Υπεράσπιση της Ιστορίας

Το ακόλουθο άρθρο του Ιταλού ιστορικού Μάσιμο Σαλβαντόρι δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Domani» στις 30/11/2021.

Ο κόσμος ζει δυο μεγάλες και επείγουσες κρίσεις: την πανδημία και τη βαθμιαία καταστροφή του περιβάλλοντος, που γεννούν και οι δύο μέγιστους κινδύνους. Υπάρχει όμως και μια τρίτη επείγουσα κρίση, που αφορά τις συνθήκες στις οποίες βρίσκεται η φιλελεύθερη δημοκρατία. Τα φάρμακα για να αντιμετωπίσουμε την πανδημική και την περιβαλλοντική κρίση τα προσφέρουν η επιστήμη και η τεχνολογία, καθώς και η υπεύθυνη στάση του κοινωνικού συνόλου. Ποια είναι όμως τα φάρμακα για να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα που δημιουργούνται από τις επιθέσεις που γίνονται σε τόσα μέρη του κόσμου εναντίον των αξιών και των κανόνων της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της πολιτισμένης συμβίωσης, από τις δυνάμεις που, προκειμένου να διαμορφώσουν τον κόσμο κατά τη δική τους βούληση, δεν διστάζουν να καταπνίγουν τη διαφωνία, να προσφεύγουν σε καταπιεστικές μεθόδους, στη χειραγώγηση της Ιστορίας για να επιβάλλουν την αντίληψη που αυτές έχουν για τα ιστορικά γεγονότα;

Για να αντιταχθούμε σε αυτά τα ιδεολογικά ρεύματα και σε αυτά τα κοινωνικά και πολιτικά κινήματα, χρειάζεται να αξιοποιήσουμε το λεπτό, δύσκολο αλλά αναγκαίο όπλο της εκπαίδευσης των μυαλών και των συμπεριφορών. Αφιέρωσα το βιβλίο μου «In difesa della storia» (Donzelli 2021) στους Ιταλούς εκπαιδευτικούς. Ακούμε συχνά να λένε ότι στο σχολείο ανήκει η πρώτη θέση των φροντίδων εκείνων που κυβερνούν και ότι μεταξύ των πρώτων του καθηκόντων είναι να διαπλάθει πολίτες ικανούς να κατανοούν τους μηχανισμούς που κινούν και ρυθμίζουν την κοινωνία και να κάνουν συνειδητές επιλογές. Εχει πράγματι συμβεί συχνά στην πορεία του χρόνου το έλλειμμα κοινωνικής και πολιτικής εκπαίδευσης να αποτελέσει μιαν από τις ισχυρότερες αιτίες των καταστροφών που έπληξαν την ανθρωπότητα. Και να που σήμερα αυτό επιβεβαιώνεται ξανά.

Οταν ο απλός πολίτης δεν διαθέτει τα διανοητικά και ηθικά εφόδια για να κατανοεί όσα συμβαίνουν στον κόσμο στον οποίο ζει, ανοίγει ο δρόμος για τις κρίσεις της κοινωνίας και για τις σκοτεινές περιόδους της ανθρώπινης συμβίωσης. Ας σκεφτούμε μόνο τις τραγωδίες του 20ού αιώνα. Ο τίτλος του βιβλίου μου («Προς υπεράσπιση της ιστορίας») αποτελεί μια πρόσκληση προπάντων στο σχολείο να μη διαπράξει το λάθος να υποβαθμίσει την Ιστορία σε δευτερεύουσας σημασίας μάθημα και να υπερασπιστεί την Ιστορία, νοούμενη με το διπλό της νόημα, της μελέτης και του «σεβασμού» για τα γεγονότα του παρελθόντος. Ενώ όμως μπορούμε εύκολα να κατανοήσουμε ότι είναι καλό να μελετάμε την Ιστορία, δυσκολευόμαστε να σκεφτούμε ότι πρέπει να «υπερασπιζόμαστε» ένα παρελθόν το οποίο, εκτός του ότι περιέχει φωτεινές σελίδες, περιλαμβάνει και τόσο πολλές σκοτεινές σελίδες.

Τι σημαίνει ακριβώς το να «υπερασπιζόμαστε την Ιστορία»; Σημαίνει να απορρίπτουμε την ιδέα ότι, για να βελτιώσουμε το παρόν της ανθρωπότητας, χρειάζεται να χειραγωγήσουμε το παρελθόν ή να το βάλουμε σε ένα χειρουργικό κρεβάτι για να αφαιρέσουμε τα δυσάρεστα κεφάλαια και να τα παραδώσουμε στη λήθη ή να τα καταδικάσουμε σε διαπόμπευση. Ενάντια σε μια τέτοια στάση, χρειάζεται να διεκδικήσουμε τη διάσωση και την προστασία της Ιστορίας των γεγονότων στην ολότητά τους, προκειμένου για όλα τα γεγονότα να μπορέσουμε να κατανοήσουμε –αυτό είναι το ιδιαίτερο καθήκον των ιστορικών– το γιατί συνέβησαν, σε ποιες περιστάσεις, με ποιους τρόπους και με ποιες συνέπειες. Καθήκον των ιστορικών είναι πρωτίστως να μην αποφαίνονται «Αυτή η πλευρά μου αρέσει, η άλλη όχι», αναγορευόμενοι σε δασκάλους της καλής ζωής με βάση τις δικές τους αξίες.

