιά μεγαλώνουν και πηγαίνουν στο σχολείο, όπου διδάσκονται όχι πώς να οικοδομήσουν ένα καλύτερο μέλλον, αλλά πώς «να πεθάνουν για την πατρίδα».

● Η ρωσική λογοτεχνία είναι διαιρεμένη σε σχέση με την έννοια του πόνου. Για τον Σολζενίτσιν τα βάσανα των σοβιετικών χρόνων κάνουν καλύτερο τον άνθρωπο, ενώ για τον Σαλάμοφ το στρατόπεδο συγκέντρωσης προκαλεί τον εκφυλισμό των ανθρώπων. Ποιος έχει δίκιο;

Εκείνη η περίφημη συζήτηση… Ο Σαλάμοφ έλεγε ότι το στρατόπεδο συγκέντρωσης προκαλεί τον εκφυλισμό όχι μόνον του θύματος, αλλά και του καταπιεστή. Ο Σολζενίτσιν είχε μια μυστικιστική αντίληψη των βασάνων, όπως και ο Ντοστογιέφσκι, που υποστήριζε ότι ο πόνος μάς εξαγνίζει. Εγώ δεν μπορώ να πιστέψω ότι ένα πρόσωπο γεννήθηκε για να πεθάνει μπροστά στον αντιδραστήρα του Τσέρνομπιλ ή στον ομαδικό τάφο της Μπούτσα.

● Εσείς εκπέμπετε ένα σήμα κινδύνου για τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουμε την πραγματικότητα. Σήμερα δεν υπάρχει πλέον ένα σύνορο μεταξύ γεγονότος και φανταστικής επινόησης. Τότε όμως τι γίνεται με την αλήθεια;

Καθένας μας σήμερα χρειάζεται πολύ κουράγιο για να κρατάει λίγο ώς πολύ άθικτο τον εαυτό του, για να διατηρεί ένα καθαρό και αυθεντικό βλέμμα προς την πραγματικότητα. Ξέρετε ποιο είναι το κυριότερο πρόσωπο αυτής της τραγωδίας; Ο δάσκαλος, ένας απλός σχολικός δάσκαλος. Αν πει την αλήθεια για τον πόλεμο, θα βρεθεί στη φυλακή. Αν δεν την πει, προδίδει την αποστολή του. […]

ℹ️ Η 75χρονη σήμερα Σβετλάνα Αλεξίεβιτς έχει τιμηθεί για το «πολυφωνικό» της έργο με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 2015. Η συγγραφική της μέθοδος βασίζεται στη συλλογή και επεξεργασία προφορικών μαρτυριών, στην ακρόαση και καταγραφή πολλών διαφορετικών φωνών, πολλών διαφορετικών αφηγήσεων και ιστοριών. Η ίδια η Αλεξίεβιτς ήταν μια φωνή της «διαφωνίας» τόσο πριν όσο και μετά την πτώση της ΕΣΣΔ. Καθώς αντιτάχθηκε στο αυταρχικό καθεστώς του Λουκασένκο στη Λευκορωσία, υποχρεώθηκε να πάρει τον δρόμο της εξορίας και από το 2020 ζει στη Γερμανία. Από τα βιβλία της που έχουν μεταφραστεί στη γλώσσα μας, αναφέρουμε εδώ ενδεικτικά το εξαιρετικό «Το τέλος του κόκκινου ανθρώπου» (Πατάκης 2016).