Οι επιπτώσεις της ανισότητας

Ο Σερβοαμερικανός οικονομολόγος Μπράνκο Μιλάνοβιτς είναι διεθνώς γνωστός ως ένας από τους εγκυρότερους μελετητές του φαινομένου της οικονομικής ανισότητας. Πρόσφατα κυκλοφόρησε και στη γλώσσα μας το βιβλίο του «Παγκόσμια ανισότητα» (μετάφραση: Νίκος Ρούσσος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2019).

Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε τον περασμένο Σεπτέμβριο ο Μπράνκο Μιλάνοβιτς στο ιταλικό περιοδικό L’ Espresso

● Δέκα χρόνια μετά την κρίση του 2008, οι δυτικές δημοκρατίες ασθενούν βαριά, ενώ η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης κινδυνεύει. Αυτή η ασθένεια άρχισε πριν από δέκα χρόνια ή επωαζόταν από πριν;

Τα σημερινά προβλήματά μας προέρχονται από τον συνδυασμό δύο παραγόντων: εσφαλμένες πολιτικές πριν από την κρίση και κακές απαντήσεις στην κρίση. Οι πολιτικές του νεοφιλελευθερισμού, η χρηματοπιστωτική απορρύθμιση, η παγκοσμιοποίηση, η μεγάλη ανισότητα υπήρχαν ήδη.

Η κρίση του 2008 φανέρωσε όλα αυτά τα ζητήματα και τα προβλήματα επιδεινώθηκαν με τη μείωση της ανάπτυξης και την αύξηση της ανεργίας.

● Ακόμα και τρεις ισχυροί άνδρες, οι οποίοι κρατούσαν το πηδάλιο της βάρκας πριν και μετά την κρίση, έγραψαν με αφορμή την επέτειο των δέκα χρόνων από τη χρεοκοπία της Lehman Brothers, στις 16 Σεπτεμβρίου 2018, κατηγορώντας ως υπαίτια την ανισότητα.

Στα χρόνια πριν από την κρίση η ανισότητα αυξήθηκε πάρα πολύ, πλήττοντας όχι μόνον τους πιο φτωχούς αλλά και τη μεσαία τάξη. Η απουσία εισοδηματικών αυξήσεων στις Ηνωμένες Πολιτείες αντισταθμίστηκε με έναν τρόπο που οδηγούσε τους Αμερικανούς να δανείζονται με ευκολία. Για ένα σύντομο διάστημα τα πράγματα φαίνονταν να πηγαίνουν καλά. Ολα τέλειωσαν όταν άρχισαν να μην μπορούν πλέον να εξυπηρετούν το χρέος.

Ο δεσμός ανάμεσα στη μεγάλη ανισότητα, στην πτώχευση της μεσαίας τάξης και στην κρίση, για τον οποίο το 2008 ήμασταν λίγοι εκείνοι που μιλούσαμε, σιγά σιγά έγινε όλο και περισσότερο κατανοητός και αποδεκτός.

● Τι συνέβη με την κρίση;

Στην αρχή επλήγησαν οι περισσότερο πλούσιοι που είχαν χρηματικές περιουσίες και το πιο φτωχό τμήμα του πληθυσμού. Μετά το 2010, όταν άρχισε η ανάκαμψη -τουλάχιστον στις Ηνωμένες Πολιτείες-, η ανισότητα άρχισε πάλι να μεγαλώνει.

Μια παρόμοια εξέλιξη είχαμε και στην Ευρώπη, αν και υπήρχαν διαφορές μεταξύ των επιμέρους χωρών. Ετσι, είχαμε ένα παράδοξο: παρότι γίνεται τόσος λόγος και αποδίδεται μεγάλη σημασία στο ζήτημα της ανισότητας, αυτή συνεχίζει να αυξάνεται.

● Γιατί;

Αν εξετάσουμε τις δράσεις που αναλήφθηκαν από τις κυβερνήσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώπη για το θέμα της ανισότητας, δεν βρίσκουμε τίποτα το συγκεκριμένο. Η γενική προσέγγιση ήταν: όταν επανέλθει η ανάπτυξη, τα πράγματα θα διορθωθούν, ο κόσμος θα ξεχάσει όλα αυτά τα ζητήματα και τις πολιτικές επιπτώσεις της μεγάλης ανισότητας και όλα θα ξαναγίνουν όπως πριν.

Αυτά που έγιναν ωστόσο, τα πολιτικά σοκ των δύο τελευταίων ετών -το Brexit, η εκλογή του Τραμπ, η άνοδος του Εναλλακτική για τη Γερμανία και της Λεπέν στη Γαλλία, οι ιταλικές εκλογές- δεν είχαν προβλεφθεί από τις κυβερνήσεις που βρίσκονταν στην εξουσία μετά την κρίση.

● Για τα πιθανά πολιτικά σοκ εσείς είχατε μιλήσει στο βιβλίο σας «Παγκόσμια ανισότητα», υποδεικνύοντας δύο πιθανές εκβάσεις της αύξησης των ανισοτήτων: την πλουτοκρατία, την κυριαρχία δηλαδή των περισσότερο πλούσιων, και τον λαϊκισμό με την απόπειρά του να «εξευμενίσει» τους χαμένους της παγκοσμιοποίησης. Ποια από τις δύο υλοποιείται με τα σοκ της τελευταίας διετίας;

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, αυτό που κάνει ο Τραμπ είναι ένας συνδυασμός λαϊκισμού και πλουτοκρατίας. Το λαϊκιστικό στοιχείο είναι οι δασμοί εναντίον των εισαγωγών από την Κίνα, η επαναδιαπραγμάτευση της Συμφωνίας Ελεύθερου Εμπορίου Βόρειας Αμερικής (NAFTA), η απόφαση να μη συμμετάσχει στη Διατλαντική Εταιρική Σχέση Εμπορίου και Επενδύσεων (TTIP).

