Ο Μαρξ πριν από τον μαρξισμό

Κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας το βιβλίο του Αγγλου ιστορικού των ιδεών Γκάρεθ Στέντμαν Τζόουνς «Καρλ Μαρξ. Μεγαλείο και ψευδαισθήσεις» (μετάφραση: Πέτρος Γεωργίου, εκδόσεις Πατάκη, 2019). Πρόκειται για ένα σημαντικό έργο, για μια από τις πληρέστερες και πιο εμπεριστατωμένες διανοητικές βιογραφίες του Μαρξ. Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης του Τζόουνς που δημοσιεύτηκε στον ιστότοπο Vox.com.

● Πείτε μας γιατί είναι ακόμα σημαντικός ο Καρλ Μαρξ.

Νομίζω ότι πρώτα πρέπει να διαχωρίσουμε τον Μαρξ από τον μαρξισμό. Θεωρώ ότι ο μαρξισμός είναι αποδεδειγμένα εσφαλμένος από πολλές απόψεις. Ας εστιάσουμε όμως στο τι αντιπροσωπεύει ο ίδιος ο Μαρξ. Ο,τι και αν σκεφτόμαστε γι’ αυτόν, ο Μαρξ έδωσε μια θαυμαστή εικόνα της αναπτυξιακής λογικής του ίδιου του καπιταλισμού –πώς αυτός δημιουργεί παγκόσμιες αγορές, πώς επινοεί νέες ανάγκες, πώς ανατρέπει κληρονομημένες πολιτισμικές πρακτικές και περιφρονεί ιεραρχίες κ.ο.κ. Τα εξηγεί όλα αυτά με εκπληκτική σαφήνεια στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο», το οποίο από πολλές απόψεις είναι ένας ύμνος στην αστική τάξη και σε αυτά που δημιούργησε.

● Υμνος είναι ίσως υπερβολικός χαρακτηρισμός, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Μαρξ έχει ένα είδος σεβασμού για τα επιτεύγματα του καπιταλισμού. Θα λέγατε ότι αντιδρά έτσι στα δικά του νεανικά γραπτά; Κάθε μεγάλος στοχαστής είναι προϊόν της εποχής του, αλλά αυτό φαίνεται να ισχύει ιδιαίτερα για τον Μαρξ.

Ο Μαρξ διαμορφώθηκε διανοητικά από τις κριτικές του 19ου αιώνα στη θρησκεία και ιδιαίτερα στον χριστιανισμό. Στηρίζεται πράγματι στην ιδέα ότι ο Θεός δεν δημιουργεί τον άνθρωπο, αλλά ο άνθρωπος δημιουργεί τον Θεό. Με άλλα λόγια, η σχέση υποκειμένου και αντικειμένου αντιστρέφεται. Το νέο στοιχείο που εισφέρει ο Μαρξ είναι το ότι λέει πως αυτό θα μπορούσε να εφαρμοστεί όχι μόνο στον Θεό αλλά και σε άλλες αφηρημένες έννοιες, όπως το κράτος ή η οικονομία. Ο άνθρωπος δημιουργεί αυτά τα πράγματα στην πορεία της ιστορίας, αλλά αυτά εμφανίζονται σε αυτόν σαν να έχουν ανεξάρτητη δύναμη, σαν ο άνθρωπος να είναι το δημιούργημά τους και όχι το αντίστροφο.

● Γιατί αυτή η ιδέα, ότι ο άνθρωπος δημιουργεί τον Θεό, ήταν πολιτικά τόσο ανατρεπτική;

Ο Μαρξ αλλάζει τον χαρακτήρα και τις συνέπειες της κριτικής της θρησκείας. Αντί να αμφισβητήσει τους ισχυρισμούς της Βίβλου ή του χριστιανισμού, αυτός λέει ότι πρέπει να κατανοήσουμε τη θρησκεία, όπως και καθετί άλλο, με τους όρους της εξέλιξης και της ιστορίας της ανθρωπότητας· ότι αυτά που θεωρούμε θεϊκά ή αιώνια είναι απλώς προϊόντα των ανθρώπινων υπάρξεων και ότι, αν παραγνωρίζουμε αυτό το γεγονός, αφήνουμε τους εαυτούς μας να γίνονται αντικείμενα και όχι υποκείμενα.

● Επομένως, όταν αυτός ασκεί κριτική στη θρησκεία, δεν το κάνει επειδή αυτή είναι αναληθής, αλλά επειδή θεωρεί ότι αυτή αφαιρεί από τους ανθρώπους την επίγνωση της δυνατότητας να παίξουν ενεργό ρόλο.

Πράγματι. Το αν η θρησκεία ήταν αληθής ή όχι ήταν κάτι που είχε συζητηθεί και αποσαφηνιστεί από τον Ντάβιντ Στράους και τον Μπρούνο Μπάουερ και από πολλούς άλλους πριν από αυτούς, ακόμα και στον 18ο αιώνα. Η κριτική του Μαρξ αποβλέπει στο να αλλάξει τις υλικές συνθήκες του λαού και όχι να αντικρούσει θεολογικά σοφίσματα. Ετσι, αυτός επεκτείνει τις επικρίσεις του στο κοινωνικό και πολιτικό πεδίο. Ο Μαρξ λέει ότι ο καπιταλισμός, διαφορετικά από τη δουλοκτησία και τη φεουδαρχία, δεν είναι προϊόν κατάκτησης, αλλά είναι μάλλον το αποτέλεσμα της ανάπτυξης της ίδιας της κοινωνίας πολιτών. Με το πέρασμα του χρόνου όμως αλυσοδεθήκαμε στην πρόοδό του και έτσι λησμονήσαμε ότι εμείς ήμασταν οι δημιουργοί και ότι υπάρχει πάντοτε η δυνατότητα να δημιουργήσουμε κάτι καινούργιο ή καλύτερο ή περισσότερο δίκαιο. Εβλεπε τον καπιταλισμό ως ένα εγγενώς ασταθές και εκμεταλλευτικό σύστημα, υπεύθυνο για τις κρίσεις και ταυτόχρονα έτοιμο να υποσκάψει τους υπάρχοντες θεσμούς.