Καθήκον τους είναι να μας βοηθούν να τοποθετούμαστε κριτικά απέναντι τόσο στις «καλές» όσο και στις «κακές» πλευρές. Μόνον έτσι οι μελετητές μπορούν να δώσουν τη δική τους συμβολή στην εκπαίδευση των πολιτών και οι εκπαιδευτικοί να εφοδιάσουν τα μυαλά των μαθητών με τα εργαλεία που μπορούν να τους προσανατολίζουν συνειδητά στις επιλογές που οφείλουν να κάνουν μπροστά στα διλήμματα της ζωής. Μεταξύ των πρώτων εχθρών της κριτικής και όσο το δυνατόν αντικειμενικής μελέτης της ιστορίας είναι οι δυνάμεις που δεν διστάζουν να την χειραγωγούν, για να διαπλάσουν σύμφωνα με τα δικά τους συμφέροντα και τους δικούς τους σκοπούς τη συνείδηση και τους προσανατολισμούς των ανθρώπων. Στις χώρες και στις κοινωνίες όπου η εξουσία είναι καταπιεστική και δεν ανέχεται την ελευθερία της σκέψης, αυτή τείνει να υποβαθμίζει την Ιστορία σε εργαλείο κυριαρχίας μέσω δυο οδών.

Η μία οδός είναι η επιβολή, μέσω ενός έργου διαστρέβλωσης, επιλογής και μονόπλευρης ανασύνθεσης, αντιλήψεων για τα γεγονότα του παρελθόντος που υπηρετούν την εξύμνηση αυτής της ίδιας εξουσίας. Η άλλη οδός είναι η εξάλειψη των δυσάρεστων όψεων του παρελθόντος, η καταστροφή τεκμηρίων, μαρτυριών, μνημείων. Με αυτόν τον τρόπο η εξουσία εργαλειοποιεί την Ιστορία με σκοπό τη δική της νομιμοποίηση. Τα παραδείγματα είναι αναρίθμητα. Μεταξύ των δυνάμεων που εξοπλίζονται εναντίον της Ιστορίας είναι έπειτα οι εικονοκλάστες. Η οργή των εικονοκλαστών ξεσπούσε στη διάρκεια της αρχαίας, της νεότερης και της σύγχρονης εποχής και επανέρχεται σήμερα ορμητική.

Ερχονται στο προσκήνιο κινήματα της κοινής γνώμης τα οποία –διακατεχόμενα από την πεποίθηση ότι μπορούν και οφείλουν να αναγορεύονται σε αδιάλλακτους «δικαστές» των ιστορικών διαδικασιών και να κρίνουν εκείνο από το παρελθόν που πρέπει να διασωθεί ή να εξαλειφθεί–, στο όνομα μιας υποτιθέμενης «διανοητικής και ηθικής προόδου», γκρεμίζουν μνημεία, διαπομπεύουν τις μορφές μεγάλων προσωπικοτήτων του παρελθόντος, τις οποίες καταδικάζουν, λογοκρίνουν βιβλία, επιτίθενται εναντίον όσων σκέφτονται διαφορετικά. Συγκεφαλαιώνοντας, γιατί χρειάζεται να μελετάμε την Ιστορία; Γιατί το σχολείο πρέπει να την θεωρεί ως ένα μάθημα όχι περιθωριακό, αλλά κεντρικής σημασίας;

Η απάντηση είναι ότι η Ιστορία είναι ο μεγάλος πίνακας των ανθρώπινων εμπειριών, μέσω του οποίου ο Σωκράτης, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Θουκυδίδης, ο Μακιαβέλι, ο Λοκ, ο Βολτέρος, ο Ρουσό κ.ά. συνεχίζουν να μας μιλούν σαν σύγχρονοί μας, ως θεμελιωτές μιας εννοιολογικής γραμματικής που είναι ακόμα εκείνη με την οποία αναμετριόμαστε. Στον κόρφο της είναι εναποτεθειμένες όλες οι εξελίξεις που διαμόρφωσαν τις κοινωνίες στις οποίες ζούμε, και που, αν δεν καταβάλλουμε τις αναγκαίες προσπάθειες για να τις κατανοήσουμε, μένουμε βωβοί και τυφλοί μπροστά στα προβλήματα και στα διλήμματα που οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε.

 ℹ️ Ο Μάσιμο Σαλβαντόρι είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Τορίνου. Στη γλώσσα μας κυκλοφορεί το βιβλίο του «Η ιδέα της προόδου» (Σαββάλας 2011).