Από την άλλη μεριά, οι πραγματικές πολιτικές που προωθεί ο Τραμπ στο Κογκρέσο είναι πολιτικές που ευνοούν το πλουσιότερο 1% ή 5% του πληθυσμού, του οποίου μειώνει τη φορολόγηση.

Οι «λαϊκιστικές» πολιτικές όμως στην πραγματικότητα δεν θα είναι αποτελεσματικές, δεν θα βοηθήσουν πολύ τη μεσαία τάξη, η οποία ωστόσο δεν το έχει ακόμα κατανοήσει, ενώ προωθούνται οι άλλες πολιτικές, εκείνες οι φορολογικές που είναι σαφώς υπέρ των πλουσίων. Επομένως, συμβαίνει το αντίθετο από αυτό που ο κόσμος ήθελε ή νόμιζε ότι θα συμβεί. Ζητούσαν μια πολιτική υπέρ της μεσαίας τάξης και έχουμε αντίθετα μια διπλή πολιτική, που στην πράξη είναι υπέρ των πλουσίων.

Στην Ευρώπη, ο Μακρόν είχε καλή φήμη επειδή μιλάει καλά, είναι φιλελεύθερος και διεθνιστής, αλλά οι πολιτικές που προτείνει και εφαρμόζει είναι βγαλμένες όλες από τα εγχειρίδια του νεοφιλελευθερισμού. Με αυτή την έννοια, δεν διαφέρει πολύ από αυτό που εγώ αποκαλώ πλουτοκρατική πολιτική.

● Μιλήσατε για εσφαλμένες απαντήσεις στην κρίση. Εκείνη την εποχή όμως, Ηνωμένες Πολιτείες και Ευρώπη απάντησαν με διαφορετικό τρόπο: στην Ευρωπαϊκή Ενωση δεν είχαμε τα οικονομικά κίνητρα του Ομπάμα, αλλά αντίθετα είχαμε λιτότητα.

Νομίζω ότι τα οικονομικά κίνητρα του Ομπάμα δεν προορίζονταν για τη μεσαία τάξη, αλλά απέβλεπαν στο να καλύψουν τις απώλειες του πιστωτικού συστήματος και να εξασφαλίσουν ότι δεν θα επαναλαμβανόταν η Μεγάλη Υφεση της δεκαετίας του 1930. Η βαθιά δυσαρέσκεια στην Ευρώπη πηγάζει από τρεις παράγοντες.

Ο πρώτος είναι η κρίση και οι επιπτώσεις της: η μείωση της ανάπτυξης κι έπειτα μια πολύ αδύναμη και αργή ανάκαμψη. Ο δεύτερος είναι πιο μακροπρόθεσμος, είναι η παγκοσμιοποίηση και η τεχνολογική αλλαγή που έχουν επηρεάσει τη μεσαία τάξη όλων των δυτικών χωρών, προκαλώντας την απώλεια πολλών θέσεων εργασίας που μετακινήθηκαν προς την Ασία ή την Ανατολική Ευρώπη.

Ο τρίτος παράγοντας είναι εκείνος των μεταναστεύσεων, που θα διαρκέσουν για δεκαετίες, επειδή οι εισοδηματικές διαφορές ανάμεσα σε Ευρώπη και Αφρική και Μέση Ανατολή είναι πολύ μεγάλες και δεν θα μειωθούν.

Αν συνυπολογιστούν αυτοί οι τρεις παράγοντες, μας κάνουν να κατανοήσουμε γιατί η κατάσταση στην Ευρώπη είναι τόσο δύσκολη.

● Ποια εργαλεία διαθέτουν οι εθνικές κυβερνήσεις για να καταπολεμήσουν τις οικονομικές αιτίες του συντελούμενου πολιτικού σοκ;

Παρακολουθούμε μια αναδιάρθρωση του πολιτικού πεδίου τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και στην Ευρώπη σε σχέση με εκείνο που υπήρχε από το 1945 μέχρι πρόσφατα και είναι πολύ δύσκολο να πούμε τι πρέπει να κάνουμε.

Υπάρχουν δύο δρόμοι. Ο πρώτος είναι να αντιστρέψουμε τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης, να αρχίσουμε τον εμπορικό πόλεμο. Εγώ δεν πιστεύω ότι αυτό θα μπορέσει να βοηθήσει αληθινά τα θύματα της παγκοσμιοποίησης, ενώ αντίθετα θα έπληττε τον υπόλοιπο κόσμο, την Κίνα λ.χ., σταματώντας την τάση για μείωση της παγκόσμιας φτώχειας.

Η άλλη δυνατότητα είναι να εφαρμόζουμε πολιτικές σε εθνικό επίπεδο για να βοηθάμε τα πρόσωπα που έχουν ζημιωθεί από την παγκοσμιοποίηση και να τα επανεντάσσουμε στο πολιτικό πεδίο. Γνωρίζω ότι είναι πιο εύκολο να το λες παρά να το κάνεις. Δεν διαθέτουμε ένα ήδη έτοιμο σύνολο πολιτικών, αλλά νομίζω ότι αυτή είναι η κατεύθυνση προς την οποία πρέπει να κοιτάζει η Αριστερά, γιατί δεν μπορεί να είναι πλέον η Αριστερά του προηγούμενου αιώνα.