● Πολλοί τείνουν να εστιάζουν στα νεανικά έργα του Μαρξ, επειδή εκεί βρίσκουν τον ρομαντισμό και το επαναστατικό πάθος, αλλά εσείς φαίνεται να προτιμάτε τον ύστερο Μαρξ.

Ενδιαφέρομαι περισσότερο για το πού φτάνει ο Μαρξ κατά τη δεκαετία του 1860, δηλαδή στο να υποστηρίζει ότι η επανάσταση δεν είναι τόσο ένα γεγονός, αλλά μια διαδικασία που είναι σωρευτική. Θεωρώ ότι επινοεί μια γλώσσα της σοσιαλδημοκρατίας, η οποία πράγματι διαδίδεται στα επόμενα 40 ή 50 χρόνια. Ο Μαρξ δεν είναι ο μόνος που επινόησε αυτή τη γλώσσα, αλλά είναι ο κυριότερος εκφραστής της. Συμβάλλει έτσι με πολλούς τρόπους στη μεγάλη ανάπτυξη του εργατικού κινήματος. Με αυτή την έννοια, είναι ένας από τους πρώτους αρχιτέκτονες της σοσιαλδημοκρατίας.

● Η γλώσσα του και οι ιδέες του διαδίδονται αλλά και μετασχηματίζονται και διαστρεβλώνονται. Είναι ένα επαναλαμβανόμενο θέμα στο βιβλίο σας αυτή η ιδέα, πως ό,τι λέγεται και γίνεται στο όνομα του Μαρξ συχνά προδίδει το πνεύμα του έργου του.

Στη δεκαετία του 1850, ο Μαρξ θεωρούσε ακόμα ότι ο καπιταλισμός ήταν ένας οργανισμός και επομένως θα είχε μια γέννηση, μια ανάπτυξη, μια ωριμότητα και έναν θάνατο. Σκεφτόταν ότι η εμπορευματική λογική και οι ατομικές συναλλαγές θα διαδίδονταν σε ολόκληρο τον κόσμο και ότι ενδεχομένως θα επέρχονταν μια κρίση και μια κατάρρευση του συστήματος, όταν θα είχε εξαντλήσει τους πόρους του. Αυτή ήταν η ελπίδα του Μαρξ μεταξύ 1848 και 1857. Βαθμιαία όμως συνειδητοποιεί ότι ο καπιταλισμός είναι πιο ανθεκτικός, ότι θα μπορούσε να προσαρμοστεί στην υπερπαραγωγή, στον υπερπληθυσμό, στις κακές σοδειές και σε όλα τα υπόλοιπα. Είδε με άλλα λόγια ότι ο καπιταλισμός δεν ήταν σε κάποια επιθανάτια κρίση, αλλά μπορούσε να επιβιώνει. Αυτό γίνεται όλο και περισσότερο σαφές σε αυτόν μετά τη δημοσίευση του «Κεφαλαίου», οπότε αντιλαμβάνεται ότι ο καπιταλισμός δεν είναι τόσο ευάλωτος όσο νόμιζε.

● Γιατί αυτή η εξέλιξη δεν αντανακλάται στον θεωρητικό μαρξισμό κατά την καμπή του αιώνα;

Η επινόηση του μαρξισμού συντελείται στην πραγματικότητα κατά τη δεκαετία του 1870 και συνδέεται απολύτως με την πεποίθηση ότι το όλο σύστημα είναι καταδικασμένο και πρέπει να ανατραπεί. Αυτό οδηγεί σε ένα είδος θρησκευτικής πίστης στην ιδέα ότι ο καπιταλισμός βρίσκεται σε κρίση και ότι οι επαναστάσεις είναι αναγκαίες προκειμένου να επιταχύνουν την κατάρρευσή του. Αυτός ο τρόπος σκέψης γέννησε τους μπολσεβίκους στον εικοστό αιώνα.

● Η κυριότερη κριτική που ασκείται στον Μαρξ από θεωρητικούς της πολιτικής είναι ότι ήταν ένας στοχαστής που θεμελίωσε ένα κλειστό σύστημα. Προσπάθησε δηλαδή να κλείσει τον κόσμο σε μια θεωρία, να τον κάνει να χωρέσει σε ένα εννοιολογικό κουτί, πράγμα που είναι μάταιος κόπος.

Νομίζω ότι αυτή η κριτική ταιριάζει περισσότερο στον Ενγκελς και στον μαρξισμό παρά στον ίδιο τον Μαρξ. Ο Μαρξ είχε διάφορους περιορισμούς και διάφορα πράγματα για τα οποία δεν ενδιαφερόταν πολύ και θεωρώ ότι ήταν τυφλός σε πολλές από αυτές τις αδυναμίες. Κατά καιρούς παρασυρόταν από τον ενθουσιασμό του. Προσπάθησε να αλλάξει τον κόσμο. Νομίζω ότι οι οπαδοί του προσπαθούν να εγκιβωτίσουν τον κόσμο πολύ περισσότερο από όσο προσπάθησε αυτός. […]